انسان‏شناسي شهري در ايران

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: انسان‏شناسي شهري در ايران

هويت- آزاده بهشتي:
انسان‌شناسي شهري، به‌عنوان يكي از زيرشاخه‌هاي انسان‌شناسي فرهنگي، امروزه جايگاه نسبتا وسيعي در مطالعات شهري و مسائل مرتبط با حوزه شهرنشيني يافته است.

درواقع اين رشته از پيوند ميان فضا، زمان و نشانه‌هاي شهري با انساني كه اين عوامل را توليد، بازتوليد و مصرف مي‌كند، پديد آمده است. ازاين‌رو، در انسان‌شناسي شهري به بررسي و تحليل فضاهاي زيستي-فرهنگي در شهر توأما پرداخته مي‌شود.

مطلب حاضر با نگاه به اين شاخه از انسان‌شناسي به اهميت اين رويكرد در مطالعات شهري و شهرنشيني در ايران اشاره دارد. با اين پيش فرض كه شهرهاي جديد ايراني از عناصر و كاركردهاي پيشين خود جدا شده‌اند و از اين‌رو فضاها و روابط جديد انساني در آنها شكل گرفته است، تحليل و فهم اين فضاهاي جديد شهري مي‌تواند ما را در شناخت تحولات جامعه جديد ايراني مدد رساند.

براي انسان‏شناسي شهري در ايران هيچ پيشينه‏اي نمي‏توان رديابي كرد. در مقايسه با دامنه گسترده ادبيات اين رشته در آمريكا و اروپا، هنوز با وجود اهميت مطالعات شهري در ايران به‌دليل دگرگوني‏هاي به وجود‏ آمده شهري در سال‏هاي اخير و وجود خصوصيات فرهنگي و اشكال گوناگون آن، بررسي و شناخت آن از اين منظر مورد توجه قرار نگرفته‏ است و زمينه وسيعي را براي انسان‏شناسان و محققان نسل‏هاي كنوني و آتي فراهم مي‌كند.

شهرهاي ايران از خصوصياتي منحصر‌به فرد برخوردارند. منشأ توسعه و تكامل شهرهاي ايراني دلايل گوناگوني داشته است. بسياري از اين شهرها بر حسب كاركردهاي ويژه‏اي به وجود آمده‏اند و هنوز تحت‌تأثير همان كاركردها و با تركيبي از عناصر بيروني قرار دارند و بر رفتارها و خصوصيات فرهنگي مؤثرند. از ويژگي‌هاي عمده‏اي كه شهرهاي ايران متأثر از آن هستند، تنوع و پراكندگي تحت‌تأثير زمينه‌هاي فرهنگي، قومي واقليمي است. اين امر خصوصيات و اشكال گوناگوني از فرهنگ شهري را به وجود آورده و بر ساخت كل شهر تأثير گذاشته است.

گسست شهر قديم - شهر جديد يكي از دلايل اهميت مطالعات انسان‏شناسي شهري در ايران است؛ شهرها يي كه درگذشته داراي طرح و بافت فرهنگي - اجتماعي خاصي بودند. در اين شهرها روابط و كنش‏هاي اجتماعي و خصوصيت فرهنگي نوعي پويش دروني به وجود مي‌آورد، اما تغييرات در شهرها در چند دهة اخير، منجر به گسست و انقطاع شهر با اين گذشته شده و شالوده‌هاي كهن ارتباطات درون شهري و معماري و به‌طور كلي طرح و بافت نظام اجتماعي و فرهنگي از هم گسسته شده است.

عناصر جديدي كه در شهرهاي ايران وارد شده، بر شيوة زندگي شهري تأثير گذاشته و شهرهاي ايران را به سمت سبكي مدرن سوق داده كه خواه‌ناخواه اين سبك جديد بر رفتار مردم تأثير گسترده‏اي داشته است. انسان‏شناسي شهري سعي دارد يك ديدگاه انسان‏شناختي براي مطالعة زندگي شهري در فضا و زمان سبك جديد شهرها نسبت به فضا و زمان سبك قديم شهرها به دست دهد و تغيير و تحولات اين انتقال را مورد كنكاش قرار داده و نفوذ و تأثير شهرها بر الگوي سبك جديد زندگي مردم را مورد بررسي قرار دهد. در واقع انسان‏شناسي شهري سعي دارد با مطالعة تطبيقي زندگي شهري در زمان و مكان در اين دو سبك به نتايج مفيدي دست يابد.

فروپاشي شيوه‌هاي توليدي سنتي در جامعه ايراني كه نقطه اوج آن به اصلاحات ارضي در دهه چهل برمي‏گردد به‌عنوان نقطه عطفي در روند شهرنشيني در ايران قابل بررسي است. اين روند شهرنشيني از سال 1340 تا 1360، نرخ جمعيت شهري را از 5/34 درصد به 51 درصد رساند و رشد اين نرخ هنوز ادامه دارد. تا قبل از اصلاحات ارضي، ايران كشوري روستايي‌ـ عشايري بود و اكثر مردم در جوامع روستايي يا عشايري زندگي مي‏كردند، اما با پيدايش دولت مدرن و سياست تخته‏قاپو كردن و مصرفي شدن جامعه ايراني به‌دليل پيدايش دلارهاي نفتي و افزايش خدمات پس از اصلاحات ارضي درصد شهرنشيني روند رو به افزايش داشته و اكثر مردم را در خود جاي داده است.

در چند دهه اخير، در برخي از شهرها ميزان رشد مسئله‌ساز بوده است. حركت از روستا و اجتماعات كوچك به جامعه شهري با ابعاد بزرگ تغييرات عمده و گسترده‏اي در شيوه زندگي شهري و الگوي كنشي و روابط اجتماعي و همچنين در سنت‏هاي فرهنگي از يك زمينه روستايي ـ ايلي به زمينه شهري به وجود آورده است.

انسان‏شناسي شهري در حوزه شهرهاي ايران مي‏تواند به چگونگي جذب و پذيرش فرهنگ جهاني در فرهنگ محلي و به وجود آمدن شيوه خاصي از زندگي اجتماعي و فرهنگي در شهرهاي ايران بپردازد. به بيان ديگر تركيب شدن فرهنگ شهرهاي ايران در همه جا و در همه وقت يك گونه و يكسان نيست. بنابراين انسان‏شناسي شهري مي‏تواند اين ناهمساني و ناهمگوني فرهنگ شهرهاي ايران را نمايان سازد. دليل اين امر پراكندگي شهرهاي ايران با زمينه‌هاي فرهنگي قومي و گونه‌شناسي‌هاي متنوع است كه تركيب ‌شدن فرهنگي متنوع و منحصر به فرد خود را به وجود مي‏آورد.

از موضوعات ديگر مورد مطالعه در انسان‏شناسي شهري كه مي‌تواند توجه اكثر انسان‏شناسان شهري را جلب كند و در ادبيات اين رشته حضور برجسته‏اي دارد، تنوع قومي در شهرها است.

همان‏گونه كه در بحث مربوط به موضوعات انسان‏شناسي شهري ذكر شد، انسان‏شناسي شهري بخشي از مطالعات خود را روي شكل‏گيري جماعت‏هاي ويژه در بعضي محله‌هايي كه جداسازي قومي در آنها اتفاق افتاده متمركز مي‌كند. ايران نيز مجموعه‏اي نامتجانس از گروه‌هاي قومي و انساني مختلف است؛ در واقع، مجموعه ناهمگوني از اقوام و مليت‏هاي مختلف نژادي، زباني، مذهبي و فرهنگي است. اين تنوع تا قبل از مدرن شدن ايران در مرزهاي اقليمي و جغرافيايي محدود بود و اختلاط و هم‌جواري ‏ در آن مشاهده نمي‏شد.

اما مدرن‌شدن جامعه ايراني و اهميت شهرنشيني و افزايش درصد شهرنشيني سريع و انفجار جمعيتي شهرها به‌دليل مهاجرت بي‏رويه روستاييان و عشاير و گروه‌هاي قومي به شهر‏ها پديده‏‏اي را به وجود آورد كه مي‏توان، از آن به نام هم‏جواري و همسايگي گروه‌هاي قومي در شهرها نام ‏برد.

تركيب ساختار شهرهاي ايران نه تنها از همين رويكرد تنوع قومي برخوردار شده، بلكه در برخي موارد هر گروه قومي مشاغل ويژه‏اي را برگزيده و محله‏اي را چه براي‌سكونت و چه به‌عنوان محل اشتغال، اشغال كرده‏اند. اين جداسازي قومي و شغلي، مسائلي همچون محله‏بندي‏ها و تأثير آن بر بافت شهري، هويت‏يابي، خاص‏گرايي شهري و بسياري از مسائل ديگر را به‌دنبال داشته كه هريك مي‏تواند در انسان‏شناسي مورد مطالعه قرار گيرد. به‌طور كلي پديده قوميت وهم‌جواري در اكثر شهرهاي ايران اهميت بسيار داشته و جاي بررسي و مطالعه فراواني دارد.

منابع:
- احمدي، حميد، 1378، قوميت و قوم‌گرايي در ايران، تهران، نشرني.
- الطلايي، علي، 1378، در بحران هويت قومي ايران، نشر شادگان.
- بيتس، دانيل، پلاك، فرد، 1375، انسان شناسي فرهنگي، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، انتشارات علمي.
- حبيبي، محسن، 1378، از شار تا شهر، تهران، انتشارات‌دانشگاه تهران.
حساميان، فرخ و ديگران، 1377، شهر نشيني در ايران، تهران، آگاه.
- مك‌كي، ساندرا، 1380، ايراني‌ها (ايران، اسلام، روح يك ‌ملت)، ترجمه شيوا رويگريان، هران، انتشارات ققنوس.

تاريخ درج: 23 تير 1387 ساعت 09:54 تاريخ تاييد: 23 تير 1387 ساعت 10:10 تاريخ به روز رساني: 23 تير 1387 ساعت 10:08
يکشنبه 23 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 147]