اقتصاد - تمركز بر كاهش مصرف

واضح آرشیو وب فارسی:دنياي اقتصاد: اقتصاد - تمركز بر كاهش مصرف

اقتصاد - تمركز بر كاهش مصرف

از ابتداي تاريخ، خشكسالي، بخشي از تغييرات آب و هواي محيط ما بوده است.شايد از خود بپرسيم آيا پيشرفت در زندگي بشر موجب شده تا با پديده خشكسالي برخوردي متفاوت با يك بلاي غير مترقبه كنيم؟ بدون شك خشكي به‌عنوان يك پديده آب و هوايي ممكن است هر از گاهي رخ دهد اما آيا در طول دوره‌هاي خشكي گذشته برنامه‌هاي موفقيت آميزي اجرا شده است؟ آيا از بي‌تدبيري‌هاي گذشته درس آموخته‌ايم؟ شواهد نشان مي‌دهد كه جامعه تمايلي براي برنامه‌ريزي جهت مقابله با خشكسالي يا پيش‌بيني آن نداشته است. خشكسالي به دوره‌اي از زمان اطلاق مي‌شود كه عرضه رطوبت در آن زمان در سطح مشخصي كمتر از حد مورد انتظار شرايط معمول آب و هوايي باشد و به‌طور كلي خشكسالي را از نظر جوي، هيدرولوژي و كشاورزي مورد بحث قرار مي‌دهند و بعضي نيز اصطلاح خشكي از منظر جامعه‌شناسي (Sociologicaldrough) را معرفي كرده‌اند كه در آن آب قابل دسترس كمتر از حد مورد انتظار جهت فعاليت‌هاي اقتصادي و اجتماعي مي‌باشد. به‌طور كلي خشكسالي از دو جزء تشكيل شده است:

1- جزء آب و هوايي كه منجر به كاهش بارش و آب قابل دسترس مي‌شود.
2- جزء تقاضا براي مصرف آب.
معمولا دولت‌ها در برخورد با پديده خشكسالي عمده فعاليت خود را جزء دوم يعني كاهش تقاضا براي مصرف آب متمركز مي‌كنند. با اين حال اگر چه برنامه‌ريزي دولت‌ها براي مواجه‌شدن با پديده خشكسالي مي‌تواند تا حد زيادي موثر باشد اما قبل از هرگونه برنامه‌ريزي بايد مشكلات اساسي كه مانع اجراي فعاليت موردنظر مي‌گردد، را شناسايي كرد.
نگرش انسان به آب به فراواني آن بستگي دارد؛ اگر فراوان باشد از نظر برخي موهبتي الهي تصور مي‌شود كه در هر زمان و به هر مقصودي آزادانه مي‌توان از آن بهره‌مند شد و اگر كمياب باشد به كالايي بس ارزشمند مورد توجه عموم و مسئله‌اي براي ستيزه و حتي جنگ، بين استفاده‌كنندگان آن تبديل مي‌شود. تمدن‌هاي گوناگون نسبت به آب، طيفي از نگرش‌ها بين آن دو كران داشته‌اند. حقيقت تلخي كه با آن روبه‌رو هستيم اين است كه بركات ناشي از آب به‌طور يكسان بر جهان ارزاني نگشته‌اند و از اين رو در بسياري از نقاط جهاني با پديده خشكسالي روبه‌رو هستيم. از ابتداي تاريخ خشكسالي بخشي از تغييرات آب و هوايي محيط ما بوده است و بقاي بشريت گواهي است بر ظرفيت تحمل پذيري او در چنين پديده آب و هوايي اولين گزارش‌هاي مربوط به كوشش‌هاي بشر براي مبارزه با خشكسالي در داستان حضرت يوسف در انجيل آمده است كه در آن فرعون مصر به يوسف ماموريت داد تا اولين برنامه‌هاي مبارزه با خشكسالي را تهيه و اجرا كند. شايد از خود بپرسيم آيا پيشرفت در زندگي بشر موجب شده تا با پديده خشكسالي برخوردي متفاوت با يك حادثه غير مترقبه داشته باشيم؟ بدون شك خشكي به عنوان يك پديده آب و هوايي ممكن است هر از گاهي رخ دهد اما در طول دوره‌هاي خشكي گذشته برنامه‌هاي موفقيت‌آميزي اجرا شده است؟ آيا از بي‌تدبيري‌هاي گذشته درس آموخته‌ايم؟ شواهد نشان مي‌دهد كه جوامع تمايلي براي برنامه‌ريزي جهت مقابله با خشكسالي يا پيش‌بيني آن نداشته‌اند. به نظر مي‌ر‌سد هميشه به‌جاي برخورد پيشگيرانه و برنامه‌ريزي قبلي با خشكسالي اقدام به واكنش‌هاي مقطعي مي‌كنيم و مهم‌ترين عملي كه همه منتظر آن هستيم اين است كه بايد انتظار باران را بكشيم. خشكسالي به دوره‌اي از زمان اطلاق مي‌شود كه عرصه رطوبت در آن زمان در سطح مشخصي كمتر از حد مورد انتظار شرايط معمول آب و هوايي باشد. به‌طور كلي خشكسالي از دو جزء تشكيل شده است؛ جزء آب و هوايي كه منجر به كاهش بارش و آب قابل دسترس مي‌شود و جزء تقاضا براي مصارف آب. معمولا دولت‌ها در برخورد با پديده خشكسالي عمده فعاليت خود را در جزء دوم يعني كاهش تقاضا براي مصرف آب متمركز مي‌كنند. قبل از هر گونه برنامه‌ريزي جهت برخورد با خشكسالي بايد مشكلات اساسي كه مانع اجراي فعاليت‌هاي موردنظر مي‌گردد را شناسايي كرد.
موانع برنامه‌ريزي كارآمد براي خشكسالي
اگر چه برنامه‌ريزي دولت‌ها براي مواجه شدن با پديده خشكسالي مي‌تواند تا حد زيادي موثر باشد، اما قبل از هر گونه برنامه‌ريزي بايد مشكلات اساسي كه مانع اجراي فعاليت‌هاي موردنظر مي‌گردد را شناسايي كرد. پنج مانع عمده كه بايد مورد بررسي قرار گيرند عبارتند از:
شفافيت خشكسالي، تصادفي بودن خشكسالي، پديده خشكسالي، هزينه‌ها و ضررهاي خشكسالي و ملاحظات سياسي.
1-شفافيت‌سازي تعريف خشكسالي
برنامه‌ريزان و مديران سوانح غير مترقبه بر اين باورند كه پديده‌هايي همچون خشكسالي كاملا شفاف و بر همگان روشن است. اصولا برنامه‌هاي لازم جهت كاهش اثرات اغلب سوانح طبيعي امري مشكل است زيرا شدت و دوره بازگشت اين حوادث ناشناخته‌اند، اگر چه تخصص چنداني براي تعيين زمان سيل، آتشفشان يا زلزله لازم نمي‌باشد، با اين وجود عدم‌اطمينان قابل توجهي در مورد زمان شروع و ختم پديده خشكسالي وجود دارد. از طرفي خشكسالي يك حادثه آني نيست بلكه نوعي پديده تدريجي مي‌باشد. بحث درباره برنامه‌ريزي خشكسالي و مديريت منابع آب تعريفي از اجزاي تشكيل‌دهنده خشكسالي مي‌باشد. عدم‌صراحت و شفافيت در تعريف مي‌تواند يك عامل اساسي در اينكه چرا برنامه‌ريزي براي خشكي و مديريت منابع آب آنچنان كه شايسته است مورد توجه قرار نگرفته، باشد.
2- تصادفي بودن خشكسالي
از نظر تاريخي، تا زماني‌كه خشكسالي منجر به كمبود شديد آب نشود، توجه دولت‌ها به آن جلب نمي‌گردد. بيشترين مانع براي برنامه‌ريزي كمبود آب حاصل از خشكسالي، تصادفي بودن اين پديده است. خشكسالي به عنوان يك امر مسلم باقي خواهد ماند و فقط دوره و شدت آن نامعلوم است بنابراين عقلاني است كه براي كاهش هزينه‌ها و عوارض خشكسالي، برنامه‌ريزي مناسب انجام داد.
3- پديده خشكسالي
مانع ديگر در راه برنامه‌ريزي خشكسالي در ماهيت اين پديده نهفته است. خشكسالي مي‌تواند بهترين سياست‌ها و برنامه‌ريزي‌ها را غير عملي سازد مگر آنكه افراد هر جامعه در برخورد با اين پديده به يك توافقي در بين خود برسند يا اينكه از طرف دولت مجبور به انجام برنامه‌هاي موردنظر شوند. افرادي كه خشكسالي را تجربه مي‌كنند، داراي اختيارات محدودي براي مقابله با آن هستند و مقابله جمعي توسط تمامي افراد (چه آنها كه خشكسالي را تجربه كرده‌اند و چه آنها كه تجربه نكرده‌اند) بهترين راه حل را ارائه مي‌دهد.
4- هزينه‌ها و عوارض خشكسالي
عدم اطلاع عمومي از ضرر و زيان‌هاي خشكسالي يكي ديگر از دلايلي است كه علاقه‌مندي براي برنامه‌ريزي خشكسالي را كاهش مي‌دهد. عموما تصور بر اين است كه ميزان ضررهاي ناشي از خشكي كمتر از سوانح غيرمترقبه (كه معمولا واضح‌تر و در دوران كوتاه‌تري اتفاق مي‌افتد) مي‌باشد. در مقام مقايسه ضررهاي خشكسالي در زمان طولاني‌تري توزيع مي‌شود. زماني‌كه به ضررهاي واقعي خشكسالي پي برده شود، اين ضررها مي‌تواند ضررهاي ناشي از حوادث غيرمترقبه را ناچيز جلوه دهد. براي مثال در استراليا بين سال‌هاي 1975-1945 ضررهاي خشكسالي چهاربرابر ضررهاي ناشي از ديگر سوانح طبيعي غيرمترقبه بوده است. به‌علاوه تمامي هزينه‌هاي ناشي از خشكسالي كاملا مشخص و تعريف شده نيست. اثرات اجتماعي خشكسالي و هزينه‌هاي مربوط به آن و چگونگي نفوذ اثرات آن در سراسر جامعه و اينكه در نهايت چه كساني را تحت تاثير قرار مي‌دهد بايد بهتر شناخته شود. ضررهاي غير مستقيم ناشي از خشكسالي بسيار بيشتر از ضررهاي مستقيم آن هستند اما به‌دليل ماهيت پراكندگي و كمرنگي آنها امكان تشخيص و ارزيابي آنها مشكل است و اغلب ناشناخته مي‌ماند. اصولا تصادفي بودن خشكسالي و كاهش سريع علاقه‌مندي عمومي به مسائل خشكسالي بعد از شروع يك بارش باران و منابع محدود براي برنامه‌ريزي تعيين ضررهاي غير مستقيم حاصله از خشكي را كمتر ضروري مي‌سازد و تا زماني‌كه هزينه‌ها و ضررهاي پراكنده و كمرنگ خشكسالي تعيين و مشخص نگردند، مسوولان و تصميم‌گيرندگان، آگاهي همه جانبه‌اي از ضررهاي خشكي نخواهند داشت.
5- ملاحظات سياسي
در بعضي از كشورها ملاحظات سياسي مانع از درك واقعيات و مسائل خشكي و اعلام به موقع به مردم و در نتيجه مانع از تهيه و تدوين برنامه‌هاي لازم براي روبه‌رو شدن با اين پديده مي‌گردد. اين ملاحظات مي‌تواند به صورت محلي و در داخل يك كشور يا در ابعاد بين‌المللي و به منظور اهداف خاص سياسي صورت پذيرد. بنابراين لازم است به منظور برخورد صحيح با پديده خشكي و به حداقل رساندن ضررهاي آن، هرگونه ملاحظات سياسي در ايجاد سازمان‌هاي وابسته، تعيين مسوولان و مديران مربوطه، زمان اخطار، عمومي، نظارت بر اجراي برنامه‌هاي پيشنهادي و چگونگي هزينه كردن اعتبارات تخصيص يافته، تهيه و تدوين قوانين اضطراري و برآورد صحيح از ميزان خسارات مستقيم و غير مستقيم خشكسالي، از بين برود.
چارچوب اصلي جهت برنامه‌ريزي
مسووليت مديريت منابع آب درهنگام خشكسالي كه توسط دولت تعيين مي‌گردد، لازم است به نحوي گسترش يابد كه اقدامات مورد نظر به موقع صورت پذيرد. هرچند افزايش بازوهاي اجرايي دولت براي حوادث غيرمترقبه همچون خشكسالي، قابل پيش‌بيني مي‌باشد، با اين وجود كارهاي مورد نظر توسط استان‌ها در درجه اول معمولا با سازماندهي عمليات مديريتي در حوزه اختيارات خود شامل نشان دادن عكس العمل به يك واقعه غيرمترقبه پس از اتفاق افتادن مي‌باشد تا اينكه فعاليت‌هايي را به عهده گيرند كه براي كاهش ضررهاي قبل از وقوع حادثه باشد.
راهكاري برنامه‌ريزي
ارائه‌دهندگان مدل‌هاي استفاده از آب، پنج فاكتور زير را مورد تاكيد قراردادند كه شامل: شناسايي مشخصه‌هاي خشكسالي، معرفي حدود اختيارات دولت، چگونگي آگاه ساختن مردم، روش‌هاي كاهش مصرف آب و حفظ درآمد و نظارت بر مصرف‌كنندگان آب مي‌باشد.
اين فاكتور ممكن است پاسخي به سوالات زير باشد:
خشكسالي چه موقع به وقوع مي‌پيوندد؟
درصورت بروز خشكسالي، چه كسي مسووليت مديريت آن را برعهده مي‌گيرد؟
چگونه بايد مردم را آگاه ساخت؟
چگونه بايد حق آب‌ها را كاهش و ميزان مصرف آب را تعديل كرد؟
و چگونگي اطمينان از كاهش مصرف آب.
نداشتن پاسخ مناسب به هريك از سوالات فوق از جدي بودن مديريت موثر برنامه‌ريزي آب خواهد كاست. هريك از اين راهكارها را مي‌توان مورد بررسي قرارداد.
شناسايي مشخصه‌هاي خشكسالي
از آنجايي‌كه تصميم‌گيري در مورد آغاز يا خاتمه شرايط خشكي تا حدي مشكل به نظر مي‌رسد، بايد به منظور جلوگيري در اجراي مديريت منابع آب، از مشخصه‌هاي خشكسالي استفاده نمود. هنگامي‌كه اين مشخصه‌ها تعيين گردد، مصرف‌كنندگان آب مي‌توانند برنامه لازم را تهيه و در مورد سرمايه‌گذاري‌هاي آينده تصميم‌گيري نمايند. علائم نشان‌دهنده خشكسالي بايد دقيق و مشخص باشد تا در تصميم‌گيري ايجاد ابهام نكند. مشخصه‌هاي مختلفي را مي‌توان جهت اعلام بروز شرايط خشكي مورد استفاده قرار داد كه شامل شاخصه‌هاي شدت خشكي( شاخص پالمر)، ميزان رواناب در نهرها، داده‌هاي آماري در مورد ميزان بارش مورد نياز، درجه شوري آب رودخانه‌ها، پتانسيل مخرب بعضي آب‌ها برحيات‌وحش و ماهي‌ها و وضعيت موجود آب‌هاي زيرزميني مي‌باشد. براي به‌عمل آوردن هريك از مراحل خشكي سه نشانه از پنچ نشانه‌هاي خشكي، نشان‌دهنده سطح خشكي مي‌باشد. نشانگرهاي خشكي نبايد پيچيده باشد به نحوي كه موجب عدم‌اطمينان درتعيين هريك از مراحل خشكسالي گردد. براي مثال اگر بارندگي و ذخاير سطحي دو علامت خشكي مي‌باشند، تصميم در مورد عملي كردن طرح‌هاي موردنياز، در زماني‌كه بارندگي كمتر از حدمعمول و ذخاير آب درحالت معمول هستند، مشكل خواهد بود. هنگامي‌كه فقط يك منبع آب وجود داشته باشد وجود يك نشانگر خشكي نيز كافي به نظر مي‌رسد. براي مثال وقتي تنها منبع آب يك شهر، ذخيره‌هاي سطحي باشد، طرح‌هاي مديريت منابع آب هنگامي فعال خواهد بود كه حجم ذخيره منبع (برحسب درصد فصل‌هاي عادي) از مقدار مشخصي كمتر گردد. يك معيار لغزنده براي نشان دادن مشخصه‌هاي خشكسالي، مي‌تواند به‌طور نموداري و به‌صورت ذخيره منبع كه با منحني ميزان ذخيره منبع تعيين مي‌گردد، باشد. هنگامي‌كه ميزان واقعي ذخاير به منطقه هشدار خشكي مي‌رسد، برنامه كاهش تحويل آب از حوزه به نقاط مختلف اجرا مي‌گردد. زماني‌كه آب‌هاي زيرزميني يكي از منابع اصلي عرضه آب باشد، مي‌توان از علائم خشكي بر مبناي آب‌هاي زيرزميني استفاده نمود.
اغلب برنامه‌هاي مديريت منابع آب، مراحل ترتيب يافته پيشرفت خشكي را با ميزان معيني از كاهش مورد نظر، هماهنگ نموده‌اند. در آمريكا، اداراتي كه داراي برنامه مديريت آب هستند به اين نتيجه رسيده‌اند كه امكان وقوع خشكسالي در فصل پاييز كمتر است و اما اگر اين امكان روي دهد، امكان آنكه خشكي توسعه يافته و شديدتر شود، زياد است.
تعيين و انتخاب مسوولان دولتي
تعيين يك واحد مسوول دولتي كه داراي يك قدرت برنامه‌ريزي براي شرايط خشكسالي باشد، قبل از وقوع خشكسالي يكي از نكات حياتي جهت مهياشدن براي مديريت منابع آب در دوران خشكي مي‌باشد. به اين منظور لازم است واحد تعيين شده فوق از قدرت اجرايي و اختيارات لازم جهت اعلام وقوع خشكسالي و تغيير الگوي مصرف آب برخوردار باشد. ميزان اختيارات مسوول اين واحد نيز بايد دقيق و شفاف باشد.
عدم شفافيت لازم در حدود اختيارات مي‌تواند باعث ايجاد شرايطي گردد كه مقامات ذيربط براي اجتناب از برخورد با گروه‌هاي مردم، تصميمات خود را به تاخير اندازند و اين تاخير موجب كاهش حفاظت كمي و كيفي از منابع آب مي‌گردد.
اخطار بروز خشكسالي
هنگامي‌كه بروز شرايط خشكسالي، مديريت جديد منابع آب را مي‌طلبد، لازم است فورا مردم را از شرايط جديد آگاه ساخت. اين اخطار بايد شامل اطلاعات لازم براي كاهش مصرف آب، زمان اجراي آن و قابليت و راهكاري لازم باشد. چگونگي اعلام حالت خشكسالي به مردم بايد بر اساس وضعيت محلي بوده و مسائل اقتصادي نيز در آن مدنظر قرار گيرد.
كاهش مصرف آب و حفظ ساختار اقتصادي
وجود يك سيستم تعيين اولويت‌هاي مصرف آب قبل از وقوع خشكسالي ضروري مي‌باشد به نحوي كه هريك از مصرف‌كنندگان آب قبل از بروز خشكي از برنامه‌هاي محدود‌سازي مصرف آب مطلع گردند. همچنين اگر ادارات، صنايع و بنگاه‌هاي تجاري، قبل از بروز خشكسالي از برنامه‌هاي كاهش مصرف آب آگاه باشند، مي‌توانند برنامه‌هاي اضطراري خود را براي كاهش مصرف آب تنظيم وتدوين نمايند. بدون شك كاهش مصرف آب، كاهش درآمد عرضه‌كنندگان آب را به‌دنبال دارد. اين كاهش درآمد زماني به وقوع مي‌پيوندد كه هزينه‌هاي مقابله با خشكسالي به بيشترين ميزان خود مي‌رسد. درصورت عدم‌وجود يك صندوق ذخيره مالي يا حساب بانكي اضطراري خشكسالي، عرضه‌كنندگان آب بايد نرخ آب بها را افزايش داده يا يك قيمت اضافي را در شرايط جديد اعمال نمايند. استفاده از عوارض خشكسالي مزيت بيشتري نسبت به افزايش آب بها دارد. مثلا اعمال عوارض خشكسالي براي مسوولان راحت‌تر بوده و ميزان افزايش درآمد از اين طريق قابل پيش‌بيني مي‌باشد. اين نوع افزايش موقتي قيمت براي مصرف‌كنندگان آب، مقبوليت بيشتري دارد و قابل درك است زيرا فقط در شرايط اضطراري اعمال مي‌شود و ترس از ادامه افزايش نرخ آب را براي جبران كاهش درآمد در دوران خشكي پس از رفع آن از بين مي‌برد.
چگونگي نظارت بر رعايت برنامه مصرف‌كنندگان آب
تجربه نشان داده است كه كاهش بيش از 25-20 درصد ميزان آب را نمي‌توان با درخواست داوطلبانه به دست آورد. به نظر نمي‌رسد كه نوعي توافق همگاني در مورد اينكه مقررات قانوني صرفه‌جويي آب يا افزايش آب‌بها و عوارض خشكسالي راه‌هاي موثرتري براي كاهش مصرف آب نسبت به آنچه از طريق صرفه‌جويي داوطلبانه حاصل مي‌گردد، باشند. بعضي از مديران سازمان‌هاي آب، از خود آنها يا گروه‌هاي مدافع منابع آب صورت مي‌گيرد. با اين حال دادن اختيارات لازم به مامورين و مسوولان دولتي جهت نظارت برحسن اجراي برنامه‌هاي ويژه خشكسالي، ضروري مي‌باشد. حقيقت بسيار مهم آن است كه كمبود آب به عنوان يكي از موارد آسيب‌پذيري زيست‌محيطي، پديده جديدي نيست و كشاورزان در نواحي گرمسيري و خشك همواره با چنين كمبودي زندگي كرده و مكانيسم سازش و كنار آمدن خود با طبيعت و شيوه‌هاي بقايشان را ابداع كرده‌اند. آنچه در محدوده پايداري يا تداوم‌‌پذيري، موضوع جديدي تلقي مي‌شود، تاثير افزايش چگالي جمعيت است كه مردم سرزمين‌هاي خشك جهان با آن مواجهند.
شنبه 22 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: دنياي اقتصاد]

[مشاهده در: www.donya-e-eqtesad.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 74]