سيراف را از ياد نبريم؛ذخيره‌گاه آبي يا گوردخمه؟

واضح آرشیو وب فارسی:واحد مرکزي خبر: سيراف را از ياد نبريم؛ذخيره‌گاه آبي يا گوردخمه؟

اسماعيل جاشويي، عكاس است. گاهي فيلم هم مي‌سازد. مجموعه‌اي از عكس‌هايش را به نام چاپ كرده است. نمايشگاه هم زياد داشته است كه آخرينش را بياد مي‌آوريم به نام ، كه عكس‌هاي زيبايي بودند از بافت قديم بوشهر، سياه وسفيد. مطلبي كه به صفحه معماري فرستاده، طبعا آميخته با احساس‌هاي شريف بوشهردوستانه‌اش هم هست كه ايرادي نيست، اما فرضيه يا استدلا‌لي كه درخصوص ساساني در سيراف دارد كه مستنداتش هم پژوهش‌هايي است از پژوهشگراني نام و نشان‌دار، احتمالا‌ محل مناقشه اساسي در ميان باستان‌شناسان و اهل فن است كه آنهارا ‌هاي ساساني مي‌دانند. شهر مردگان.

استدلا‌ل آناني است كه اين حفره‌ها را گور دخمه مي‌دانند، مستند است بر فرم عمومي شهرهاي ساساني كه از دوبخش شهر زندگان و شهر مردگان تشكيل مي‌شد و آتشگاهي در وسط آن دو. به هرحال، سيراف چنان باارزش و مهم است كه نقل نظرات متفاوت درمورد آثار و ميراث آن، اگر به نيت مطرح شدن خود سيراف باشد، خش و خدشه‌اي به آن نمي‌زند. ‌ به دليل خست صفحه معماري، بخش‌هاي اصلي مقاله ارسالي اسماعيل جاشويي را با هم مي‌خوانيم.

‌***

ديدن مطلبي با عنوان معماي سيراف در خبرگزاري ميراث فرهنگي مرا به ياد كنگره بين‌المللي سيراف و يكي از ارزشمندترين مقالا‌ت ارائه‌شده در آن انداخت، تحقيقات علمي سيدمحي‌الدين جعفري، سهيل مهاجري و فرهاد فخري در خصوص استحصال آب و كشاورزي سيراف. آب شيرين در هر نقطه‌اي مهم‌ترين عامل شكل‌دهنده تمدن‌هاي گذشته بوده و در سرزمين ايران نيز به دليل كم‌آبي اين مساله شدت بيشتري داشته است و حتي نزد ساسانيان آب مقدس بوده و خوب كه دقت مي‌كنيم از تعداد و وي‌ژگي‌هاي منحصربه‌فرد سازه‌هاي آبي ساخته شده در دوره ساساني شگفت‌زده مي‌شويم. بندر باستاني سيراف توسط تمدن ساساني بنيان گذاشته شد و تا دوره آل‌بويه بيش از 4 قرن بزرگ‌ترين بندر سواحل شمالي خليج فارس محسوب مي‌شد. مردمان روزگار ساساني با انتخاب مكان بندر سيراف در وهله اول سنگ بناي اين بندر را با دقت و درستي نهادند.

شهري ميان دريا وكوه

ويژگي جغرافيايي سيراف قرار داشتن بر دامنه كوهستان است، چنانكه دريا و كوه از دو طرف اين بندر را دربر گرفته‌اند. مردمان متمدن ساساني در نهايت علم و هنر زمان خود توانستند بزرگ‌ترين ذخيره‌گاه آب شيرين را در دامنه همين كوه ايجاد كنند. صنعت و ظرافت هنرمندانه‌به‌كار رفته در ساخت اين بزرگ‌ترين (بدون كوچك‌ترين اغراق) ذخيره‌گاه آب دنيا هنوز هم بي‌نظير است. در تمامي سفرنامه‌هاي بر جاي مانده از قرون 4 و 5 (ه.ق) به بارگيري اين آب كه در آن روزگار بسيار حياتي و كمياب بود اشاره شده است و نه‌تنها كشتي‌ها براي تجارت كالا‌ها به اين بندر مي‌آمدند بلكه سيراف بندر ترانزيتي هم بود كه كشتي‌ها در مسير طولا‌ني خود تا رسيدن به مقصد اصلي براي بارگيري آب شيرين در آن توقف مي‌كردند. ساسانيان براي ذخيره كردن آب شيرين از روشي منحصربه‌فرد و كاملا‌ منطبق بر شرايط جغرافيايي منطقه استفاده كردند. آنها با تراشيدن سطح شيب‌دار دامنه كوه در سطح بسيار گسترده و حفر حوضچه‌هايي مربع‌مستطيل با عمق متوسط نيم متر به تعداد بيشمار (بيش از 5 هزار حوضچه) توانستند آب باران را كه معمولا‌ در طول سال به‌ندرت ولي با حجم و سرعت زياد مي‌باريد، مهار كنند. به‌خوبي مي‌دانيم ساسانيان با ساخت سد آشنايي داشتند و نمونه آن را در مناطق مختلف ديده‌ايم ولي اين شيوه ذخيره آب را در هيچ جايي سراغ نداريم. آب باران بعد از بارش سيل‌آسايي كه خاص مناطق جنوبي است در دامنه كوه مشرف به بندر سيراف به‌وسيله اين حفره‌ها كه در سرتاسر دامنه تا نوك كوهستان ايجاد شده بودند مهار مي‌شد و نكته اصلي اينجا است كه اين آب در اين حوضچه‌ها باقي نمي‌ماند. ساسانيان به‌خوبي مي‌دانستند شدت نور آفتاب در اين منطقه زياد است و اين حفره‌هاي روباز نمي‌توانند در تمام طول سال اين آب را نگهدارند، آنها به خوبي از جنس سنگ اين كوهستان آگاهي داشتند و به همين دليل هم سطح گسترده كل دامنه كوه تا نوك كوهستان را تراش دادند تا آب باران بتواند به راحتي به درون زمين نفوذ كند و چون بارندگي‌ها در حجم زياد ولي در زمان كوتاهي صورت مي‌گرفت، اين حفره‌ها را روي سطح شيب‌دار كوه كندند تا مانع حركت آب شيرين به سمت دريا شوند. آب باران در اين حوضچه‌ها به‌تدريج به درون زمين جذب مي‌شد و در انتها با حفر چاه‌هاي عميق در كنار همين حوضچه‌ها توانستند از دسترنج خود به بهترين صورت استفاده كنند. تعداد اين چاه‌ها بيش از 40 حلقه است و حالا‌ مي‌توانيم تصور درستي از اين ذخيره‌گاه بزرگ داشته باشيم و معماي حضور اين چاه‌ها در كنار حوضچه‌هايي كه شكل‌شان شباهت بسيار به قبر دارد را دريابيم. دو زلزله بزرگ در قرن 5 (ه.ق) موجب ويراني شهر سيراف شد ولي اين سيستم مدرن استحصال آب آسيب جنداني نديد و احتمالا‌ در همان زمان معدودي از اين حفره‌ها به‌عنوان قبر مورد استفاده قرار گرفت. عدم وجود هرگونه بقاياي انساني در 95 درصد اين حوضچه‌ها دليل قانع‌كننده‌اي بر اين ادعا است.

آب، چاه، آسياب

با احترام زياد به پژوهشگراني كه اين حفره‌هاي نگهداري آب را قبر دانسته و هيچ‌گاه نتوانستند حضور اين تعداد زياد چاه آب در كنار قبرستان را توجيه كنند، به‌شخصه بدون هرگونه ادعا نظرات كارشناسي سيد محي‌الدين جعفري را كه به همراه تيم تحقيقاتي خود با صرف وقت و تلا‌ش زياد توانستند با ارائه مستندات منطقي معماي شگفت‌انگيز سيراف را كشف كنند مي‌پذيرم. دنياي علمي امروز مرزهاي بين علوم مختلف را كم‌رنگ كرده و به همين دليل جعفري كه كارشناس ارشد زمين‌شناسي است با شناختي كه از جنس زمين كوهستاني سيراف به‌دست آورد و ديدن نكات بسيار ريز ولي پراهميت چگونگي ارتباط اين حفره‌ها و هماهنگي دقيق سطوح در هدايت آبها، كانال‌هاي ارتباطي و حتي نوع گياهاني كه در كنار همين حوضچه‌ها كاشته مي‌شده است، ما را با دنياي متخصصان ساساني آشنا كرد؛ متخصصاني كه با شناخت عميق نسبت به زمين و جغرافياي منطقه و البته تلا‌ش طاقت‌فرسا توانستند يكي از شگفتي‌هاي دنياي باستان را خلق كنند. وجود دو آسياب آبي در كنار همين حوضچه‌ها و مشخص بودن مسير آبراهي كه آب را به درون اين آسياب‌ها هدايت مي‌كرد، اين فرضيه را تاييد مي‌كند. عظمت اين ذخيره‌گاه آب كه سرتاسر دامنه كوهستاني مشرف به بندر سيراف را شامل مي‌شود از توصيف خارج است. توريست‌هاي زيادي را ديده‌ام كه بعد از ديدن سيراف با شگفتي آن را هم‌تراز تخت جمشيد دانسته‌اند.

سرمايه‌گذاري و سرعت رشد صنعتي پارس جنوبي موجب افزايش وحشتناك ساخت و سازهاي غيرقانوني روي آثار تاريخي سيراف و آلودگي محيط زيست در حاشيه اين منطقه شده است. آثار بندر باستاني سيراف كه نام امروزي بندر طاهري را بر خود دارد در طي 10 سال اخير به‌شدت مورد تعرض قرار گرفته است. بندري كه در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده و تا 10 سال پيش قابليت ثبت در فهرست جهاني يونسكو را هم داشت با وضعيت نگران‌كننده‌اي روبه‌رو است. شايد تا 100 سال ديگر هم پارس جنوبي گاز داشته باشد ولي در نهايت تمام مي‌شود و نسل‌هاي آينده اين كشور نه‌تنها گازي ندارند بلكه تا آن زمان آثار تاريخي و محيط زيست طبيعي را كه مي‌توانست علا‌وه بر هويت فرهنگي و زندگي سالم، محل درآمد و ثروت تمام‌نشدني هم براي آنان باشد، متاسفانه از دست داده‌اند. ‌

‌

* كتاب به اهتمام دكتر عبدالكريم مشايخ. انتشارات بوشهر. جلد اول. سال 1384. صفحه 599. عنوان مقاله: دانش بومي منحصربه‌فرد انديشمندان سيراف در استحصال آب و كشاورزي. نويسندگان: محي‌الدين جعفري، سهيل مهاجري، فرهاد فخري

انتهاي خبر // روزنا - وب سايت اطلاع رساني اعتماد ملي//www.roozna.com
------------

------------
چهارشنبه 2 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: واحد مرکزي خبر]

[مشاهده در: www.iribnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 460]