مردان نمكي از آغاز تا پايان‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: مردان نمكي از آغاز تا پايان‌
جام جم آنلاين: معدن نمك چهرآباد با ارتفاع 1350 متر از سطح دريا در 75 كيلومتري غرب شهر زنجان و يك كيلومتري جنوب روستاي حمزه‌لو قرار دارد. آن بخش از معدن كه به رودخانه‌هاي چهرآباد و نهر آجي چاي مشرف است، داراي رگه‌هاي بسيار غني نمك است كه استخراج سنتي نمك در گذشته و بهره‌برداري فعلي آن نيز امروزه به همين بخش محدود است.

تا سال 1372 بهره‌برداري نمك در معدن چهرآباد به صورت سنتي و با استفاده از ابزار‌هاي دستي انجام مي‌شد. در سال 72 شركت زنجان نصر، برنده مزايده بهره‌برداري از معدن نمك گرديد و از اين تاريخ به بعد بهره‌برداري از معدن با استفاده از ماشين آلات مكانيكي آغاز شد.

در اولين سال بهره‌برداري در زمستان 1372 معدنكاران هنگام باطله‌برداري و استخراج نمك با بولدوزر، نيم‌تنه انساني را كه ريش و موي بلند داشت، يافتند.

اين نيم‌تنه به دليل سالم باقي ماندن در محيط نمكي به مرد نمكي معروف شد و پس از پايان مطالعات به موزه ملي منتقل شد و تا امروز در آنجا نگهداري مي‌شود.

پس از آگاهي از خبر كشف، پژوهش‌هاي باستان‌شناختي نجات‌بخشي در زمستان همان سال ابتدا به سرپرستي هوشنگ ثبوتي و سپس علي‌اصغر ميرفتاح انجام شد. در نتيجه كاوش، شماري اشياي جالب و متنوع از معدن به دست آمد. مهم‌ترين يافته سال 1372، كشف پاي چپ مرد نمكي يك بود كه در چكمه‌هاي بلند قرار داشت. جنس چكمه از چرم و بلندي آن 48 سانتي‌متر بود. با پايان گرفتن كاوش جسد و اشياي مكشوفه، براي مطالعات و بررسي‌هاي بيشتر به آزمايشگاه تحقيقاتي پژوهشكده مرمت انتقال يافت و تحقيقات و مطالعات آزمايشگاهي در زمينه‌هايي از جمله آزمايش سال‌يابي، بررسي‌هاي استخوان‌شناسي با كمك تصويربرداري سي تي اسكن، تعيين گروه خوني، آزمايش دي. ان. اي و... انجام شد.

نتيجه سال‌يابي كربن 14 روي نمونه‌هاي استخواني و پارچه‌اي، قدمت مرد نمكي شماره يك را 1700 سال قبل، يعني اوايل دوره ساساني تعيين كرد. همچنين بررسي‌هاي بيشتر نشان داد نيم‌تنه مكشوفه مربوط به مرد ميانسالي بوده كه قبل از مرگ، ضربه شديدي بر سر و صورت او خورده است.

كشفيات جديد سال 1383

با وجود كشف استثنايي مرد نمكي يك در سال 1372 متاسفانه تلاش چنداني براي تعطيل كردن استخراج مكانيكي و لغو بهره‌برداري از معدن صورت نگرفت. در پاييز 1383 معدنكاران در حين كار با بولدوزر مجدد با بقاياي اسكلت انساني مواجه شدند كه به دليل كار با بولدوزر تا حد زيادي متلاشي شده بود. با جستجوي معدنكاران درميان خاك‌هاي آشفته، علاوه بر جمع‌آوري قسمت‌هايي از بقاياي انساني تكه‌تكه شده، شماري اشيا به دست آمد كه توسط بهره‌بردار به اداره ميراث فرهنگي و گردشگري استان منتقل شد.

بررسي‌هاي اوليه روي بقاياي انساني كه پس از انتقال به ميراث فرهنگي، مرد نمكي 2 نامگذاري شد نشان داد كه اين بقايا متعلق به مردي ميانسال با ميانگين قد حدود 180 سانتي‌متر بوده كه در جريان ريزش ديواره‌ها و سقف تونل كشته شده است. از جمله اشيايي كه همراه اين مرد نمكي يافت شد مي‌توان به تكه سبد و ميخ‌هاي چوبي، طناب‌هاي گياهي، منسوجات و... اشاره كرد.

كشف اتفاقي مرد نمكي 2 و مجموعه‌اي از اشيا، موجب شد پژوهش‌هاي باستان‌شناختي در معدن نمك چهرآباد بعد از گذشت 11 سال از سر گرفته شود؛ بنابراين كاوش در معدن با وجود شرايط آب و هوايي نامناسب و دشوار در دي ماه 1383 به منظور نجات بخشي آثار و بقاياي باقيمانده آغاز شد.

فصل اول كاوش؛ با اهداف مورد نظر در دي و بهمن‌1383 به انجام رسيد. با وجود نتايج بسيار درخشان فصل نخست، به دليل پرسش‌ها و ابهاماتي كه در زمينه‌هاي مختلف وجود داشت، تصميم گرفته شد كاوش فصل آينده ادامه يابد. در نتيجه كاوش فصل دوم به سرپرستي كارشناس باستان‌شناسي سازمان، ابوالفضل عالي در پاييز 1384 آغاز شد.

اهداف كاوش درفصل دوم روشن ساختن4 موضوع اصلي در معدن چهرآباد بود.

1- روش‌هاي استخراج سنتي نمك‌

2-‌ كاركرد محوطه‌

3- ادوار بهره‌برداري‌

4- ارتباط معدن نمك چهرآباد با محوطه‌هاي تاريخي پيرامون خود

يافته‌ها

در نتيجه كاوش 2 فصل، مقادير زيادي اشياي جالب‌توجه از معدن چهرآباد به دست آمد كه بسياري از آنها اشياي تهيه شده از مواد آلي است. معدن چهرآباد به دليل داشتن محيط نمكي، تنها محوطه باستاني در ايران است كه مواد آلي موجود را بخوبي در خود حفظ كرده و سالم نگه داشته است. مواد آلي به دليل خاصيت فناپذيري زود‌هنگام در محوطه‌هاي باستاني بندرت يافت مي‌شود يا در صورت كشف در شرايط بسيار نامطلوبي به دست ميآيند؛ اما در معدن چهرآباد به دليل وجود مقادير فراوان نمك كه باعث محدود شدن فعاليت ميكرو ارگانيسم‌ها مي‌شود، بسياري از اشيا از جمله اشياي تهيه شده از مواد آلي بسيار سالم و در شرايط مطلوبي هستند.

يافته‌هاي معدن را مي‌توان در گروه‌هاي زير تقسيم‌بندي كرد.

1- يافته‌هاي گياهي‌

الف- چوب ب‌‌ -‌ هسته ميوه‌هاي گياهي ج - طناب‌هاي گياهي ر - دسته چاقو ح - سوزن چوبي خ - جارو د - شانه ذ - آتش زنه

2- بقاياي جانوري

الف - استخوان ب‌‌ -‌ پر پرندگان ج‌ - فضولات حيواني د - بقاياي خشك شده جانوري‌

3- بقاياي انساني

4- منسوجات ساده و منقوش‌

5- پوست و چرم‌

6-‌ نخ‌ها و ريسمان‌ها

7- ابزارهاي استخراج نمك شامل چكش، تيشه و كلنگ‌

مرد نمكي شماره 3

مرد نمكي 3 همچون مرد نمكي 2 به صورت اتفاقي و طي كار باطله‌برداري بولدوزر توسط معدن‌كاران در سال 1383 كشف شد. به دليل سقوط يك صخره بسيار بزرگ نمك روي مرد نمكي 3 اين جسد نيز به صورت متلاشي شده و تكه تكه به دست آمد.

آنچه مرد نمكي 3 ناميديم در واقع بقاياي استخوان، لباس و قسمت‌هايي از بافت نرم فردي بود كه همچون معدنچيان ديگر بر اثر ريزش تونل و سقوط يك سنگ چند تني روي او كشته شده بود.

مرد نمكي شماره 4

مرد نمكي 4 سالم‌ترين و كامل‌ترين جسد نمكي به‌‌دست‌آمده از معدن چهرآباد است. علي‌رغم آسيب‌ديدگي هنگام مرگ، تقريبا بيشتر قسمت‌هاي بدن سالم باقي مانده كه شامل مجموعه‌اي از استخوان‌ها و بافت نرم است كه بر اثر از دست دادن آب بدن كاملا خشك شده است.

هنگام كشف، جسد در وضعيت دمر قرار داشت. به شكلي كه صورت و قسمت جلوي بدن روي خاك قرار گرفته بود. دست‌ها از ناحيه آرنج خم شده، دست چپ روي زمين و دست راست در حالت تقريبا مشت شده بود. پاي راست به صورت نيمه باز و پاي ديگر جمع شده در زير شكم قرار داشت. با وجود شكستگي جمجمه در چند قسمت، دليل مرگ براساس تحقيقات دكتر شكوهي با عكسبرداري سي تي اسكن، فشار بر قفسه سينه و پارگي قلب در نتيجه ريزش تونل‌ها و فرود آمدن خاك و آوار روي وي بوده است.

براساس تحقيقات انجام گرفته مشخص شد اين موميايي طبيعي، پسر جواني بوده كه هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد اين موميايي 170 تا 175 سانتي‌متر است. بر گوش‌هايش حلقه فلزي ديده مي‌شود.

موهاي سر وي كوتاه و به رنگ خرمايي است. به همراه اين جوان موميايي شده، اشياي جالب توجهي نيز كشف شد. يكي از اين اشيا، چاقوي فلزي با دسته استخواني است كه در غلافي چرمي به كمربند پارچه‌اي او بسته شده است. از اشياي ديگر مي‌توان به 2 كوزه كوچك سفالي سالم اشاره كرد. همچنين طناب‌هاي گياهي يك مهره كوچك با لعاب آبي، يك پي سوز سالم دود زده، 11 تكه سفال و... نيز همراه اين جسد يافت شده است. از ويژگي‌هاي بسيار مهم اين موميايي طبيعي، لباس كامل است كه برتن او ديده مي‌شود. اين لباس از بالا پوشي بلند، يك شلوار و كفش چرمي تشكيل شده است.

مرد نمكي شماره 5

اين موميايي طبيعي نيز در كاوش فصل دوم در حالي يافت شد كه بجز سر، بقيه قسمت‌هاي بدن زير صخره و سنگ‌هاي آواري بزرگ قرار گرفته بود.

شكل جسد نشان مي‌داد اين شخص نيز همچون نمونه‌هاي قبلي بر اثر حادثه‌اي كه منجر به تخريب و ريزش تونل گرديده، كشته و مدفون شده است، بر خلاف موميايي نمكي شماره 4 بيشتر بافت بدن مرد نمكي 5 پوسيده شده و از ميان رفته است. بافت نرم فقط در قسمت‌هايي كوچك از 2 دست، پاها، بخش‌هايي از صورت، سينه و لگن باقي ديده مي‌شود.

موي سر جسد به شرايط محيطي كه مرد نمكي در آن قرار گرفته، برمي‌گردد. كم بودن ميزان نمك در اين محيط و نفوذ آب از بالاي كوه به اين بخش از معدن از دلايل اصلي پوسيده شدن زياد مرد نمكي 5 است.

مرد نمكي شماره 6

ششمين مرد نمكي، هنگام بارندگي‌هاي ماه گذشته و در پي بازديد مالك معدن نمك چهره‌آباد در بخشي از ترانشه‌هاي باستان‌شناسي آشكار شده است.

ششمين مرد نمكي كه هنوز اطلاعاتي از او به دست نيامده زير سنگ بزرگي كه احتمالا باعث مرگ وي شده مدفون مانده است. با كشف ششمين جسد موميايي، هيات باستان‌شناسي معدن نمك چهره‌آباد طي يك نامه‌نگاري درخواست كاوش براي نجات بخشي آن داشتند كه پژوهشكده باستان‌شناسي با تاكيد بر حفاظت آثار باستاني خواستار مدفون شدند دوباره مرد نمكي 6 شد.

نتايج

پيش از كاوش‌هاي 2 فصل 83 و 84 در معدن نمك چهرآباد، براساس يافته‌هاي 12 سال پيش تصور بر اين بود كه معدن محل كشته شدن شاهزاده ساساني و يا نماينده هيات حاكمه اقوام سكايي در سده 8 پيش از ميلاد بوده است؛ اما با كاوش‌هاي 2 فصل اخير مشخص شد همه موميايي‌هاي مكشوفه از معدن، كارگران و معدنكاراني بودند كه در نتيجه ريزش معدن و فرو ريختن ديواره‌ها و سقف و تونل‌ها كشته و مدفون شده‌اند.

طبق كاوش‌هاي انجام يافته، همچنين مشخص شد كه معدن از حدود اواخر عصر آهن شناسايي شده است. براساس آزمايش‌هاي سال‌يابي كربن 14 مشخص شد مرد نمكي 3، 4، 5 مربوط به دوره هخامنشي با قدمت حدود 2300 سال و مرد نمكي 1، 2، مربوط به دوره اشكاني و اوايل ساساني، با قدمت حدود 1800 سال قبل است؛ بنابراين با توجه به شواهد و مدارك موجود، ريزش تونل‌هاي معدن چهرآباد، دست كم دوبار و با فاصله زماني حدود 500 سال رخ داده است.

نخستين بار حدود 2300 سال پيش و هنگام فعاليت معدنكاران، بخش بزرگي از تونل‌هاي معدن ريزش و در آن مردان نمكي 3، 4،5 كشته شده‌اند و سپس با گذشت حدود 600‌ ‌ 500 سال دوباره حادثه‌اي ديگر در معدن نمك رخ داده و در نتيجه آن، مردان نمكي 1و2 نيز كشته و مدفون شده‌اند.

در حال حاضر به استثناي موميايي نمكي شماره يك كه در موزه ملي كشور نگه داشته مي‌شود بقيه اجساد و اشياي به دست آمده از معدن چهرآباد به صورت موقت در موزه رختشويخانه زنجان در شرايط مطلوب، تحت نظارت كارشناسان مربوط نگهداري مي‌شوند. پس از افتتاح موزه بزرگ باستان شناسي زنجان در عمارت ذوالفقاري، مجموعه مكشوفه از چهرآباد به آنجا منتقل خواهند شد و در معرض ديد عموم قرار خواهند گرفت.

مهدي نورعليشاهي‌
دوشنبه 31 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 239]