نگاه فرهنگ اسلامي به فقر و تنگناهاي اقتصادي

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: نگاه فرهنگ اسلامي به فقر و تنگناهاي اقتصادي
يكي از رنج هاي مكرر و سختي هاي مستمر كه همواره توده هاي مردم را در مضيقه و تنگنا قرار مي دهد و زندگي روزمره آنان را مختل مي نمايد فقر و محروميت و مشكلات اقتصادي ناشي از آن مي باشد. تورم و گراني و سير صعودي قيمت ها ـ در مسكن و پوشاك و ارزاق عمومي و نيازهاي اوليه ـ به شدت مردم را مي آزارد و طاقت و توان آنان را مي فرسايد. اين رنج و بار سنگين و مشقت زا به گونه اي است كه همه چيز را تحت الشعاع قرار داده و به گونه اي ذهن ها را به خود مشغول كرده و افكار و عقول مردم را مغشوش نموده و به آشفتگي و درماندگي رسانده كه مسائل و موضوعات مهم خانواده ها كه جنبه فرهنگي دارند و به تربيت و پرورش جامع و تامين نيازمندي هاي عاطفي و روحي و رواني آنها مرتبط مي شوند يا در محاق فراموشي درآمده است و يا به طور ناقص و سطحي و فاقد شاخصه هاي لازم به نظر و عمل در مي آيد. فقر و محروميت تلخ است و رنجزا و عامل غم و اندوه است و استيصال و موجب تنش هاي ناخواسته در كانون خانواده ها . فرهنگ رهايي بخش اسلام وقتي « دين » و « دنيا » را در كنار هم و هر دو را براي سعادت مادي و معنوي انسان ضروري مي داند و فردي را كه دنيايش را براي آخرتش ترك مي كند و يا آخرتش را براي دنيايش وا مي نهد فاقد دين باوري و دين داري صحيح و خارج از جامعيت اسلام معرفي مي نمايد(1 ) اهميت مسائل « مادي و اقتصادي » را در كنار امور « عبادي و معنوي » نمايان مي سازد. و نيز وقتي اين فرهنگ متعالي اجر و پاداش كسي را كه براي تامين معاش خود و خانواده اش مي كوشد همانند جهادگر ميادين نبرد با دشمنان معرفي مي كند(2 ) به اين وسيله معيشت مردم و رفع نيازهاي اقتصادي روزمره آنان را حائز اهميت مي داند. همين فرهنگ جامع و زندگي ساز آن زمان كه مي خواهد رنج و تلخي فقر و محروميت را معرفي نمايد از تعابيري بهره مي برد كه به خوبي شدت مشقت ناشي از تهي دستي و ناداري را مي نماياند. در اين تعابير فقر همپايه مرگ شمرده مي شود(3 ) و توگويي آنكس كه در زير فشارهاي سخت ناشي از محروميت اقتصادي منكوب مي شود به مرده اي مي ماند كه از حيات و زندگي سالم و با نشاط محروم گشته و در گودال مخوف مرگ فرو غلتيده است ! و نيز در همين فرهنگ فقر و ناداري عامل تحير عقل و ذلت نفس نام مي گيرد(4 ) كه اين دو تعبير نشان مي دهد چگونه فشار و تنگناهاي سخت اقتصادي آدمي را از تلاش هاي مبتني بر خردورزي باز مي دارد و اين نيروي راهگشا را به گونه اي از مسير فعاليت هاي مفيد و سالم خارج مي كند كه به سرگرداني و پريشاني گرفتار مي شود. ذلت نفس هم مشكل بزرگي است كه از فقر بر مي خيزد و آدم فقير را ـ اگر فاقد ايمان استوار و متقن و مراتب بالاي تقوا و وارستگي باشد ـ از عزت نفس باز مي دارد. اين ها نمونه هايي از آثار مخرب و خطرناك و ويرانگر فقر و محروميت است . جامعه اي كه با اين مشكل و معضل مواجه باشد را چگونه بنگريم و در فكر فرو نرويم و غم و اندوه به كام جان نريزيم در چنين وضعيتي از يك سو با رنج طاقت فرساي فقر و نيازمندي هاي شديد محرومان مواجه هستيم و سيماي غبار غم گرفته آنان را مشاهده مي كنيم كه به تعبير اميرمومنان (ع ) در شهر و ديار خود نيز به دليل فقر و بي بضاعتي « غريب » مي باشند(5 ) و از طرفي ديگر و در نقطه مقابل سرمايه داران خون آشامي را مي بينيم كه در ثانيه ها درآمدهاي ميلياردي به هم مي زنند و نابرده رنج به گنج انبوه مي رسند و نه تنها در محروميت زدايي سهمي به عهده نمي گيرند و گره اي از مشكلات اقتصادي نمي گشايند كه نعمت هاي الهي را كفران مي نمايند و از بذل و انفاق بخل مي ورزند و از هر حكمت و موعظه اي رخ برمي تابند و نه گوش شنوايي دارند ونه هراسي از كسي و تهديدي و قانوني ! اين اوضاع و تلخي رنج مكرر آن كلام حضرت علي (ع ) را در ذهن تداعي مي كند كه فرمود : « آيا نمي نگري جز نيازمندي كه رنج فقر را مي كشد يا توانگر و ثروتمندي كه نعمت هاي خدا را به كفران و ناسپاسي تبديل كرده است يا بخيلي را كه بخل كردن به حق خداي تعالي را غنيمت دانسته يا سركشي را كه گويا گوش هاي او از شنيدن حكمت و فرزانگي به سنگيني يا كري گرفتار آمده است ! » (6 ) فرهنگ و معارف اسلامي در كنار تلاش براي نماياندن تلخي و رنج فقربه منظور ايجاد بينش در دولتمردان و كارگزاران حكومتي براي رسيدن به محرومان و فعاليت وقفه ناپذير در جهت رفع مشكلات و تنگناهاي معيشتي مردم رهنمود و دستورالعمل ارائه مي دهد اين رهنمودها و دستورالعمل ها را هم در قالب نامه هاي حكومتي يا بخش نامه هاي دولت اسلامي متجلي مي يابيم و هم در سيره سياسي و عملي پيشوايان و ائمه دين (ع ) مشاهده مي نمائيم . آنچه در ذيل مي آيد نمونه اي از انبوه نامه ها و دستورالعمل هاي پيشوايان اسلام براي تقابل و مهار فقر و ناداري و رفع تنگناهاي معيشتي مردم مي باشد. در نامه حكومتي حضرت علي (ع ) به مالك اشتر ـ كه حاوي بخش هاي مختلف و موضوعات گوناگون و به صورت قوانين و ضوابط جامع براي اداره كشور اسلامي است ـ درباره رسيدگي عملي به محرومان و رفع تنگناهاي معيشتي آنان اينگونه به دقت و مراقبت و تلاش روشمند فرمان داده مي شود : « خدا را خدا را در خصوص طبقات پائين و محروم جامعه كه هيچ چاره اي ندارند و اينان بينوايان نيازمندان فقيران و بيماران زمين گير هستند. در اين طبقه محروم گروهي از اظهار فقر خويشتن داري مي كنند و گروهي ديگر دست نياز مي گشايند. پس براي خدا پاسدار حقي باش كه خداوند براي اين طبقه معين فرموده است . بخشي از بيت المال و بخشي از غلات زمين هاي غنيمتي اسلام را در هر شهري به محرومان اختصاص بده زيرا براي دورترين مسلمانان همانند نزديك ترين آنان سهم و نصيبي عادلانه از بيت المال وجود دارد و تو مسئول رعايت آن مي باشي . مبادا سرمستي حكومت تو را از رسيدگي به آنان باز دارد كه هرگز انجام كارهاي فراوان و مهم عذري براي ترك مسئوليت هاي كوچكتر نخواهد بود. همواره در فكر مشكلات محرومان باش و از آنان روي برمگردان به ويژه امور كساني را از آنان بيشتر رسيدگي كن كه از كوچكي به چشم نمي آيند و ديگران آنان را كوچك مي شمارند و كمتر به تو دسترسي دارند. براي اين گروه از افراد مورد اطمينان خود كه خداترس و فروتن مي باشند فردي را انتخاب كن تا پيرامونشان تحقيق و مسائل آنان را به تو گزارش كند. سپس در رفع مشكلاتشان بگونه اي عمل كن كه در پيشگاه خدا عذري داشته باشي زيرا اين گروه در ميان ملت بيشتر از ديگران به عدالت نيازمندند و حق آنان را به گونه اي بپرداز كه در نزد خدا معذور باشي . از يتيمان خردسال و پيران سالخورده كه راه چاره اي ندارند و دست نياز برنمي دارند پيوسته دلجويي كن كه اين مسئوليتي سنگين بر دوش زمامداران است . اگرچه حق تمامش سنگين است اما خدا آن را بر مردمي آسان مي كند كه آخرت را مي طلبند و نفس را به شكيبايي وامي دارند و به وعده هاي پروردگار اطمينان دارند. پس بخشي از وقت خود را به كساني اختصاص ده كه به تو نياز دارند تا شخصا به امور آنان رسيدگي كني و در مجلس عمومي با آنان بنشين و در برابر خدايي كه تو را آفريده فروتن باش و سربازان و ياران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور كن تا سخنگوي آنان بدون اضطراب با تو گفتگو كند. من از رسول خدا(ص ) بارها شنيدم كه فرمود : « ملتي كه حق ناتوانان را از زورمندان بي اضطراب و بهانه اي بازنستاند رستگار نخواهد شد. » پس درشتي و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار كن و تنگ خويي و خود بزرگ بيني را از خود دور ساز تا خدا درهاي رحمت خود را به روي تو بگشايد و تو را پاداش اطاعت ببخشايد و آنچه به مردم مي بخشي بر تو گوارا باشد و اگر چيزي را از كسي بازمي داري با مهرباني و پوزش خواهي همراه باشد . » (7 ) اين دستورالعمل حكومتي درباره رسيدگي به محرومان و تلاش عملي براي رفع موانع و تنگناهاي اقتصادي و معيشتي مردم همه جوانب و جلوه هاي اين مراقبت و فعاليت را رعايت نموده و از چيزي فروگذاري نكرده است به گونه اي كه اگر در شرايط امروز جامعه ما دولتمردان و كارگزاران حكومتي به تمام بندهاي اين دستورالعمل متعهد و عامل باشند مضايق اقتصادي و تنگناهاي معيشتي مردم در ابعاد مختلف مالي و حقوقي مرتفع مي گردد. در يك نگرش سريع به اين فرمان حكومتي مي توان موارد و جنبه هاي مختلف رسيدگي به مشكلات و حقوق اقشار زحمتكش جامعه را به صورت ذيل خلاصه نمود : به همه گروه هاي محروم از جمله بينوايان نيازمندان فقيران و بيماران زمين گير بايد توجه نمود و رسيدگي به مشكلاتشان را وجهه همت قرار داد و از هيچ فرد درمانده و وامانده اي غفلت نكرد. گروهي از گرفتاران كه در تنگناهاي سخت اقتصادي محاصره مي شوند همواره خويشتن دار مي باشند و نياز شديد و فقر رنج آور خود را مطرح نمي نمايند و در نقطه مقابل جمعي هستند كه دست نياز برمي آورند و زبان به اظهار حاجات مي گشايند. دولت اسلامي بايد گروه خويشتن دار را شناسايي كند و به ياري آنان بشتابد و گروه دست نياز برآورده را دريابد و مساعدت نمايد. كارهاي مهم و حياتي در سطح سياست داخلي و سياست خارجي نبايد ساير امور از جمله رسيدگي به محرومان و مبارزه با تورم و مشكلات معيشتي مردم را به فراموشي بسپارد كه در نظام سياسي و حكومتي اسلام هر چيزي بايد در جاي خود قرار گيرد و هر كاري بايد در محل و جايگاه خود با دقت و مراقبت انجام گردد. مبادا برخي از مسائل مهم مملكتي همچون ديپلماسي و رفت و آمدهاي سياسي و مراوده با كشورها و دولت هاي ديگر دولتمردان را از امور داخلي از جمله مشكلات و معضلات اقتصادي جامعه بازدارد و روز به روز بر رنج فقر و فشار تورم و سير صعودي قيمت اجناس و نيازمندي هاي اساسي مردم افزوده شود. حالات خاصي كه در اثر تصاحب قدرت و حكومت در افراد و عناصر ناساخته و ناپرورده به وجود مي آيد و آنان را از باده رياست و جاه و مقام به گونه اي سرمست مي نمايد كه از مردم محروم فاصله مي گيرند و مشكلات رنجزا و مشقت آفرين اقتصادي آنان را رها مي كنند در شان و منزلت دولتمردان اسلامي نيست و به همين دليل بايد به شدت از آن پرهيز نمود و به خداوند قادر متعال روي آورد و ياري او را تمنا نمود. تشكيل گروه هاي تحقيق براي شناسايي مشكلات و تنگناها و چاره يابي براي رفع آنها و تامين نيازهاي مردم جامعه بسيار ضروري مي باشد و دولت اسلامي در هر دوره اي بايد به اين مهم نظر و عمل دقيق روا دارد. حاصل و نتيجه نهايي اين تحقيقات بايد براي يافتن روش ها و رسيدن به طرح ها و برنامه ريزي هاي مناسب جهت مقابله با مشكلات اقتصادي مردم به بهره وري درآيد و تلاش مسئولان را با آميزه اي از « علم » و « عمل » همراه گرداند و از حرف و شعار به فعل و رفتار درآورد. دولتمردان بايد بخشي از وقت خود را به ديدار حضوري با توده هاي مردم و سخنگويان آنان اختصاص دهند و فضاي مناسب و مساعدي به وجود بياورند تا گرفتاران و نيازمندان بتوانند بدون اضطراب و فشار سخن خود و رنج و تنگناي زندگي خويش را به مسئولان و كارگزاران حكومتي منتقل نمايند تا آن دسته از مديران و كارگزاران كه همواره در پشت درهاي بسته به تفكرات و تصميم گيري هاي نامنطبق با واقعيت هاي جامعه مي رسند از خوش خيالي و غفلت و به خودمشغولي به درآيند و مشكلات مردم را آنگونه كه هست دريابند. در تماس و تعامل مردم با مسئولان بايد حق ناتوانان از زورمندان ـ چه از نوع اقتصادي و چه از نوع سياسي ـ بازستانده شود و اين موضوع به گونه اي حائز اهميت است كه عدم تحقق آن فلسفه وجودي دولت و حكومت اسلامي را زير سوال مي برد. در مواجهه مردم با دولتمردان درشتي و ناهمواري سخنان برخي از محرومان و گرفتاران طبيعي است و اين از شدت و فشار تنگناهاي معيشتي و فقر و محروميت سخت اقتصادي ناشي مي شود كه طاقت و توان آنان را ربوده و كاسه صبرشان را لبريز كرده است . در نظام سياسي و حكومتي اسلام وظيفه دولتمردان و كارگزاران در اين گونه موارد سعه صدر و حوصله فراوان و پرهيز از تندخويي و عصبانيت است و همين امر است كه كارها را در مجراي صحيح قرار مي دهد و از بروز مشكلات جديد جلوگيري مي كند. ــــــــــــــــــــــــــــــ پاورقي : 1 ـ الحديث مجموعه رهنمودهاي پيشوايان اسلام به كوشش محمدتقي فلسفي دفتر نشر فرهنگ اسلامي ج 2 ص 49 2 ـ همان منبع ج 3 ص 8 3 ـ غررالحكم تنظيم موضوعي به كوشش سيد هاشم رسولي محلاتي دفتر نشر فرهنگ اسلامي ج 2 ص 286 4 ـ همان منبع ص 287 5 ـ الحديث ج 2 ص 379 6 ـ غررالحكم ج 2 ص 290 7 ـ نهج البلاغه ترجمه محمد دشتي نامه 53 فرهنگ جامع اسلامي آن زمان كه مي خواهد رنج و تلخي فقر را آشكار نمايد از تعابيري بهره مي برد كه شدت مشقت ناشي از تهي دستي را مي نماياند. در اين تعابير « فقر » همپايه « مرگ » شمرده مي شود و فقير در زير ضربات مضايق و تنگناهاي اقتصادي به مرده اي مي ماند كه از حيات بانشاط محروم گشته است . همچنين در اين فرهنگ فقر و ناداري عامل تحير عقل و ذلت نفس معرفي مي شود كه اين دو تعبير نيز از فشارهاي مكرر و آسيب هاي مستمر محروميت حكايت دارد امروز از يك سو با رنج طاقت فرساي نيازمندي هاي شديد محرومان مواجه هستيم و سيماي غبار غم گرفته آنان را مشاهده مي كنيم كه به تعبير امير مومنان (ع ) در شهر و ديار خود نيز به دليل فقر و بي بضاعتي « غريب » مي باشند و از طرفي ديگر و در نقطه مقابل سرمايه داران خون آشامي را مي بينيم كه در ثانيه ها درآمدهاي ميلياردي به هم مي زنند و نابرده رنج به گنج انبوه مي رسند! كارهاي اساسي در سطح سياست داخلي و سياست خارجي نبايد ساير امور مهم ازجمله مبارزه با تورم و مشكلات معيشتي مردم را به فراموشي بسپارد كه در نظام سياسي و حكومتي اسلام هر چيزي بايد در جاي خود قرار گيرد و هر كاري بايد در محل و جايگاه خود با دقت و مراقبت انجام گردد تشكيل گروه هاي تحقيق براي شناسايي مشكلات اقتصادي و چاره يابي براي رفع آنها بسيار ضروري است و دولت اسلامي در هر دوره اي بايد به اين مهم نظر و عمل دقيق روادارد. حاصل نهايي اين تحقيقات بايد براي يافتن روش ها و رسيدن به طرح ها و برنامه ريزي هاي مناسب جهت مقابله با تنگناهاي معيشتي مردم به بهره وري درآيد و تلاش مسئولان را با آميزه اي از « علم » و « عمل » همراه گرداند و از « حرف و شعار » به « فعل و رفتار » درآورد دولتمردان بايد بخشي از وقت خود را به ملاقات هاي حضوري با توده هاي مردم و سخنگويان آنان اختصاص دهند تا گرفتاران و نيازمندان بتوانند بدون اضطراب رنج و تنگناهاي زندگي خود را به مسئولان منتقل نمايند و به اين وسيله آن دسته از مديران و كارگزاران كه همواره در پشت درهاي بسته به تفكرات و تصميم گيري هاي نامنطبق با واقعيت هاي جامعه مي رسند از خوش خيالي و غفلت و به خودمشغولي به درآيند و مشكلات مردم را آنگونه كه هست دريابند در تماس و تعامل مردم با مسئولان بايد حق ناتوانان از زورمندان ـ چه از نوع اقتصادي و چه از نوع سياسي ـ بازستانده شود و اين موضوع به گونه اي حائز اهميت است كه عدم تحقق آن فلسفه وجودي دولت و حكومت اسلامي را زير سئوال مي برد
چهارشنبه 22 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 214]