خشكسالي، هيولايي كه امنيت غذايي را به خطر مي‌اندازد وقتي‌ اولين ‌حرف ‌آباداني‌ مي‌خشكد

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: خشكسالي، هيولايي كه امنيت غذايي را به خطر مي‌اندازد وقتي‌ اولين ‌حرف ‌آباداني‌ مي‌خشكد
جام جم آنلاين: وقتي براي سرگرمي و تفريح با خانواده به كنار سدي در نزديكي محل زندگي خود رفته‌ايد و قصد داريد مدت زماني را همراه با خانواده در آب‌وهواي زيباي پشت سد سپري كنيد، چيزي كه ذهنتان را آزار مي‌دهد پايين‌تر بودن بيش از حد آب درياچه پشت سد نسبت به سال‌هاي گذشته است. اين تصوير، اولين تصويري است كه از خشكسالي در ذهن ما نقش مي‌بندد و بعد از كمي فكر، اوج فاجعه آزارمان مي‌دهد.

آب؛ كه بدون آن زندگي ممكن نيست. شايد ما به عنوان يك شهروند بيشتر نگران قطع آب شهري در منزل و محل كارمان باشيم، اما مشكلي كه بزرگ‌تر به نظر مي‌رسد، مسائل پشت پرده در زمينه كشاورزي است كه اثرات بلندمدت و كوتاه‌مدت آن به طور مستقيم به ما برمي‌گردد.

حتي يك لحظه را هم نمي‌توانيم تصور كنيم كه نان كمياب شود، يا سبزي‌ها و ميوه‌هاي معمول را نتوانيم براحتي از بازار تهيه كنيم. اما چرا خشكسالي پيامدهاي غيرقابل تصوري در كشاورزي و به دنبال آن امنيت غذايي كشور دارد؟ با ما همراه باشيد.

زماني كه خشكسالي آغاز مي‌شود، بخش كشاورزي به دليل وابستگي بيش از حد به ذخيره رطوبتي خاك، معمولا نخستين بخشي است كه تحت تاثير قرار مي‌گيرد.

طي دوره‌هاي ممتد خشكي چنانچه كمبود بارش ادامه پيدا كند، رطوبت خاك بسرعت تخليه مي‌شود. در اين صورت اتكاي مردم به ساير منابع آبي بايد تاثيرات اين كمبود را برطرف كند. مثلا آنهايي كه متكي به منابع آب‌هاي سطحي (نظير مخازن و درياچه‌ها) و آب‌هاي زيرزميني هستند، معمولا ديرتر از سايرين تحت تاثير قرار مي‌گيرند.
زماني كه بارش به حالت نرمال برمي‌گردد و شرايط خشكسالي از نظر هواشناسي پايان مي‌پذيرد، تا زمان احياي مجدد منابع آب‌هاي سطحي و زيرسطحي پيامدهاي سوء‌ اين پديده ادامه پيدا مي‌كند.

در ابتدا ذخاير رطوبت خاك و به دنبال آن جريان‌هاي سطحي، مخازن و درياچه‌ها و آب‌هاي زيرزميني جايگزين مي‌شود.

خشكسالي چيز عجيبي نيست!

خشكسالي حالتي طبيعي و متاثر از اقليم است. گرچه بسياري به اشتباه آن را واقعه‌اي تصادفي و نادر مي‌پندارند. اين پديده تقريبا در تمامي مناطق اقليمي رخ مي‌دهد، گرچه مشخصات آن از يك منطقه به منطقه ديگر كاملا تفاوت مي‌كند. خشكسالي يك اختلال موقتي است و با خشكي تفاوت دارد چرا كه خشكي صرفا محدود به مناطقي با بارندگي اندك و حالتي دائمي از اقليم است.

خشكسالي جزو‌ بلاياي طبيعي نامحسوس است و گرچه تعاريف متفاوتي براي اين پديده ارائه شده، اما در كل حاصل كمبود بارش طي يك دوره ممتد زماني معمولا يك فصل يا بيشتر است. اين كمبود منجر به نقصان آب براي برخي فعاليت‌ها، گروه‌ها يا يك بخش زيست‌محيطي مي‌شود.

به‌علاوه اين پديده با زمان (فصل اصلي وقوع اين پديده، تاخير در شروع فصل باراني، وقوع بارش در ارتباط با مراحل اصلي رشد گياه) و نيز موثر بودن بارش‌ها (شدت، بارش، تعداد رخدادهاي بارندگي) مرتبط است.

ساير فاكتورهاي اقليمي نظير دماي بالا، باد شديد و رطوبت نسبي پايين‌تر غالبا در بسياري از نقاط جهان با اين پديده همراه شده و مي‌توانند به طرز قابل ملاحظه بر شدت آن بيفزايند.

تغيير نحوه استفاده از اراضي هم يكي از راه‌هايي است كه طي آن فعاليت‌هاي بشر، فراواني پديده كم‌آبي را حتي بدون آن‌كه تغييري در وقوع خشكسالي‌هاي هواشناسي مشاهده شده باشد، تغيير مي‌دهد.

خشكسالي و كمبود بارش‌

نزولات جوي از باران و برف گرفته تا مه و تگرگ هر كدام به نحوي مي‌تواند كشاورزي و به تبع آن محصولات توليدي مزارع را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. معمولا وقتي باران مي‌بارد، اتفاق چنداني در شهر‌ها نمي‌افتد مگر اين‌كه در بعضي قسمت‌ها به خاطر جدول‌كشي‌هاي نادرست يا آسفالت خيابان آب جوي‌ها به سطح خيابان‌ها جاري مي‌شود و تازه اينجاست كه شهرنشينان به جاي خوشحال شدن از بارندگي دچار دردسر مي‌شوند. اما بعضي محصولات كشاورزي هستند كه به همين باران‌هاي بهاره متكي هستند. باران مي‌تواند از افت سطح آب‌هاي زيرزميني جلوگيري كند.

بارندگي‌اي كه در چند روز از روزهاي بهاري آغاز امسال شكل گرفت، باعث شد مراتع تا چند‌‌هفته‌اي از خطر نابودي در امان بمانند و دوباره احيا شوند.

هر چند به نظر مي‌رسد اين‌گونه بارندگي‌هاي گاه و بي‌گاه نتواند كمك موثري به مساله آبياري گياهان بكند، اما چنانچه رطوبت خاك فوقاني براي نيازهاي مراحل اوليه رشد كافي باشد كمبودهاي رطوبتي در لايه‌هاي زيرين خاك در صورت تامين نيازهاي آبي گياه به‌وسيله بارندگي يا آبياري بر عملكرد نهايي گياه تاثير زيادي نخواهد داشت.

علاوه بر تمام اين مسائل، بايد دانست كه در سال‌هاي خشكسالي غير از خطر كمبود آب خطر ديگري هم گياهان را تهديد مي‌كند و آن افزايش سطح تبخير از سطح زمين است. يعني با وجود آب كافي، مزارع نمي‌توانند تا حد مطلوبي از آب موجود استفاده كنند.

چاه‌هاي آبي‌

ضمن خشكسالي، چاه‌هاي آبي هم خشك مي‌شوند و اين مساله به طور مستقيم به پايين بودن سطح آب‌هاي زيرزميني برمي‌گردد. اين خشكي در ديواره سد‌ها به طور مشخص قابل ديدن است، اما كسي نمي‌داند وقتي شلنگ آب را براي آب دادن به گلدان‌هاي حياط در دست گرفته، درست جايي در زير زمين، خشكي، درست مثل ماري با حركت‌هايي خزنده تا مرز چاه‌ها نفوذ مي‌كند و آب‌ها را مي‌خشكاند. تنها راهي كه معمولا سفره‌هاي آب زيرزميني مي‌توانند از آن تغذيه كنند و هميشه سر پر باشند، همين نزولات جوي است.

اما چيزي كه عجيب است، اين‌كه با وجود برف و باران بسيار شديد و كاهش دماي ناگهاني در زمستان سال گذشته، سفره‌هاي آب زيرزميني نتوانسته‌اند ذخاير خود را براي سال جاري تامين كنند.

شايد علت اصلي در روان شدن آب و عدم ورود به خاك در حين جاري شدن سيلاب‌ها باشد و علت اصلي اين سيلاب‌ها و جريان شديد رودخانه‌ها هم چيزي نيست جز فرسايش شديد مناطق مختلف مراتع، بيابان‌ها و جنگل‌ها كه آن هم به دست خود ما اتفاق افتاده است.

ممكن است اثرات خشكسالي در بخش كشاورزي به دليل وابستگي آن به رطوبت خاك سريعا ‌از بين برود؛ اما در ساير بخش‌ها كه متكي به ذخاير سطحي يا زيرسطحي آب هستند تا ماه‌ها يا حتي سال‌ها طول بكشد.

استفاده‌كنندگان از آب‌هاي زيرزميني كه معمولا آخرين افرادي هستند كه به هنگام بروز خشكسالي تحت تاثير آن قرار مي‌گيرند، ديرتر از سايرين بازگشت به وضعيت عادي سطح آب زيرزميني را تجربه مي‌كنند.

خشكسالي ميزان گوشت را هم تهديد مي‌كند

مراتع از جمله مهم‌ترين موضوعات در بحث توليد دام هستند. گوشتي كه ما در شهر‌ها مصرف مي‌كنيم، به طرز انكارناپذيري به سطح علوفه در مراتع بستگي دارد. اين روزها مراتع به دليل خشكسالي فاقد پوشش گياهي است و اين فقر پوشش گياهي موجب افزايش آفت ملخ در منطقه مي‌شود. بارندگي‌هاي پراكنده بهاري بيشتر در احياي مراتع موثر است.

جوانه‌هايي كه خشك مي‌شوند

كمبود رطوبت در لايه‌هاي فوقاني خاك به هنگام كاشت مي‌تواند باعث تاخير جوانه‌زني شود كه موجب كاهش تراكم بوته در هكتار و نقصان عملكرد نهايي گردد. خشكسالي كشاورزي پيچيدگي خاصي دارد. اثرات آن خيلي وسيع است و نه تنها به اهميت، زمان وقوع، طول دوره آن، توالي كاهش بارندگي، بلكه به واكنش متفاوت تيپ‌هاي مختلف خاك، نباتات زراعي و جانوران به تنش رطوبتي نيز بستگي دارد. با مديريت مناسب مي‌توان اثرات سوء طيف وسيعي از خشكسالي‌ها را كاهش داد.

پيش‌بيني و طراحي مدل‌

در سال‌هاي اخير با توجه به رشد روزافزون جمعيت، تخريب خاك، كاهش منابع آب و سناريوهاي متعدد ارائه شده براي تغيير اقليم، كشاورزي پايدار جايگاه خاصي در تحقيقات پيداكرده است. از آنجا كه كشاورزي يك فعاليت مرتبط با اقليم بوده و بر اساس اطلاعات هواشناسي سال‌هاي گذشته خشكي اول فصل رشد و خشكي اواخر دوره رشد گياهان زراعي در بيشتر مناطق ديم به كرات اتفاق مي‌افتد بنابراين، نقش سيستم پيش‌آگاهي در كشاورزي پايدار خيلي مهم است. هر چند كه در ايران، ارگان‌هاي زيادي مسووليت مديريت خشكسالي را عهده‌دار هستند، اما پيش‌بيني وقوع خشكسالي در مراحل مختلف دوره رشد گياهي هنوز پيشرفت شاياني نكرده است.

راه‌حلي هم وجود دارد؟

اين پديده جزو بلاياي طبيعي است و راهي براي جلوگيري از آن وجود ندارد، اما مي‌توان با اقداماتي از ميزان خسارت كم كرد. ايران‌ به دليل برخورداري از شرايط ويژه جغرافيايي و اقليمي، از مناطق مستعد بروز خشكسالي است و به همين علت پژوهش در زمينه جنبه‌هاي مختلف خشكسالي در كشور، از اهميت بسياري برخوردار دارد.

دو فرآيند تغيير اقليم و جهان‌گرمايي كه كره زمين با آن روبه‌رو شده است، فركانس وقوع، شدت و گستره خشكسالي‌ها را در كشور تغيير خواهد داد.

از سوي ديگر افزايش جمعيت در كنار افزايش رفاه اجتماعي نياز به آب را در كشور افزايش خواهد داد. برنامه‌هاي اصلاح نژاد و شناسايي و معرفي ارقام مقاوم به خشكي، اعمال مديريت خاك و حفظ رطوبت آن (اجراي روش‌هاي حداقل شخم، اعمال تناوب زراعي و غيره)، آبياري تكميلي، جمع‌آوري و استحصال آب باران، پهنه‌بندي اگرواكولوژي كشاورزي و تشكيل كميته ملي خشكي و خشكسالي در وزارت جهاد كشاورزي و فعاليت‌هايي در خصوص كشاورزي پايدار نيز مي‌تواند از جمله راهكار‌ها در اين زمينه باشد.

متخصصان چه مي‌كنند؟

متخصصان كشاورزي در چنين شرايطي مجموعه‌اي از عوامل را براي جلوگيري از خسارت‌هاي جبران‌ناپذير خشكسالي ارائه مي‌دهند كه از جمله مهم‌ترين آنها مهار سيلاب‌هاست و از طرفي به نظر مي‌رسد بايد از روند روبه رشد فرسايش در كوه‌ها، تپه‌ها و جنگل‌ها جلوگيري شود تا سيلاب‌ها فرصت بيشتري را براي نفوذ به داخل خاك و پر كردن سفره‌هاي زيرزميني پيدا كنند.

از طرف ديگر محققان با بررسي گونه‌هاي مقاوم به خشكي، ژن‌هاي اين گونه‌ها را به گونه‌هاي غيرمقاوم با عملكرد بالا، وارد مي‌كنند تا نه تنها گياهاني با مقاومت به خشكي بالا به وجود آيند، بلكه عملكرد و توليدات قابل قبولي را هم در دست داشته باشند.

از طرفي متخصصان كشاورزي در زمينه كنترل آفات زراعي ژن‌هاي مقاوم به آفات را طي بررسي‌هاي چندين و چند ساله وارد گياهان ضعيف‌تر مي‌كنند تا به اين ترتيب از درصد خسارت وارده به اين گياهان هم بكاهند.

خسارت‌هاي خشكسالي در ايران‌

خشكسالي در سال‌هاي 79 - 1378 و 80 -1379، 18 استان كشور را دچار بحران آب كرد و سبب وارد آ‌مدن خسارات زيادي به بخش كشاورزي شد.

بيشترين شدت خشكسالي و ميزان خسارت در استان‌هاي خراسان، فارس، كرمان و سيستان و بلوچستان روي داد. بر اساس گزارش‌هاي منتشر شده، منابع ذخيره آبي كشور در سال 1380 تا 45 درصد نسبت به نرمال اقليمي كاهش پيدا كرد. خشك شدن درياچه بزرگ هامون، كم آب شدن برخي درياچه‌هاي ديگر و مرگ‌ومير آبزيان در اين سال‌ها از پيامدهاي زيست‌محيطي اين خشكسالي در كشور بود.

ميزان خسارت مالي ناشي از اين دوره خشكسالي بر كشاورزي و دامپروري كشور بيش از 2/5 ميليارد دلار برآورد شده است.

عاصفه اله‌وردي‌
چهارشنبه 5 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 250]