اطلاع يابي و رفتار اطلاع يابي چيست؟

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: اطلاع يابي و رفتار اطلاع يابي چيست؟
هرچه جمعيت و استفاده از سيستم هاي كامپيوتري در ابعاد خانگي، كاري، و تفريحي افزايش مي يابد، هرچه تعداد داده هاي ديجيتالي بيشتر مي گردد و اطلاعات به شکلهاي مختلف در اينترنت و شبكه جهاني وب گسترش مي يابد، جستجو توسط كاربران نيز بيشتر مي گردد. مسلماً كاربران با مشكلاتي درگير هستند، از جمله: انتخاب منابع اطلاعاتي كه به نيازهاي اطلاعاتي آنها پاسخ نمي دهد، ناتوانايي در تشخيص مفاهيم موجود در نياز اطلاعاتي و تبديل آنها به عبارات مناسب جستجو، بي ميلي در استفاده از تمام امكانات موجود در سيستم و اطمينان بيش از حد به توانائيهاي خود و نتايج جستجو .
انقلاب اطلاعات مسئله اي نيست كه جديداً شروع شده باشد، ولي فهم رفتار اطلاع يابي در اين عصر مهم و حياتي است. در طراحيهاي آينده بايد تلاش فوق العاده اي جهت ايجاد سيستم هاي هوشمند و با شعور كه كاربر را مورد مطالعه قرار مي دهند، صورت پذيرد. در نهايت، موفقيت يا عدم موفقيت در اين امر به عهدة تكنولوژي جديد نيست، بلكه مستلزم آگاهی از نيازهاي بشر و رفتار او جهت دستيابي به اطلاعات مي باشد.

كليدواژه ها: اطلاع يابي/ رفتار اطلاع يابي/ اطلاع يابي پيوسته/ ارتباط

مقدمه
اطلاع يابي برای انسان حياتي و ضروري است. انسان در زندگي براي رفع نيازهاي خود، اطلاع يابي مي نمايد. از نظر مارچيونين فرايند اطلاع يابي از زندگي انسان نشأت مي گيرد. در عصر پيش از خواندن، انسانها در حوزه های مختلف زندگي روزمره اطلاع يابي مي كردند؛ براي مثال، مناسب ترين محل براي مسكن، بهترين راه شكار، راههاي مراقبت از بيمار. اطلاعات از طريق حواس بينايي، شنوايي، و لامسه جمع آوري می شد و در حافظه انسان ذخيره مي گرديد و بعد به صورت زباني و شفاهي بيان مي شد. با توسعه سيستم هاي نوشتاري، اطلاعات شفاهي به اطلاعات ديداري تبديل شد. نوشته ها و تصاوير نگه داري شده بر روي سنگ، لوحه، پاپيروس و نهايتاً كاغذ مي توانست جواب سؤالي خاص باشد. همزمان با رشد منابع، لازم بود اين منابع توسط روشهايي مانند فهرستهاي كتابخانه ها، نمايه ها و چكيده ها سازماندهي گردد، تا اطلاعات بازيابي شود.
با توسعه تكنولوژي، رسانه هاي ديگري به وجود آمده و اطلاعات سريع منتقل مي شود. امروزه، با كمترين تأخير مي توانيم به منابع اطلاعاتي مورد نياز دسترسی يابيم.
برای جستجوی انواع اطلاعات و سرعت در جستجو، لازم است جستجوگر قدم به قدم پيش رود. اين گامها را فرايند جستجو مي نامند.
مارچيونين (1995) ويژگي اطلاع يابي را در حل مشكل مي داند که آن هم بستگي به مشكل اطلاع ياب و سيستم جستجو دارد. او همچنين اطلاع يابي را اين چنين تعريف مي كند: ”روندي كه در آن بشر هدفمندانه برای تغيير موقعيت دانش در تلاش است.“
همان طور كه مي دانيم افراد از اطلاعات براي حل مشكل، اجراي كار، يا افزايش سطح ادراك استفاده مي كنند. بنابراين شناخت بيشتر از اطلاع يابي به عنوان رفتار اجتماعي به ما كمك مي كند تا پيشرفتهاي اطلاعاتي بيشتر و سيستم هاي اطلاعاتي بهتري را طراحي كنيم.

مفاهيم، تعاريف و سير تحول تحويل مدرك اطلاع يابي
نيازهاي اطلاعاتي همواره منجر به جستجوي اطلاعات نمي شود. افراد ممكن است براي رفع نيازهاي اطلاعاتي به حافظه خود بسنده كنند. گاهي حتي ممكن است از مسئله صرف نظر كنند كه در اين صورت نياز اطلاعاتي ندارند. مردم از جمع آوري اطلاعات، به خصوص زماني كه جستجوي اطلاعات پيامدي منفي داشته باشد، مي توانند خودداري نمايند (آلن1، 1996) . در هنگام جستجوي اطلاعات، همه چيز هدفمند است و روندي را براي حل مسئله به منظور تصميم گيري طي مي كند.
افراد، منابع موجود را شناسايي و آنها را از يكديگر جدا مي كنند و منابع مورد نظر خود را انتخاب مي نمايند، سپس با آنها كار مي كنند تا منابع اطلاعاتي دلخواه را بيابند و اطلاعات لازم را از آنها به دست آورند. امروزه، در محيط اطلاعاتي، اين سؤالها مطرح هستند: ”چگونه فرد بين منابع گوناگون انتخاب كند؟ و چگونه فرد زمان و انرژي خود را براي اطلاع يابي (جستجوي اطلاعات) صرف كند؟”
تحقيقات نشان مي دهد زماني كه انتخاب بين منابع پيش مي آيد، فرد ميزان سودمندي يك منبع اطلاعاتي را مي سنجد. در عين حال، اين ارزيابي به زمان و ميزان علاقه فرد نيز بستگي دارد. به علاوه، پيچيدگي كار و مسئله مورد نظر در اين ارزيابي دخيل هستند.
افراد برای اطلاع يابي در سطح ادراكي بايد منبعي را انتخاب كنند كه با بيشترين احتمال، حاوی اطلاعات مربوط و مفيد باشد. به علاوه، آنها بايد به ميزان صحت و قابل اعتماد بودن منبع آگاه باشند. ايزنبرگ و شمير2 (1988) وابستگي3 را چنين تعريف مي كنند: ” ارتباط يك سند و جواب يك سؤال كه توسط يك جستجوگر مشخص شود.“
استفاده و ارتباط بين اطلاعات به طرق گوناگون كشف شده است. ديد عيني از اطلاعات فرض را بر آن مي گيرد كه ممكن است اسناد با موارد اطلاعات به صورت عيني ارائه شوند و يك سند مربوط به يك سؤال است، آنهم زماني كه به آن اطلاعات مرتبط باشد. يك سيستم بازيابي اطلاعات براي محاسبه ميزان تطابق بين سؤالهاي كاربر و اسناد طراحي مي شود تا ميزان آن را تخمين زند و آن سند درباره موضوع يا سؤال است. ارتباط در واقع شامل موارد زير است:
- ذهني؛ وابسته به قضاوت انسان است.
- ادراكي؛ وابسته به دانش و فهم انسان است.
- واقعيتي؛ مربوط به كاربران و مسائل اطلاعاتي آنهاست.
- پويا؛ در حال تغيير مداوم است.
- چند وجهي؛ تحت تأثير عوامل گوناگون است.
- قابل اندازه گيري؛ قابل مشاهده در يك مكان و زمان خاص است.
واژه ارتباط يا وابستگي براي اشاره به توانايي يك مورد اطلاعاتي به ميزاني فراتر از ”ارتباط موضوعيِ“ مناسب است، تا نياز دروني و شخصي فرد را برطرف كند. وابستگي از ارتباط عميق تر است و با نيازهاي مؤثر و ادراكي شخصي مرتبط است و به نيازهاي خاص يك موقعيت كه نياز اطلاعاتي در آن به وجود مي آيد اشاره مي كند. تايلور (1986) معتقد است كه قابليت اعتماد يك منبع نشانگر ارزشهاي بيشمار آن است. او قابليت اعتماد را به معناي اعتماد يك كاربر به كيفيت و تداوم آن در يك سيستم و ورود و خروج دائم آن به كار مي برد.
در سطح تأثيرگذار، درجه هدفمندي شخص و علاقة به آن مسئله يا موضوع، ميزان انرژي اي را كه او براي جستجو صرف مي كند معلوم مي كند. كالتو (1993) معتقد است همان طور كه روند جستجوي اطلاعات پيش مي رود، احساس اوليه در مورد غير محرز بودن از بين مي رود و اعتماد افزايش مي يابد. اگر شخص بر موضوعي متمركز شود، هدفمندتر مي شود و مراحل تحقيق او خوب پيش مي رود و احساس رضايت بيشتري مي كند.
كالتو مراحل تحقيق را به شش پايه تقسيم مي كند: مقدماتي، انتخاب، كشف، شكل بندي (فرمول بندي)، جمع آوري و ارائه. كاربر در مرحله مقدماتي، ابتدا نياز براي اطلاعات بيشتر را احساس مي كند و احساس غير محرز بودن و عدم قطعيت در اين مرحله در كاربر وجود دارد. طي مرحله انتخاب، كاربر محدوده موضوعي را معلوم مي كند و احساس غير محرز بودن جاي خود را به آمادگي برای تحقيق مي دهد. افكار در انتخاب بهترين معيار علاقه شخصي است. در روند كشف، كاربر دانسته هاي خود را افزايش مي دهد. البته در اين مرحله احساس سر درگمي در كاربر افزايش مي يابد. در مرحله شكل بندي (فرموله كردن)، كاربر بر موضوع اصلي متمركز مي شود، احساس غير محرز بودن كاهش مي يابد و اطمينان افزايش مي يابد.
در مرحله جمع آوري، كاربر با سيستم هاي اطلاعاتي تعامل دارد، اطمينان افزايش می يابد و علاقه به پروژه عميق مي شود. كاربر مستقيماً به جستجوي اطلاعات مربوط و خاص مي پردازد. در پايان مسئله حل مي شود، تحقيق كامل مي گردد و احساس رضايت براي كاربر بوجود مي آيد كالتو (1993).
كالتو (1993) شش گروه از نظريات را ارائه مي دهد. اول، جستجوي اطلاعات روندي است از فهم ساختار و معني. در اين مورد كاربر از غير محرز بودن و ابهام به اعتماد مي رسد. دوم، متمركز بر شكل گيري يا فرمول بندي کردن ايده يا نقطه نظري است كه در روند تحقيق به كار مي رود. متأسفانه بسياري از كاربران اين شكل گيري را با هم انجام نمي دهند و اطلاعات را بدون شكل دهي(فرموله كردن) اوليه جمع آوري مي كنند. سوم، اطلاعات ممكن است منحصر به فرد باشد. كاربر در اين مورد از قبل آگاهي دارد و مي داند كدام اطلاعات مرتبط است و كدام مرتبط نيست. البته اطلاعات پراكنده و زياد به خستگي منجر مي شود. چهارم، ميزان احتمالات در تحقيق تحت تأثير حالت كاربر با رفتار او نسبت به كار تحقيقي مي باشد. يک كاربر در حالت خاص به كار اكتشافي و گسترده تمايل دارد. در حالي كه كاربري ديگر نتيجه اي را ترجيح مي دهد كه وی را به پايان كار نزديك مي كند. حالت يك كاربر در روند تحقيق تغيير مي كند. پنجم، در روند تحقيق مجموعه ای از انتخابهاي واحد و شخصي بر اساس پيش بيني هاي او يا انتظاراتش از منابع، اطلاعات و استراتژي ها شکل می گيرد. سرانجام، علاقه كاربر و سطح هدفمندي او در روند تحقيق افزايش مي يابد. علاقه در مراحل بعدي بالاتر است و كاربر در يك تحقيق فهم كافي از موضوع دارد تا با هشياري درگير آن شود.
ويلسون4 (1997) شكل گيري خودمحوري را در اطلاع يابي مؤثر مي داند. باور يا احساس فرد درباره خود يا تأثير خود، بر تسلط فرد در موقعيت ارتباط دارد. ويلسون اعتقاد دارد احساس قويِ خودمحوري در كاربرد يك منبع منجر به استفاده گسترده تر و دقيق تر از يك منبع مي شود. اگر شخص از توان خود در بهره گيري از منبع ترديد كند در نتيجه استفاده درست از منبع به عمل نمي آيد؛ حتي اگر منبع فوق اطلاعات بسيار مرتبطي داشته باشد.
در سطح موقعيتي، انتخاب و استفاده از منبع تحت تأثير ميزان زمان و تلاش مورد نظر براي دستيابي به منبع و تعامل با آن براي اطلاع يابي است.
كولنان5 (1995) قابليت دستيابي را به عنوان ارزشهاي اقتصادي و اجتماعي مربوط به دسترسي اطلاعات بيان می کند، درحاليكه در علوم كتابداری و اطلاع رساني قابليت دستيابي منابع يك ارزش فيزيكي دارد. به خصوص وقتي كه بين كتابخانه و كاربر فاصله فيزيكي باشد. او قابليت دسترسي را مفهومي براي طراحي و ارزيابي سيستم هاي اطلاعاتي مختلف بيان مي كند و آن را به عنوان «سطحي مورد نظر براي استفاده از منبع اطلاعاتي» معرفي مي كند. مطالعه كاربران نشان داده كه قابليت دستيابي به منبع مهم ترين قسمت استفاده از منبع است. براي مثال دانشمندان، فناوران (تكنولوژيستها)، و مديران نسبت به قابليت دستيابي حساسند، درنتيجه كمتر به كتابخانه هاي نزديك خود رجوع مي كنند. آنها ترجيح مي دهند براي رسيدن به اطلاعات كامل تر، كوتاه ترين راه را بروند و تلاش خود را به حداقل برسانند.
از طرفي، جدا از ويژگيهاي منبع، پيچيدگي كار يا محرز نبودن محيط كار در اطلاع يابي مؤثر مي باشد. يك كار پيچيده كه با شماري از كارهاي مستقل درگير است، به اطلاعات وسيع تر نياز دارد.
محيط كاري پيچيده، بررسي اطلاعاتي وسيع تري را مي طلبد. پيچيدگي كار به دانش، ابزار و تكنيك ها بستگي دارد تا وروديها را به خروجيهاي طبقه بندي شده تبديل كند. بحث جستجوي اطلاعات (اطلاع يابي) را طبق شكل 1 مي توان خلاصه كرد. انتخاب و استفاده از اطلاعات و منابع تحت تأثير دو خصوصيت منبع است: قابل دسترس بودن منبع و كيفيت منبع. در عين حال، مرتبط بودن از خصوصيت منبع است که با پيچيدگي كار مربوطه ارتباط دارد و علاقه شخصي و هدف شخصي در تحقيق مؤثر است.

شكل 1.اطلاع يابي: قابل دسترس بودن منابع و كيفيت منابع

رفتار اطلاع يابي
پس از جنگ جهاني دوم، مطالعات انجام شده در مورد رفتار اطلاع يابي موجب تغييری آشكار در جستجوي اطلاعات شد. در آن سالها روشهاي جامعی براي ارزيابي نيازها و استفاده از اطلاعات به دست آمد. اين مسئله گامی مثبت در تحقيقات بعدي بود و موجب گشايش فضاي جذاب براي طراحي نرم افزارها و سخت افزارهای واسط شد. جنبه هاي جديد در تحقيقات، مدل هاي سنتي طراحي را كاملاً تغيير داده و كاربر را به جاي سيستم در مركز توجه خود قرار داده است.
در وين6 در سال 1972 به توسعه مدلي بر پايه نياز كاربر پرداخت و آن را «ايجاد احساس» ناميد. اين روش بر رفتاري كه فرد در تجربيات روزانه خود با استفاده از تحليل طيف وسيعي از فعاليتهاي پيچيده بشري انجام مي دهد متمركز گرديده است.
نيكولاس7 (1980) بر روي اين مفهوم كار كرده است كه چرا جستجوگران اطلاعات و حتي كساني كه در يك سيستم اطلاعاتی مشخص خبره هستند، نمي توانند پرسش خود را درست شكل دهند و به اطلاعات مورد نياز خويش دست يابند. او اين را «وضعيت غير متعارف در آگاهي» يا به اختصارASK ناميده و به عقيده او دليل بروز اشكال در بازيابي اطلاعات در سيستم و جستجوكننده اطلاعات نهفته است.
تايلور (1985) روش مقدار اضافه شده را براي جستجوي اطلاعات تهيه نمود. او مسئله كاربر را در مركز توجه قرار داد و مسائل به نحوي با مسئله او مرتبط مي گردد. اين مدل بر درك سيستم از نياز مصرف كننده و به اندازه اي كه كاربر از سيستم اطلاعات دريافت مي كند و چگونگي تأثير اطلاعات دريافت شده بر روي تصميم گيري كاربر، بنا نهاده شده است.

اطلاع يابي پيوسته (online)
به محض مشخص شدن نياز به اطلاعات، منبع اطلاعاتي يا منابعي را كه بايد مورد جستجو قرار گيرند مي توان انتخاب نمود. انتخاب يك منبع اطلاعاتيِ مرتبط با نياز بسيار مهم است. با استراتژي هاي جستجو در منبعی اشتباهی، كمترين اطلاعات مورد علاقه به دست خواهد آمد. همچنين، انتخاب يك منبع، در انتخاب فرم تكنولوژيكي نيز مؤثر مي باشد. اگرچه در بسياري از حالتهاي پيشرفته، يك منبع روي چندين فرم وجود دارد.
براي مثال، اپك(Opac) را مي توان در يك كتابخانه مورد جستجو قرار داد، اما احتمالاً به آن از طريق اينترنت، تله نت يا شبكه جهاني وب نيز می توان دسترسي يافت.
پايگاههاي اطلاعاتي كتاب شناختی از طريق ديسك هاي فشرده يا سرويس دهنده هايي مانند STN يا ديالوگ(Dialog) به صورت پيوسته ارائه می شوند. رفتار اطلاع يابي افراد در حالت پيوسته، برخي مسائل و شرايط منحصر به فرد را نمايان مي كند.
بتس8(1989) جستجوي اطلاعات درحالت پيوسته را به دانه چيني ماكيان تشبيه نمود. جستجوگران در يك فضاي اطلاعاتي از يك منبع به منبعی ديگر رفته و استراتژي جستجوي خود را سريع تغيير مي دهند. در مدل دانه چينيِ بتس، جستجو و مرور، به نظر فعاليتهايي نيستند که منحصراً در تقابل با يكديگر باشند، بلكه مكمل يكديگر خواهند بود. نتيجه مهم تحقيقات وي، مفهوم جديدي است كه جستجو به خود گرفته است و در اين مدل بيان مي شود که هنگامي كه فردي به دنبال اطلاعات به خصوصي مي گردد، نياز اطلاعاتي وي مي تواند بر اساس چيزهايي كه در هنگام جستجو مي آموزد تغيير يابد. بنابراين، اطلاع يابي پيوسته مي تواند به صورت يك مذاكره و گفتگو بين جستجو كننده و سيستم ديده شود.
بر اين اساس به هنگام دستيابي به اطلاعات، قابليت انعطاف سيستم و قابليت كنترل كاربر بر روي آن بسيار مهم است. استفاده كننده ها بايد به طور طبيعي قادر باشند كنش و واكنشهاي هوشمندانه با سيستم داشته باشند تا بتوانند به تك تك نيازهاي خود دست يابند.
مشابه مدل دانه چيني، پيرولي و كارد 9 (1995) يك تئوري براي يافتن اطلاعات ارائه نمودند. اين روش با تحليل تكنيك دست يابي به اطلاعات كه در نحوه عملكرد انسان نهفته است به دست آمده است. اين تئوري مستقيماً بر اساس يافتن تئوري هاي زيست شناسي و انسان شناسي استوار بوده كه انسان را به صورت يك موجودِ داراي قابليت سازگاري با شرايط معرفي مي نمايد.
در اين تئوري موازنة ايجاد شده بين مقادير اطلاعات مفيد و ميزان فعاليت انجام شده جهت پيدا كردن آنها مورد تحليل قرار مي گيرد. توجه به اين نكته مهم است كه كاوش اطلاعات در اينجا به مفهوم جستجوي بي هدف نيست، بلكه به استراتژي هاي گوناگوني اطلاق مي شود كه جستجوگران در جهت كسب اطلاعات اتخاذ مي كنند و اين استراتژي ها به چگونگي ايجاد سازگاري كاوشگر در محيط و بر پايه وضعيت موجود برمي گردد. در نتيجه در طراحي واقعي و درست يك سيستم اطلاع رساني در حد جهاني، نه تنها بايد به ايجاد سهولت در يافتن اطلاعات و گرد آوري آن توجه نمايند، بلكه بايستي به چگونگي بهينه كردن وقت جستجوگران نيز توجه كنند.
به منظور كارآمد بودن و مؤثر بودن كاوش اطلاعات، جستجوگران بايد بدانند كه در محيط وب وارد چه مكاني شده اند و به چه دليل وارد شده اند. طراحي يك سيستم گفتگو براي كاربران مسيري را ايجاد خواهد كرد كه آنها مي توانند با استفاده از آن به طرف مقصد خويش حركت نمايند. تحقيقاتي كه بر روي رفتار مرور در وب و اينترنت شده است (پتكو و كالدج)10 ، (1995) عمدتاً نشان داده است كه كاربران تنها به صفحات محدودي در يك سايت تكيه مي كنند. اين مطالعه به وضــوح يك الــگوي تكــرار يكسان از بازگشتــهاي متعــدد به صفحــه خانــگي را نشــان داد.
بنابراين، استراتژي هاي جستجوي اطلاعات در حالت پيوسته به سرعت تغيير مي يابد و به تدريج جستجوهاي پي درپي به كاربر مي آموزد كه چه چيزي در داخل سيستم قابل دستيابي مي باشد. كاربران بايد قادر باشند تا به طور مناسب با سيستم كنش و واكنش و گفتگو داشته باشند تا به نيازهاي اطلاعاتي خود دست يابند (بكلين و بتس، 1990).

پي نوشت ها:

1. Allen, 1996
2. Eisenberg and Schamber
3. relevance
4. Wilson
5. Culnan
6. Dervin
7. Nicholas Belkin
8. َMarcia Bates
9. Peter Pirolli and Stuart Card
10. Pitkow and Calledge

منابع

Choo, chun wei, Detlor; Brian ‘Turnbull, Don (2000). web work information seeking and knowledge work on the world wide web. London: kluwer Academic Press.

Cool, Colleen, [et al.] (1998). Information seeking behavior in new searching environments .

Available online at http://www.scils.rutgers.edu/~sypark/colis.html

Kalbach, James (2000). Desiging for Information foragers: a behavioral model for information seeking on the world wide web. Interworking 3(3). Available online at http://www.Internettg.Org/Newsletter/dec...agers.html

Large, Andrew, Tedd Lancg A. , Harttey, R.J. (1999). information seeking in the online age: principles and practice. London: Bowker.

Marchionini, Gary (1995). information seeking in electronic environments. NewYork: Cambridge University Press.

Turnbull, Don (2000). Augmenting information seeking on the world wide web using collabrative filtering techniques.

Available online at http://www.gslis.utexas.edu/~donturn/res...tract.html

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 252]