پاسخ نویسنده کتاب دا به تهمینه میلانی

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:

نویسنده کتاب «دا»: تحقیق و پژوهش پیرامون موضوعات مختلف، پایه‌ی اصلی طراحی سوال در مصاحبه و تنظیم و چینش مطالب در تدوین «دا» قرار گرفت. «دا»، خاطرات سیده زهرا حسینی به اهتمام سیده اعظم حسینی در دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری تولید و در انتشارات سوره مهر منتشر شده است. این کتاب در مهر ماه سال 87 برای اولین بار منتشر شد و در فاصله کمتر از 8 ماه به چاپ پنجاه و پنجم رسید. در همین راستا سیده اعظم حسینی نویسنده این کتاب به مناسبت هفته دفاع مقدس در گفتگو با برنا، از ناگفته‌های دا و دفاع مقدس سخن گفته است که در ادامه این گفتگو را می‌خوانیم. روش و الگوی نوشتن کتاب "دا" چگونه بود؟ در میان اقسام روش‌های تالیف کتاب خاطره، کتاب دا از روش مصاحبه و تدوین بهره برده است. یادداشت‌های روزانه یا دست نوشته‌هایی که براساس موضوعات و نه تاریخ وقوع حوادث در همان روزهای جنگ نوشته شده‌اند. همین طور آثاری که توسط خود صاحبان خاطره تهیه و تدوین می‌شوند در ردیف آثار خودنگاشت جای می‌گیرند، از دیگر روش‌های ثبت خاطرات هستند. کتاب «دا» چون یک کتاب مستند و خاطره شمرده می‌شود بی تردید از اصول مبانی خاطره‌نویسی بهره گرفته است. اصولی که رعایت استناد را در جزء به جزء ارکان اصلی و فرعی یک خاطره الزام آور کرده و کوچکترین تخطی از این عنصر کتاب را از دایره کتاب خاطره خارج می‌نماید. اما اینکه چگونه می‌توان در کنار وفاداری به این ویژگی ماهوی خاطره یک اثر را به اثری خواندنی تبدیل کنیم بحث‌هایی و موضوعاتی است که در جریان مراحل چند گانه تحقیق، مصاحبه و تدوین و ... درباره آن می‌توان به بحث نشست و .. تکنیک‌های نگارش کتاب دا چه بود؟ همان طور که گفته شد تکنیک‌های نگارش «دا» خارج از دایره کار خاطره نیست. اصل استناد ما را از بهره‌گیری از عنصر خیال برای ساختن فضاها شخصیت‌های وقایع به شدت برحذر می‌دارد اما انتباه و الحاح بر این اصل ما را بر آن می‌دارد که تمام آنچه عنصر تخیل داستانی می‌توانست در ایجاد و تکمیل و ترمیم روایت راوی یاری‌گرمان باشد با طراحی دقیق بجا و جامع سوالات، پاسخ‌های شفاف اثرگذار و تکمیل کننده عناصر و ارکان هر موضوع را تحصیل کنیم. لذا اصلی‌ترین تکینک که شما از آن پرسش می‌کنید طراحی سوال است. با سئوالات هدایت شده راوی را از ارائه یک تصویر کلان و عکس‌های هوایی(به معنای دور و کلی بودن جواب از متن خاطره) پیرامون یک موضوع می‌توان به عمیق‌ترین لایه‌های یک حادثه رساند البته این فرایند راوی و حتی خود پرسشگر را دچار زحمت و فشار فزاینده در کار خواهد کرد و برای طرح موضوعی در قالب سوال و پرداخت همه جانبه آن موضوع به مانند شفاف شدن زوایای پنهان و آشکار یک تابلو نقاشی عمل کرد. تلاش من در تمامی مصاحبه‌هایم، طراحی سوالاتی است که راوی را ابتدا و قبل ورد در صحنه‌های جنگ ببینیم و بشناسیم. با او بزرگ شویم و همراه با او در صحنه ها و ادوار مختلف زندگی‌اش گام به گام پیش برویم. اما این تلاش در اغلب موارد و به طور خاص در مورد کتاب دا در سال‌های اول اتفاق نیفتاد. براساس کارشناسی‌های اولیه حجم خاطرات و میزان پرداخت مطالب بسیار بیشتر از آنچه بود که خانم حسینی در حافظه فعال خود و به محض طرح سوالات می‌توانست پاسخ بدهد و یا می‌خواست که پاسخ بدهد؛ چراکه در تصمیم اولیه‌اش بنا را بر این نهاده بود که پاسخگوی شبهه جنگ طلبی مردم ایران در دفاع هشت ساله باشد. چنین نگرشی روایت حوادث را به سمت تحلیل مسائل می‌کشاند. از طرفی الگوی روایت و زبانش در هنگام پاسخ به سوالات روایتی گزارشی و شتابزده در قالب مصاحبه‌های مطبوعات به شمار می‌رفت که چنین روایتی با زبان جزیی جامع و روایی خاطره منافات داشت. گذر زمان و مسائل و تدابیری گذشت تا چهارچوب جامعی از سرگذشت ایشان با لحاظ کردن موضوعات زندگی خانوادگی حوادث و وقایع جاری در مقاومت خرمشهر و خرمشهری‌ها، در کنار گذشته شهر، استعدادهای محیطی منطقه و جریانات متبل به اش و ... در نقشه کلی روایت ایشان جا بگیرد. در حوزه تدوین، پس از انباشته شدن اطلاعات خرد و کلان تاریخ‌دار و بدون تاریخ همچنین موضوعات پراکنده در ابتدا براساس ساختار اولیه و آنچه پای‌بندی به اصل استناد ایجاب می‌کرد مطالب با دو شاخصه زمان و موضوع تفکیک دسته بندی و ... شد تا در یک نقشه و چهارچوب منطقی هر موضوع تنظیم تنقیح، تکمیل، ترمیم و تصحیح شوند. در تمامی مراحل، چنانکه نیاز مطالعات کتابخانه‌ایی گفتگو با بسیاری از شاهدان و مدافعین مقاومت 35 روزه، بررسی اسناد و مدارک به چاپ و یا به چاپ نرسیده سفرهای متعدد به خرمشهر و در یک کلام تحقیق و پژوهش پیرامون موضوعات، پایه‌ی اصلی طراحی سوال در مصاحبه و تنظیم و چینش مطالب در تدوین قرار گرفت. در حین نوشتن "دا" کارهای دیگری نیز در دست داشتید؟ بله از خاطرات خانم حسینی کتاب دیگری منتشر شده است؟ پروژه‌های بسیار دیگری را دنبال می‌کردم، تعدادی از آنها را همکاران من به انجام می‌رساندند، بعضی هم به عهده خودم بوده و هست با این وجود دغدغه اصلی ام به سرانجام رسیدن کتاب دا بود خانم حسینی در طی مدتی که کتاب دا را آغاز و پیش می‌بردیم. گفتگو با بسیج جامعه پزشکی روایت فتح امور بانوان سپاه و خانم شمسی خسروی را پذیرفت و حاصل این تعامل چهار کتاب است که کتاب عروس جنوب عنوان یکی از آنهاست. از مصاحبه ایشان با دوستان خبرنگار در حوزه مطبوعات و خبرگزاری ها هم مطالب متعددی درج شده است. عکس‌های آخر کتاب را برای انتشار لازم می‌دیدید‌؟ من خودم به عنوان خواننده کتاب‌های مستند وقتی با شخصیت‌های کتاب آشنا می‌شوم و آنها در موقعیت‌های خطر و فراز و فرودهای حوادث می‌بینم، عکس‌هایشان را با دقت بیشتری نگاه می‌کنم و آنچه در کتاب‌شان خواندم را با تصویر روزهای پرحادثه شان مقایسه می‌کنم. جدای از این مساله کتاب خاطره که کار مستندی از وقایع تاریخ معاصر ماست؛ عکس‌ها، مدارک و صحبت‌های دیگر شاهدان عینی وقایع جزء اسناد یک کتاب خاطره و تکمیل کننده مطالب کتاب خواهد بود. آیا خانم حسینی این طور خواستند که عکس در کتاب موجود باشد؟ همان طور که گفته شد این کتاب یک کتاب خاطره است. هر چیزی که بتواند به استناد این خاطره کمک کند در آن لحاظ می‌شود. اما اینکه خانم حسینی این طور خواستند، خیر. طراحی سوالات، طراحی الگوی حاکم بر تدوین، چگونگی شروع و پایان فصل‌ها، بهره مندی از عکس و اسناد و ... به عهده مولف است. علل پر فروش شدن کتاب دا را چه می‌دانید؟ دلایل بسیاری را برای این مساله می‌توان برشمرد. اما آنچه برای شخص خود من مهم است خوانده شدن کتاب است. روایت واقعیاتی شفاف و مستند پیرامون روزهای نخستین حضور دشمن در خاک ایران توسط راوی که آن زمان هفده سال داشته و با صداقت هر چه تمام تر طی یک فرآیند سخت و زمان‌بر به شکل‌گیری کتاب، نثر روان و صمیمی کتاب، جنگ را در دل زندگی دیدن، پرداخت متناسب هر موضوع و شاید از همه مهمتر اینکه این سرگذشت به نوعی رنج‌نامه بسیاری از اهالی خوب شهرها و استان‌هایی است که آسیب‌های جنگ را همچنان در کنار زندگی‌شان می‌بینند و لمس می‌کنند. از طرفی نوع تدوین که پاسخ‌های پراکنده را بسیار منطقی و با رعایت همزمان اصل استناد به مانند یک داستان کنار هم چید و موارد دیگر را می توان به عنوان دلایل خواندنی شدن کتاب برشمرد. کتابی که خواندنی باشد طبیعی است که پرفروش می‌شود. هرچند باز اصرار دارم که خوانده شدن کتاب اهمیت دارد. شما چقدر لازم دیدید که جنبه‌های روانشناسی و تربیتی موجود در بخش‌های نخستین کتاب، بیاید؟ آیا فقط از بعد شخصیت‌پردازی بوده یا مورد دیگری؟ من هیچ اصراری برای اینکه به پیام‌های روانشناسی و تربیتی بپردازم، ندارم. فقط به متن واقعی ماجراها و اینکه آدم‌ها چطور بودند پرداختم. این خواننده است که باید بخواند و نتیجه بگیرد. خاطره‌نویسان، مسائل را موشکافی و کالبد شکافی می‌کنند و در معرض قضاوت خواننده قرار می‌دهند. خوب بودن یا بد بودن شخصیت‌ها، قضاوتش با خواننده است. در طراحی سوالات هم خیلی این نکته مورد توجه من بود، به همین علت هیچ‌گونه نگاه روانشناسانه نسبت به آن نداشتم و فقط از لحاظ شخصیت‌پردازی برایم مهم بوده است. هر قدر که لازم بوده آدم‌های این ماجرا را بشناسیم تا در دل داستان گم نشوند و مسیر را گم نکنند، شخصیت‌ها مورد توجهم بوده است و آنها را پرداخت کردم. چرا نقطه اوج «دا» را فتح خرمشهر قرار نداده اید؟ آیا خانم حسینی این طور خواستند؟ اگر این کتاب، رمان یا داستان بود، باید در اوج تمام می‌شد. این کتاب، خاطره است. پرداختن به مسائل بعد از فتح خرمشهر، زندگی خانواده جنگ زده‌ای را نشان می‌دهد که خود موضوع جدی در حوزه خاطرات جنگ است. یادمان نرود کتاب مستند است و شاخصه‌های کار مستند را داراست. خانم حسینی با متانت تمام در روند کار ورود نداشتند. مؤلف است که نقشه کار را می‌کشد و اینکه چه موضوعاتی در دل کار بگنجاند. و خانم حسینی چون در این حیطه ورود نداشتند، تصمیم ایشان نبود که کار کجا تمام شود. آیا به شخصه اعتقاد دارید که نقش زنان در دفاع مقدس پررنگ تر از مردان بوده است؟ در جواب این سوال باید بگویم که بحث مسئولیت‌پذیری انسانی مهم است حال آن فرد می‌تواند مرد باشد یا زن. در هر موقعیتی، خواه موقعیت بی‌حادثه و بی‌مسئله‌ای باشد یا حادثه یا مسئله‌ای به بزرگی جنگ تحمیلی باشد، آدم‌ها باید ببینند در موقعیتی که قرار می‌گیرند، مسئولیتشان چیست. اینکه حالا نقش زن یا مرد را اندازه‌گیری کنیم، مهم نیست؛ چراکه دفاع ما مردمی بوده و مردان و زنان ایران حضور داشتند که دفاع شکل گرفت. قطعا این دو لازم و ملزوم هستند. در مقدمه کتاب، خانم حسینی به جنگ نرم فرهنگی اشاره داشتند و یکی از اهدافشان را انتقال ارزش‌های جنگ دانسته‌اند، آیا شما هم همین هدف را داشتید؟ خیلی از کتاب‌های جنگ را خوانده‌ام. دانش خاطره نویسی، دانش آکادمیک حرفه‌ای و تعریف شده‌ای نیست ولی مثل روش قدیمی‌ها که از تجربه می‌توان استفاده کرد، بهره بردم و نظرات آنها را عملیاتی کردم. فکر می‌کنم اگر هدف هر کاری، همان کار باشد، خوب از آب درمی‌آید و من فقط به درست انجام دادن کاری که به عهده‌ام بود فکر می‌کردم. روایت کردن خانم حسینی در جذابیت داستان چقدر موثر بود؟ جذابیت داستان به عوامل متعددی بر می‌گردد اعم از اینکه ماده خام اولیه موثر باشد یا خیر اما آنچه بدیهی است در کنار آن اگر راه و روش و اسلوب خاص آن کار نباشد، موضوع به بالندگی نخواهد رسید. به همین علت تمامی عوامل لازم و ملزوم همدیگرند. رساندن کلام راوی از زبان و کلام تحلیلی گزارشی و کلی به زبانی صریح دقیق و خاص یک روایت شنیدنی، سال‌ها برخورد و تعامل یک فرآیند مهم و جدی است. شما چطور بین داستان‌نویسی و خاطره شفاهی که از ساختار داستانی پیروی نمی‌کند، تمایز می‌گذارید؟ داستان و خاطره، گونه‌های متفاوتی هستند که مرزهای مشترکی دارند و در جایی همدیگر را همپوشانی می‌کنند و در جایی هم از یکدیگر فاصله می‌گیرند. بحثی که داستان و خاطره را از هم متمایز می‌کند، بحث استناد در خاطره و خیال در داستان است. این دو در این نقطه بسیار مهم یک اختلاف ماهوی دارند ولی در بحث دیگری هر دو می‌توانند پرداخت فضا داشته باشند. مثلا داستان‌نویس می‌تواند پرده‌ای دیگر را در ذهنش ترسیم کند در حالی که خاطره‌نویس هم می‌تواند با طرح پرسش‌هایی، دقیقا، آن موضوع را از زبان راوی بشنود و ترسیم کند. پرداخت فضا، شخصیت‌ها، ساختاری که لازم دارند، اوج و فرود داستان از جمله مشترکات داستان و خاطره است و اینها به مانند آجرهایی هستند که قرار است در ساختن یک ساختمان به کار رود. به همین دلیل باید تشخیص دهیم این ساختمان یک طبقه است یا یک برج. علت اینکه کتاب "دا" را رمان نمی دانید چیست؟ به این دلیل که این اختلاف ماهوی را با رمان دارد. درست است که فضاهایش، جزئیات را بازگو می‌کند ولی مهمترین اختلافی که با رمان دارد این است که در قالب خیال شکل می‌گیرد و یک موضوع انتزاعی را پرداخت می‌کند. اگر فیلمی از "دا" ساخته شود، آیا شما بر مراحل ساخته شدن آن نظارت خواهید داشت؟ گمان می‌کنم کتاب «دا» جای کارشناسی دارد. اگر بخواهیم آن را به عنوان یک اثر ببینیم و به آن اهمیت دهیم، در مورد محصولات و فرآورده‌های آن باید با درایت و تدبیر تصمیم گرفت. من سوالم این است که آیا با به تصویر کشیدن کتاب "دا"، باز هم کتاب خوانده خواهد شد؟ یا اینکه یک فیلم در به تصویرکشیدن تمام جزئیات و صحنه‌های یک کتاب 800 صفحه‌ای چقدر توانمند است. به همین دلیل به نظر من هنوز خیلی زود است که کتاب دا، فیلم شود. نگاه ما به کارهای موفق جهانی نشان می‌دهد که آنها 50 سال بعد از نوشته‌شدنشان تبدیل به فیلم می‌شوند و تازه از بین شرکت‌های فیلمسازی مختلف یکی از آنها موفق می‌شود. این کتابی که همچنان در حال طی کردن مسیر خودش است(خوانده شدن)، زود است که مورد ساخته شدن فیلم قرار بگیرد. مشکلات کار کجا بیشتر بود؟ اینکه راویان ما زمان زیادی می‌طلبند تا به آنچه می‌خواهی به صورت دقیق پاسخ بدهند، صبر و همراهی به خرج دهند تا جمله جمله کتاب مستند از دل گذشته‌ها استخراج شوند. میزان سالم بودن جملات راوی به لحاظ بار مفهومی، واژه‌هایی متناسب با آنچه در ذهن دارند هم بسیار مهم است و کار تدوین را در مراحل چندگانه تنظیم، تصحیح و ترمیم تحت الشعاع قرار خواهد داد و نکات فراوان که شاید در جلسات تخصصی ادبیات جنگ باید به آنها پرداخت. فکر می کنید واقعیت دفاع مقدس در آثار هنری چه تفاوتی دارد؟ اعتقاد من این است که قبل از اینکه هر اثر هنری خلق شود خوب است از پژوهش و تحقیقات جامع استفاده کند. برای کتاب «دا»، من اغلب نقاط خرمشهر را دیدم و این شناخت را در کار به کمک گرفتم. اسناد و مدارک آن روزها را در آرشیو ستاد مشترک ارتش، شهرداری خرمشهر و ... جستجو کردم تا مردمی که آن را می‌خوانند کاملا برایشان شهر و حوادثش ملموس باشد. در پشت هر اثر موفق مباحث پژوهشی و تحقیقی است که پشتیبیانی‌اش می‌کند. به نظر شما نویسنده‌ها چه عواملی را باید در نظر بگیرند و به چه مواردی در داستان خود توجه کنند تا مورد اقتباس فیلم‌ها قرار بگیرد؟ در کتاب «دا» وقتی به تفاوت‌ها توجه می‌کنید یعنی مثلا وقتی کلمه انفجار گفته می‌شود فقط به صدای انفجار بسنده نمی‌کند بلکه به تشریح جز به جزء صحنه انفجار می‌پردازد که از تشریح این موارد به کلمه‌هایی برسیم که مخاطب را از دیدن صحنه مجاب کند. راوی آماده است تا از او پرسش شود و به سوالاتی که مصاحبه‌گر طرح می‌کند پاسخ دهد و مصاحبه‌گر می‌تواند جواب‌های گزارشی، تحلیلی، و ... را از زبان راوی بشنود. رساندن زبان راوی از یک متن کلی گزارشی تحلیلی به یک متن واقعی با گفتاری شفاف، دقیق، جزیی و از متن ماجرا برای یک مصاحبه‌گر مهم است. گفتنی است سیده اعظم حسینی فارغ‌التحصیل رشته فقه و مبانی حقوق دانشگاه تهران و سابقه تدریس در مناطق 3 و 6 آموزش و پرورش را دارد. وی نگارش کتاب دا را در اردیبهشت سال 1380 در حالی آغاز کرده که هنوز با دفتر ادبیات هنر و مقاومت حوزه هنری مشغول به کار نبوده است. /1001/

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 820]