كتاب ادب - سفر دروني

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: كتاب ادب - سفر دروني

كتاب ادب - سفر دروني

اميد كاظمي:چندي پيش چهار اثر عطار (مصيبت‌نامه، اسرارنامه، منطق‌الطير و مختارنامه) به تصحيح استاد شفيعي‌كدكني رونمايي شد و قرار بود پنجمين اثر (الهي‌نامه) نيز به نمايشگاه كتاب برسد كه نرسيد. در هفته‌هاي گذشته اين منظومه هم منتشر شد و به همين مناسبت نگاهي كوتاه بر هر يك از اين پنج كتاب خواهيم داشت و همچنان در انتظار «تذكره الاولياء» و «ديوان» هستيم. اگر اين دو كتاب هم منتشر شود، تمام آثار عطار، به قلم استاد شفيعي‌كدكني تصحيح شده‌اند كه اميد است اين كار شگرف و عالمانه به‌زودي محقق شود.

الهي‌نامه
الهي‌نامه، داستان پادشاهي است كه شش پسر دارد و از هر يك مي‌خواهد آرزوي خود را براي پدر بازگو كند. پسر اول آرزومند دختر شاه پريان است. دومي سوداي سحر و جادو در سر مي‌پرورد. سومي در آرزوي جام جم است و چهارمين پسر در جست‌وجوي آب حيات. پنجمي انگشتري سليمان مي‌خواهد و ششمي طالب كيمياست. پدر با هر يك از پسران به بحث مي‌نشيند و خواسته‌شان را از اصل و اساس پوچ مي‌داند و آنها را به معرفت‌النفس و شناخت گنج درون مي‌خواند. پسران نيز، يك به يك، مجاب مي‌شوند و منظومه به پايان مي‌رسد.
مهم‌ترين دستاور «شفيعي‌كدكني» در تصحيح اين كتاب، توجه به مقدمه مجعول آن است. او در مقدمه، محققانه و مستدل، به اين نتيجه مي‌رسد كه نام كتاب حاضر كه قرن‌هاست به نام «الهي‌نامه» معروف و مشهور است، در اصل «خسرونامه» بوده است؛ چه، قصه اين كتاب بحث خليفه/ خسرو/ پادشاه با شش پسر خويش است. «شفيعي» غير از اين دلايل فراوان ديگر را نيز ذكر مي‌كند كه هر يك از ديدگاهي قابل تأمل است؛ نخست اينكه او نسبت «خسرونامه» معروف به عطار را از اساس زير سوال مي‌برد و «خسرونامه»اي را كه داستان عشق گل و هرمز به يكديگر است، از آن عطار نمي‌داند. او معتقد است «خسرونامه»اي كه امروز به نام عطار وجود دارد، در حقيقت منظومه‌اي است سروده جاعلي سست‌طبع و ناشاعر كه به دلايل متعدد آن‌را سروده است و براي حقيقت جلوه دادن موضوع، مقدمه «الهي‌نامه» را برداشته و به سروده‌ خود ضميمه كرده است. شفيعي در اين مقدمه بعد از ذكر دلايل سبكي و زبان‌شناسيك بسيار به اين نتيجه مي‌رسد كه نام «الهي‌نامه» معروف امروز در حقيقت همان «خسرونامه» بوده كه به دست جاعلان تغيير يافته است. او اعتقاد دارد نام اصلي «الهي‌نامه»، «خسرونامه» است اما جاعل يا جاعلاني به اين دليل كه خواسته‌اند اثر خويش را ماندگار كنند، نام اين منظومه‌ عطار را سرقت كرده‌اند و بر اثر خويش نهاده‌اند و براي «خسرونامه» عطار نيز نام «الهي‌نامه» گذاشته‌اند تا جعل خويش را نزديك به حقيقت جلوه دهند. «شفيعي» معتقد است كه «خسرونامه» موجود (گل و هرمز) نه به جهت جهان فكري و نه زبان شعري عطار نه تنها متعلق به او نيست بلكه جاعلان كل مقدمه و بخشي از خاتمه‌اش را نيز از «الهي‌نامه» به سرقت برده‌اند و مقدمه و موخره «الهي‌نامه» در حقيقت اين چيزي نيست كه هست. او در ادامه از نداشتن جسارت براي برداشتن مقدمه «خسرونامه» (گل و هرمز) و اتصال آن به «الهي‌نامه» سخن مي‌گويد و مخاطبان را به خواندن ابتداي آن منظومه معجول مي‌خواند. منطق‌الطير
مقدمه «منطق‌الطير» مبحثي نسبتا بلند و كامل در مورد هويت تاريخي، شعر و آثار عطار است. در اين مقدمه «شفيعي‌كدكني» از گمانه‌هاي موجود در مورد زندگي عطار شروع مي‌كند و پس از مستدلات فراوان نظر خود را در مورد سال تولد و وفات و آثار او ارائه مي‌دهد. همان‌طور كه او در مقدمه يادآور مي‌شود، عطار جزء شاعراني است كه ابهامات زندگي‌اش فراوان است و بعد از گذشت چندين قرن، افسانه‌ها و معجولات در باب شخصيت و آثارش فراوان: «در ميان بزرگان شعر عرفاني فارسي، زندگي هيچ شاعري به اندازه زندگي عطار در اَبرِ ابهام نهفته نمانده است. حتي آگاهي ما در باب مولانا صد برابر چيزي است كه در باب عطار مي‌دانيم. حتي آگاهي ما درباره سنائي، كه يك قرن قبل از عطار مي‌زيسته، بسي بيشتر از آن چيزي است كه در باب عطار مي‌دانيم. نه سال تولد او به درستي روشن است و نه حتي وفات او. اين قدر مي‌دانيم كه او در نيمه دوم قرن ششم و ربع اول قرن هفتم مي‌زيسته، اهل نيشابور بوده است و چند كتاب منظوم و يك كتاب به نثر از او باقي است. نه استادان او، نه معاصرانش و نه سلسله مشايخ او در تصوف، هيچ‌كدام، به قطع روشن نيست.» ابهامات زندگي عطار در ابتداي بحث اينچنين مطرح مي‌شود و بعد در ادامه، برخي از آنها زدوده مي‌شوند تا جايي‌كه برخي گمانه و فرض‌هايي كه «شفيعي» مطرح مي‌كند قريب به يقين مي‌شوند.
مبحث بعدي در مورد كليه منطق‌الطيرهايي است كه در تاريخ ادبيات موجود است. «شفيعي» از «رساله‌الطير» ابن سينا تا «كشف‌الأسرار عن حِكَمِ الطيور و الأَزهار» عزالدين مَقدَسي مي‌رود و هر اثري را كه طرح داستاني‌اش به منطق‌الطير نزديك است، بررسي مي‌كند.
از ديگر مطالب مهم مقدمه، ذكر نام و ارائه توضيحاتي در باب تمام پرندگاني است كه در داستان محوريت دارند. غير از اينها يكي از مباحث جالب مقدمه، مُستَدَلات «شفيعي» در مورد رد انتساب «تحفه‌الملوك» به «امام محمد غزالي» است. او نظرات استاد «مينوي»، «فروزانفر» و «زرين‌كوب» را مطرح مي‌كند و سپس دلايل خود را در رد گفته‌هاي ايشان ارائه مي‌دهد. به تمام اين مباحث، تحقيقات استاد در مورد «شيخ صنعان» را نيز بايد افزود كه بسيار محققانه و عالمانه هستند و باعث تأسف است كه در اين معرفي كوتاه نمي‌گنجد.
اسرارنامه
«اسرارنامه احتمالا نخستين يا دومين منظومه‌اي است كه عطار سروده و بر طبق گفته تذكره‌نويسان، يادگاري بوده است كه از سوي سراينده به حضرت مولانا، در روزگار نوجواني او ارمغان شده است و به هنگام عبور مولانا و پدرش از نيشابور. شيفتگي مولانا به عطار و تأثيرپذيري او از خلاقيت هنري و تجربه‌هاي عرفانيِ عطار با اين كتاب آغاز شده است.»
«اسرارنامه» در طول تاريخ ادبيات عرفاني، مشتاقان فراواني داشته و تأثير بسياري بر جهان و انديشه برخي شاعران پس از خود گذاشته است. از جمله اين شاعران مي‌توان به شبستري و حاج ملاهادي سبزواري اشاره كرد. اين تعلق خاطر تا بدانجاست كه سبزواري در انتخاب تخلص شاعري خود به نام «اسرار» تحت تأثير اين منظومه بوده است.
اين كتاب در مقايسه با منظومه‌هاي ديگر عطار تفاوتي عمده دارد. سه منظومه «منطق‌الطير» و «الهي‌نامه» و «مصيبت‌نامه» هر كدام يك طرح داستاني مشخص دارند كه شاعر در خلال آن خرده‌روايت‌ها و داستان‌هاي فرعي را وارد و مضامين مورد نظر را مطرح مي‌كند. اما «اسرارنامه» چنين نيست؛ به اين معني كه يك طرح داستاني كلي ندارد. عطار در اين منظومه تنها به طرح برخي مسائل عرفاني پرداخته و اگر داستاني مطرح مي‌كند خارج از طرح كلي منظومه و تنها براي بيان يك مضمون عرفاني است. به تعبير ديگر، شيوه روايي عطار در «اسرارنامه»، مشابه نظامي در «مخزن‌الأسرار» و سنائي در «حديقه‌الحقيقه‌» است.
كتاب، مثل ديگر منظومه‌هاي عطار با حمد الهي آغاز مي‌شود و بعد از نعت رسول و توصيفي از معراج آن حضرت، در فضيلت صحابه رسول و خلفاي راشدين ادامه مي‌يابد. بعد از اين، عطار در مزمت تعصب و خشك‌مغزي مي‌گويد و بعد وارد مقالات مي‌شود. يكي از مسائلي كه «شفيعي‌كدكني» به درستي به آن اشاره مي‌كند، حذف همين ابيات در برخي نسخه‌هاست؛ ابياتي كه عطار بعد از برشمردن فضايل خلفاي راشدين در رد تنگ‌نظري مي‌آورد. او حذف اين ابيات و گهگاه تغيير آنها را نشانه وارد شدن افكار جاعلان مي‌داند؛ افكاري كه جاعلان دوره‌هاي بعد از عطار را به جهت رواج برخي عقايد مذهبي به چنين كاري واداشته است. «شفيعي» از اين منظر به نسخه‌شناسي و معيار صحت و سقم برخي نسخ و ابيات مي‌رسد و «اسرارنامه» را نيز از گزند جعل جاعلان مصون نمي‌داند.
مصيبت‌نامه
مصيبت‌نامه شرح سفر دروني سالكي است كه «اگر بخواهيم راه‌نامه و نقشه اين سفر را در چند سطر ترسيم كنيم بدين‌گونه خواهد بود كه «سالك فكرت» يعني قهرمانِ اصليِ اين منظومه براي حل مشكل معرفتيِ خويش به تمام كائنات از جماد و نبات و حيوان، تا عناصر اربعه، تا بهشت و دوزخ، تا فرشتگان مقرب و عرش و كرسي، تا انبياي اولوالعزم، به همه رجوع مي‌كند و از همه در حل مشكل خويش ياري مي‌طلبد و همه در اين راه اظهار عجز مي‌كنند. هر بار كه سالكِ فكرت به يكي از اين مخاطبان خويش مراجعه مي‌كند و نوميد مي‌شود، نزدِ پير خود بازمي‌گردد و حالتِ درماندگي خود را بيان مي‌دارد و پير در چند جمله وضعيت و جايگاه آن كسي را كه سالكِ فكرت تهيدست و نوميد ازو بازگشته است، براي سالك توضيح مي‌دهد. در پايان اين سفرنامه روحاني، وقتي كه سالك فكرت در نقطه نهاييِ اين سلوك و سرانجامِ اين پرسش‌ها قرار مي‌گيرد، در مي‌يابد كه همه جست‌وجوهاي او بيهوده بوده است و آنچه او در طلبِ آن، عمر و نيروي خويش را به هدر داده است، جز در درون او و در ذاتِ او نبوده است. وقتي كه در مي‌يابد همه چيز را بايد از خود و از ذاتِ خود طلب كند، از جان خويش مي‌پرسد كه وقتي تو اصلِ همه چيز هستي، چرا مرا اين همه در رنج طلب افكندي و در سراسر كائنات به سير و سفر و جست‌وجو واداشتي؟ جان در پاسخِ سالك مي‌گويد: تا قدر مرا بداني»
استاد «شفيعي‌كدكني» طرح كلي مصيبت‌نامه را در همين چند خط به خوبي بيان كرده است و در مقدمه مفصلا به پيش‌زمينه فكري عطار در مورد طرح چنين داستاني پرداخته است. اين پيش‌زمينه به مقوله سفرنامه‌هاي روحاني در فرهنگ ايراني- اسلامي بازمي‌گردد و در ادبيات جهان نيز (نظير كمدي الهي دانته) سابقه دارد. حتي پيش‌زمينه چنين سفرنامه‌هايي در ادبيات ايران چنان پربار است كه بسياري كمدي الهي دانته را تحت تأثير فرهنگ ايراني- اسلامي و برخي نمونه‌ها در ادبيات ايران مي‌دانند. از آن جمله «هلموت ريتر» (كه شفيعي در تمام مقدمه‌هاي پنج‌گانه از او به بزرگي و استادي ياد مي‌كند) نقش چنين تأثيري را متذكر مي‌شود و حتي معتقد است برخي از نمونه‌هاي ايراني (مثل سفرنامه سنائي غزنوي) و دانته، مأخذي كهن‌تر داشته‌اند كه اكنون در دست نيست. في‌الجمله از سفرنامه‌هاي روحاني معروف و مشهوري كه در ادبيات ايران موجود است مي‌توان به «ارداويراف‌نامه»، سفرنامه بايزيد بسطامي و «سيرالعباد الي المعاد» سنائي غزنويي اشاره كرد كه از اين سه، دو اثر اول به نثر و ديگري به نظم است. نكته قابل توجه در «مصيبت‌نامه» عطار، يكي تأثير او از متوني مثل سفرنامه بايزيد و ديگري مواجهه شخصيت اصلي داستان او با 40 چهره از عوالم وجود است. ضمن اينكه به نظر استاد «فريتز ماير» نيز در مورد طرح منسجم‌تر «مصيبت‌‌نامه» نسبت به «منطق‌الطير» قابل تأمل است: «عطار، خود احتمالا نقص و ابهام كارِ خود را در منطق‌الطير دريافته و سعي كرده است كه در منظومه دوم خود يعني مصيبت‌نامه آن را رفع كند... .» جداي از اين موارد، خطيرترين كار «شفيعي» در تصحيح «مصيبت‌نامه» حذف بخشي از متن و بردن آن به آخر كتاب است: «من يقين دارم كه بعضي از خوانندگان مرا ملامت خواهند كرد كه شفيعي‌كدكني اجتهاد در مقابل نص كرده و ابياتي را كه در تمام نسخه‌هاي مصيبت‌نامه وجود داشته است غيراصيل دانسته و از متن حذف كرده و به آخر كتاب برده است... اين ملامت بعضي خوانندگان را به جان خريدارم و ترديدي ندارم كه در آينده نه چندان دوري با روش‌هاي علمي‌اي كه در روزگار ما هنوز كشف نشده است، ثابت خواهد شد كه حق با من بوده است.» البته «شفيعي‌كدكني» براي اين كار خطير مستدلاتي ارائه مي‌كند كه ذكر آن در اين كوتاه‌سخن مجال نيست و خوانندگان را به مقدمه رجوع مي‌دهيم. تنها سوالي كه باقي مي‌ماند اين است كه ‌اي‌كاش اين جسارت در مورد «الهي‌نامه» نيز رخ مي‌نمود و مقدمه‌اي كه نظر استاد بر جعل بودن آن است، از ابتداي كتاب حذف مي‌شد.
مختارنامه
«مختارنامه» مجموعه رباعيات عطار است كه شاعر، خود آنها را در كتابي بدين نام جمع و در 50 باب مرتب كرده است. عطار نخستين كسي است كه كتابي مجزا به رباعيات خود اختصاص داده است، چه تا پيش از او غالب شاعران رباعياتشان را در ديوان مي‌آورده‌اند. عطار، به جهت كثرت رباعيات، كتابي مجزا به آنها اختصاص داده و به اعتقاد «شفيعي‌كدكني» در تاريخ ادبيات فارسي هيچ شاعري به اندازه او رباعيات قوي و مُسلمُ‌الصدور نداشته است: «شايد به لحاظ حجم رباعيات، كساني باشند كه به اندازه او رباعي سروده باشند... اما در ميان رباعيات آن گويندگان ده يكِ اينهمه رباعي خوب كه در مختارنامه عطار وجود دارد، نمي‌توان يافت.» يكي از موضوعات مهمي كه «شفيعي» در مقدمه اين كتاب مي‌پردازد، بحث انتساب بسياري از اشعار عطار به خيام است: «بسياري از معروف‌ترين و زيباترين رباعي‌هايي كه به نام خيام شهرت يافته، بر اساس نسخه‌هاي قديمي اين كتاب، همگي از آنِ عطارند و انتساب آنها به خيام حداقل مربوط به دو قرن بعد از نوشته شدن نسخه‌هاي متن اين كتاب است مانند اين رباعي‌ها:
«چون عهده نمي‌كند كسي فردا را
يك امشب خوش كن دل پرسودا را
مي نوش به نورِ ماه‌اي ماه كه ماه
بسيار بتابد و نيابد ما را»
يا
«هر روز بر آنم كه كنم شب توبه
وز جام پياپيِ لبالب توبه
اكنون كه شكفت برگ گل، برگم نيست
در موسم گل ز توبه يا رب توبه... »
عنوان مطلب برگرفته از رمان «رومن رولان»

الهي‌نامه
عطار نيشابوري
مقدمه، تصحيح و تعليقات: محمدرضا شفيعي‌كدكني
انتشارات سخن
1387
1650نسخه
12500تومان

مصيبت‌نامه
عطار نيشابوري
مقدمه، تصحيح و تعليقات: محمدرضا شفيعي‌كدكني
انتشارات سخن
1386
1650نسخه
12500تومان

منطق‌الطير
عطار نيشابوري
مقدمه، تصحيح و تعليقات: محمدرضا شفيعي‌كدكني
انتشارات سخن
1387(چاپ چهارم)
2200 نسخه
12500تومان

اسرارنامه
عطار نيشابوري
مقدمه، تصحيح و تعليقات: محمدرضا شفيعي‌كدكني
انتشارات سخن
1386(چاپ دوم)
1650نسخه
8500تومان

مختارنامه
عطار نيشابوري
مقدمه، تصحيح و تعليقات: محمدرضا شفيعي‌كدكني
انتشارات سخن
1386 (چاپ سوم)
5500 نسخه
7500 تومان
پنجشنبه 20 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 492]