عيد نوروز در فرهنگ اسلامی و آيين ها و اساطير ايرانی

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
عيد نوروز در فرهنگ اسلامی و آيين ها و اساطير ايرانی

عيد خود مصدري است مانند عود به معناي بازگشتن و به همين مناسبت، سالگردها و يادبودها خوش و توأم با شادماني را «عيد» گويند. 1- در فرهنگ اسلامي با اين كه در قرآن كريم به نوروز و نيز به اعياد اسلامي اشاره اي نشده است، ليكن بخشي از روايات اسلامي به تجليل و تكريم از عيد اختصاص دارد. اين مقاله پس از آنكه نظر قرآن و روايات اسلامي را درباره «عيد» جويا مي گردد به بررسي مجملي از جايگاه «نوروز» در فرهنگ اسلامي مي پردازد. 1-1) عيد در قرآن كريم واژه «عيد» در قرآن كريم تنها يك بار در آيه 114، سوره مائده آمده است: عيسي ابن مريم گفت بارالها! اي پرودگار ما از آسمان مائده‌اي فرست تا اين روز براي ما و كساني كه پس از ما آيند روز عيد مباركي گردد و آيت و حجتي از جانب تو براي ما باشد، كه تو بهترين روزي دهندگاني. عيسي بن مريم اين دعا را آن هنگام خواند كه حواريون به او گفتند كه: اي عيسي ابن مريم، آيا خداي تو مي تواند براي ما از آسمان مائده فرستد؟ عيسي در پاسخ آنان گفت: اگر ايمان آورده ايد از خدا بترسيد! و هرگز شك در قدرت خدا و يا شك در اجابت دعاي پيغمبر خدا نكنيد. حواريون گفتند (ما شك نكرده ايم ليكن) مي خواهيم كه از آن مائده آسماني تناول كنيم تا دل هاي ما مطمئن شود (و بر يقين ما بيفزايد) و تا به راستي عهدهاي تو پي بريم و بر آن گواه باشيم. عيد خود مصدري است مانند عود به معناي بازگشتن و به همين مناسبت، سالگردها و يادبودها خوش و توأم با شادماني را «عيد» گويند. عيد روزي است كه در آن سود و منفعتي به دست بيايد و در شرع مقدس اسلام، روزهاي اضحي و فطر عيد ناميده مي شوند، كه در عيد اضحي قرباني، و در عيد فطر زكات فطره مطرح است. نيز مي توان گفت، عيد آن روزي است كه در آن نماز ويژه اي برگزار كنند، يا روزي است كه مجمعي در آن فراهم آيد، و يا آنكه عيد روزي است كه خلق از ماتم به شادماني عود كنند، يا روزي است كه زندانيان را از زندان رها كنند، يا روزي است كه تفاوتي ميان درويش و توانگر نباشد، يا آنكه «عيد» روز شريف و ارجمندي مي تواند باشد. از آيه 114 سوره مائده استفاده مي شود كه حضرت عيسي مسيح روز نزول مائده را كه سالروز وقوع يك معجزه الهي در تاريخ است براي همه انسان ها عيد قرار داده است، تا اين روز آيت و حجتي از جانب خداوند براي مردمان در تمامي اعصار بوده باشد و به ميمنت اين پديده پر بركت همه ساله شادماني و خجستگي آن روز تكرار گردد. از آنجا كه «مائده» به معناي خوان پر نعمت، تنها دوبار در سوره مائده آمده است، مي توان گفت نزول رزق از آسمان به درخواست حضرت عيسي مسيح(ع) ويژگي خاصي داشته كه به خاطر آن عنوان «مائده» را به خود گرفته است. راغب اصفهاني مي گويد: مائده طـَبـَق و خواني است كه در آن طعام باشد كه هم به آن طبق و هم به طعام «مائده» گفته مي شود. بنابراين «عيد» در اين آيه اشاره دارد به نزول يك بركت آسماني در پوشش طـَبَق يا طـَبَق هايي از طعام و خوردني كه مي تواند تكرار و بازگشت آن روز نيز همان بركات را به همراه داشته باشد و از اين جهت، آيت و حجتي ديگر از جانب خداوند متعال براي انسان ها و فرصتي ديگر براي ايجاد ارتباط با خدا و ذكر و ياد او در دل ها و زبان ها بوده باشد. 1-2) عيد در روايات اسلامي جمعه، فطر، اضحي و غدير خم مهمترين روزهايي هستند كه از آنها در روايات اسلامي با عنوان عيد ياد شده است و هر يك از اين روزها آداب و مراسم مشترك يا خاص خود را دارند. مهمترين اعمال و آداب مشترك اين اعياد عبارت اند از : غسل كردن و حمام كردن، پوشيدن جامه نيكو، استعمال بوي خوش، خواندن نماز و ادعيه؛ ضمن آنكه هر يك از آنها اعمال ويژه خود را نيز دارند. نكته جالب توجه در اين اعمال و آداب و ادعيه آن است كه غالباً به نزول فرشتگان و ارواح وارستگان و فرود آمدن بركات آسماني اشاره مي شود. چنانكه تلاوت سوره قدر، به منظور اشاره به قدر و شرف و عظمت اين اعياد، و تأكيد بر نزول فرشتگان و روح از آسمان مانند آن، نوعاً در نمازهاي ويژه اين اعياد مطرح است. در شب جمعه، ملائكه از آسمان به زير مي آيند با قلم هاي طلا و صحيفه هاي نقره، و در پسين پنجشنبه و شب جمعه و روز جمعه تا غروب آفتاب جز صلوات بر محمد(ص) و آل او چيز ديگري نمي نويسند. شب عيد اضحي (قربان) از ليالي متبركه است و يكي از آن چهار شبي است كه نگاه داشتن احيا در آن شب توصيه شده است چرا كه درهاي آسمان در اين شب باز است. در روايات آمده است كه فضيلت شب عيد فطر، كمتر از شب قدر- شب نزول قرآن ، ملائكه و روح - نيست. عيد غدير خم نيز از عظيم ترين اعياد است و نامش در آسمان روز عهد معهود است و آن روزي است كه حضرت رسول(ص) اميرالمومنين(ع) را به خلافت خود برگزيد؛ احسان و انفاق در اين روز، چون شب قدر، اجري چندين برابر روزهاي ديگر دارد. گفتني است كه در بعضي از ادعيه مربوط به اين اعياد وسعت رزق از خداوند متعال كه خيرالرازقين است درخواست مي شود. 1-3) عيد نوروز و آداب آن: مفاتيح الجنان شيخ قمي روايتي از معلي بن خنيس را درباره نوروز ذكر كرده است كه اعمال اين روز و دعاي مربوط به آن را همراه دارد، بي آنكه اشاره اي به فضيلت اين روز كرده باشد. ولي بحارالانوار مجلسي روايات معلي بن خنيس را به تفصيل آورده است. در آن روايات به فضيلت و برتري اين روز نسبت به ساير ايام بسيار پرداخته است و يكي از روايات مفصل معلي بن خنيس از نوروز را اين گونه تجليل كرده است: نوروز روزي است كه كشتي نوح بر كوه جودي قرار گرفت، روزي است كه جبرئيل بر نبي(ع) نازل شد، روزي است كه رسول اكرم(ص) علي(ع) را بر دوش كشيد تا بت هاي قريش را از بالاي كعبه رمي كند، روزي است كه نبي(ع) به وادي جن رفت و از ايشان بيعت گرفت، روزي است كه براي علي (ع) از مردم بيعت گرفت (غدير خم) ، روزي است كه قائم آل محمد ظهور خواهد كرد و روزي است كه امام عصر(عج) بر دجال پيروز خواهد شد. و اما روايت خنيس به نقل از امام صادق(ع) در مفاتيح الجنان : فرمود : چون نوروز شود غسل كن و پاكيزه ترين جامه هاي خود را بپوش و به بهترين بوي هاي خوش خود را معطر گردان. پس چون از نمازهاي پيشين و پسين و نافله هاي آن فارغ شدي، چهار ركعت نماز بگذار يعني هر ركعت به يك سلام و در ركعت اول بعد از حمد ده مرتبه انا انزلناه و در ركعت دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره قل يا ايهاالكافرون و در ركعت سوم بعد از حمد ده مرتبه قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفق را بخوان و بعد از نماز به سجده شكر برو و اين دعا را بخوان. همان طور كه مشاهده مي شود اين روز نيز چون اعياد اسلامي با غسل كردن، پوشيدن جامه نو و معطر گرديدن به بوي هاي خوش و روزه داشتن آغاز مي شود، ضمن آنكه نمازي مشابه نمازهاي ساير اعياد اسلامي دارد. 1-4) نماز عيد نوروز نماز عيد نوروز مشتمل است بر قرائت سوره حمد و سوره هاي قدر، كافرون، توحيد، فلق و ناس و بسيار شبيه به نمازي است كه ضمن آداب و اعمال روز جمعه و همين طور اعمال روز عيد غدير خم وارد شده است. از آنجا كه قرائت سوره قدر در نماز عيد نوروز توصيه شده ، مي توان دريافت كه عيد نوروز نيز چون ديگر اعياد اسلامي با نزول بركات و آيات الهي همراه بوده است. تأكيد بر قرائت سوره هاي كافرون، توحيد، معوذتين نيز مي تواند اشاره به در خواست دفع انواع شرور و بدي ها داشته باشد. 1-5) دعاي عيد نوروز: دعاي مخصوص عيد نوروز با درود و صلوات بر رسول اكرم (ص) و آل او و اوصيا و همه انبيا و رسولان آغاز مي شود آن گاه با فرستادن درود بر ارواح و اجساد ايشان ادامه مي يابد. در اين دعا آمده است: (هذا الذي فضلته و كرمته و شرفته و عظمت خطره) اين فراز با اندكي جابجايي در كلمات در دعاي مخصوص ماه مبارك رمضان نيز آمده است. فراز پاياني دعاي مخصوص عيد نوروز: (اللهم .... ما فقدت من شي فلا تفقدني عونك عليه حتي لا اتكلف مالا احتاج اليه يا ذالجلال و الاكرام) از آن جهت كه در آن سخن از گم شدن و گمشده ها به ميان مي آيد بيش از اندازه قابل توجه است زيرا، چنانكه در گزارش آيين هاي ايراني خواهد آمد عيد نوروز همان روزي است كه حضرت سليمان(ع) انگشتري خويش را پس از مدتي پيدا كرد. 2- در آيين ها و اساطير ايراني 2-1) جشن همتاي واژه (عيد) در زبان هاي ايراني (جشن) يا (يسن) است. از ريشه YAZ به معناي ستايش، نيايش و پرستش؛ (ايزد) به معناي ستايش شده و نيايش شده نيز از همين ريشه است. (جشن) واژه اي ايراني، مذهبي و بسيار كهن است. اين واژه كه باري گران از معناها و سنت هاي ويژه ايراني را بر دوش دارد، در اصل عبارت بوده است از برپايي مراسم نيايش و سپاس به مناسبت رخداد يك پيروزي، يك واقعه اجتماعي يا يك معجره آسماني كه سودي براي اجتماع داشته باشد. مردم به هنگام برپايي بزرگداشت گردهم جمع مي آمدند و خداي را با مراسم ويژه مذهبي نيايش مي كردند، و اين نيايش و سپاس همه ساله به عنوان قدرشناسي از موهبتي كه از سوي خداوند ارزاني شده بود تكرار مي گرديد. اين مراسم با رقص هاي مذهبي و سرود و موسيقي نيز همراه بوده است. در ايران باستان و پيش از ظهور زردشت همواره مراسم قرباني پس از مراسم نيايش و ستايش انجام مي پذيرفت. آن چنان توده هايي از آتش برپا مي داشتند و در كنار آن صدها و هزارها اسب و گاو و گوسفند قرباني مي كردند. آن گاه سهمي از قرباني به آتش داده مي شد و باقيمانده آن ميان مستمندان و نيايشگران پخش مي گرديد و با همين گوشت قرباني سور و مهماني برگزار مي شد. يك پديده كيهاني مانند واقع شدن خورشيد در نقطه هاي اعتدال ربيعي يا خريفي يا انقلاب صيفي و شتوي مي توانست انگيزه اي براي برگزاري جشن باشد. همين جشن ها در دوره هاي مختلف زندگاني اقوام ايراني، آغاز سال را اعلام مي كردند. چنانكه جشن هاي نوروزي، جشن مهرگان، جشن شب چله تابستان و شب چله زمستان از اين قبيل است. تعداد ديگري از جشن ها براي نيايش امشاسپندان و ايزدان برپا مي شد، از آن روي كه اين ايزدان نگاهبان روزهاي ماه و ماه هاي سال بودند، هرگاه كه نام روز با نام ماه برابر مي افتاد، به آن مناسبت جشني برپا مي شد. 2-2) جشن نوروز اين جشن از كهن ترين جشن هاي ايراني است كه پژوهشگران بنياد آن را هند و ايراني ندانسته اند، بلكه با قيد احتمال آن را به اقوام بومي نجد ايران پيش از مهاجرت و آرياييان، منسوب مي دانند. همچنين دو جشن مهرگان و نوروز از طريق سومريان به بين النهرين راه يافته و در آنجا دو جشن (ازدواج مقدس) و (اكيتو) را پديد آورده كه بعدها در بين النهرين اين هر دو جشن به صورت جشني واحد در آغاز سال نو برگزار گرديده، ولي در نجد ايران همچنان تا دوره اسلامي به صورت دو جشن مستقل بر قرار مانده است. بنابراين سه جشن «نوروز»، «مهرگان» و «سده» بيشتر در زمره اعياد ملي ايراني قرار مي گيرند تا جشن هاي مذهبي؛ گفتني است كه در گاهان و اوستا از اين سه جشن يادي نشده است. 2-3) نوروز كوچك و نوروز بزرگ عنوان نوروز در فرهنگ ايراني به دو روز تعلق داشته است. يكي روز اول فروردين، كه خورشيد به برج حمل مي رسد و به آن نوروز كوچك يا (عامه) مي گويند و ديگري نوروز بزرگ يا (نوروز خاصه) است كه روز خرداد از ماه فروردين است. گفته اند : نوروز سالروز آفرينش جهان و انسان است و نوروز بزرگ روزي است كه در آن جمشيد بر تخت نشست و خاصان را طلبيد و رسم هاي نيكو گذاشت، و گفت خداي تعالي شما را خلق كرده است. بايد كه به آب هاي پاكيزه تن را بشوييد و غسل كنيد و به سجده و شكر خدا مشغول باشيد و هر سال در اين روز به همين دستور عمل نماييد. 2-4) نوروز و فـَرَوَشي ها ماه فروردين به فـَرَوَهرها و يا فروشي ها تعلق دارد. جشن نوروز نيز نمادي از سالگرد بيداري طبيعت از خواب زمستاني است كه به رستاخيز و حيات منتهي مي شود. فروهر يكي از نيروهاي غير مادي در وجود انسان است و نوعي همزاد آدميان كه پيش از آفرينش مادي مردمان در جهان مينوي به وجود مي ايد و پس از مرگ آدميان نيز دوباره به جاي نخستين خويش باز مي گردد و از پادافراهايي كه روان انسان ها به مناسبت گناهان بايد متحمل شود به دور است. در عقايد باستاني تر، ايرانيان تنها قهرمانان را داراي فروهر مي دانستند، اما بعدها پرهيزگاران نيز از اين موهبت بهره مند مي شوند. آنان سالي يكبار براي ديدار بازماندگانشان به خانه هاي خويش فرود مي آيند و ورود آنان بركت را به همراه خواهد داشت، آن زمان كه خانه را پاكيزه و درخشنده ببينند. ولي چنانچه آن را آشفته در هم و پاكيزه نشده بيابند بركت براي آن نخواسته ، آن را رها مي كنند. حضور فروهرها از طليعه فروردين و نوروز آغاز مي شود و تا دهم فروردين و به روايتي تا نوزدهم آن ادامه مي يابد از اين جهت مراسم آتش افروزي بر بالاي بام ها انجام مي پذيرفته تا راه خانه ها را به فروهرها نشان دهند. به گفته بعضي از محققان تا به امروز نيز اعتقاد به بازگشت ارواح نياكان در ايام نوروز وجود دارد. چنانكه اعتقاد به آزادي مردگان در شب هاي جمعه و بازگشت ارواح آنان به خانه هاي خود مي تواند چنين بنيادي داشته باشد. 2-5) پيوند نوروز با آب نوروز بزرگ، روز خرداد از ماه فروردين است و خرداد ايزد موكل بر آب در جهان مادي است. در بندهش چنين آمده است: همه نيكي ها چون از ابركران (عالم اعلي) به گيتي آيد، به خرداد روز آيد. باشد كه همه روز آيد، اما آن روز بيش آيد. پيداست اگر آن روز بر تن جامه اي نيكو بدارند. و بوي خوش بويند و مرواي نيك تفأل كنند و... آن سال نيكويي بديشان رسد و بدي را از ايشان دور مي سازد. از آنجا كه نوروز در آغاز فصل بارش باران هاي بهاري قرار دارد مي توان ردپاي اردويسور اناهيد را نيز در آن يافت. اردويسور اناهيد الهه آب است. اوست كه به فرمان اورمزد از آسمان باران، برف و تگرگ را فرو مي باراند. بندهش او را «مادر آب‌ها» توصيف مي كند كه پاكيزه نگاه داشتن تخمه مردان، چون از خون پالوده شود و نيز زنان، چون بزايند و ديگر آبستن شوند از خويشكاري هاي اوست. و نيز گفته اند : سبب اين كه ايرانيان در نوروز غسل مي كنند آن است كه اين روز به الهه آب تعلق دارد. از اين رو، مردم در اين روز هنگام سپيده دم از خواب برمي خيزند و با آب قنات و حوض خود را مي شويند و گاهي نيز آب جاري بر خود از راه تبرك و دفع آفات مي ريزند. و در اين روز مردم به يكديگر آب مي پاشند و درباره سبب اين كار برخي گفته اند علت آن است كه در كشور ايران ديرگاهي باران نباريد و سپس ناگهان سخت بباريد و مردم به آن باران تبرك جستند و از آن آب به يكديگر پاشيدند و اين كار همچنان در ايران مرسوم بماند. 2-6) نوروز پيروز نوروز همچنين نمادي است از پيروزي نيكي بر بدي. از همين رو آيين نيايش رپيثون در نوروز برگزار مي شود. (رپيثون ) سرور گرماي نيمروز و ماه هاي تابستان است. با يورش ديو زمستان به زمين رپيثون به زير زمين فرو مي رود تا با گرم نگاهداشتن آب هاي زيرزميني، گياهان و ريشه درختان را از مرگ نجات بخشد. بازگشت سالانه او در بهار نمادي است از پيروزي نهايي خير بر شر، به همين مناسبت جشن و نيايشي ويژه در مراسم نوروزي به ايزد مذكور تعلق داشته است. يكي از نوشته هاي پهلوي به نام ماه فروردين روز خرداد اين معنا، (پيروزي نيكي بر بدي)، را بسيار يادآور مي شود. در اين متن، اين روز، روزي است كه تهمورث اهريمن دروند (گناهكار) را سي سال به باره كرد، منوچهر به خونخواهي ايرج بيرون آمد و سلم و تور را هلاك كرد، سام نريمان بر سناوذك ديو پيروز شد، كيخسرو به خونخواهي پدر خويش (سياوش) افراسياب را هلاك كرد، منوچهر و آرش زمين را از افراسياب باز ستاندند، و بالاخره در ماه فروردين، روز خرداد، اورمزد فرمان رستاخيز دهد و جهان را بي مرگ و بي زرمان (بي پيري) و بي پتياره (بي عيب و نا آلوده) كند. آن زمان است كه اهريمن با ديوان و دروجان ... همگي ناكار گردند. 2-7) نوروز روز دين و روز پادشاهي در ماه فروردين، روز خرداد، فريدون جهان را تقسيم كرد. روم را به «سلم»، تركستان را به «تور» و ايرانشهر را به «ايرج» داد، كيخسرو و سياوشان را به لهراسب سپرد، زردشت دين مزديسنان را از اورمزد پذيرفت و كي گشتاسپ شاه دين را از زردشت و در اين روز پشوتن رواج دين خواهد كرد. و نيز روايت شده است كه كوروش پس از پيروزي بر بابل، پسر خود كمبوجيه را در جشن نوروز گموك بابلي به عنوان پادشاه بين النهرين معرفي كرد. 2-8) نوروز و سليمان در روايات ايراني آمده است كه چون سليمان بن داوود انگشتر خويش را گم كرد سلطنت از دست او بيرون رفت. اما پس از چهل روز بار ديگر انگشتر خود را بازيافت و پادشاهي و فرماندهي به او بازگشت و مرغان به دور او گرد آمدند، و ايرانيان گفتند: نوروز آمد. 2-9) نوروز و خوان هفت سين از مهمترين آيين هاي نوروزي، گستردن خوان نوروزي است كه مشهورترين آن «سفره هفت سين» است. اين سفره تا پايان جشن نوروز گسترده مي ماند. اين خوان مجموعه اي است متنوع از آنچه كه در زندگي به آن احتياج است. البته محدود كردن آن به هفت چيزي كه با حرف «سين» آغاز مي شود اصالتي ندارد. همچنين اين خوان مي تواند به نوعي بيانگر پذيرايي از فروهرها باشد كه از روز اول فروردين به خانه هاي خويش وارد مي شوند. عدد هفت از اعداد مقدس نزد ايرانيان است كه با هفت امشاسپند (برابر هفت ملك مقرب در آيين هاي سامي) ارتباط دارد. گويند: سين شكل كوتاه شده سيني است كه همان خوان مسين است. و در نوروز هفت خوان را براي هفت امشاسپند مي آراسته اند. يا آنكه براي بركت و شگون در هفت سيني دانه هايي را كه بركت به سفره مي آورد مي روياندند و آن گاه در خوان نوروزي قرار مي دادند. /2759/

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 305]