كتابشناسى اخلاق- كتاب دومشرح چهل حديث

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: كتابشناسى اخلاق- كتاب دومشرح چهل حديث
مصطفى احمدي

كتاب “شرح چهل حديث” كتابى است اخلاقى عرفانى كه حضرت امام خميني(ره) آن را در سال 1358 هـ ق. به رشته تحرير درآوردند. همان گونه كه از نام اين كتاب پيداست اين كتاب ادامه سنت “اربعين” نويسى است كه از قديم‌الايام در ميان علماى دين معمول بوده وظاهرا اين گونه تاليفات از قرن چهارم هجرى معمول شده است.‌

اين كتاب، در واقع، تقريرات حضرت امام خمينى (ره) بوده است كه مضامين آن را در مدرسه فيضيه و امام صادق عليه اسلام در قم براى شاگردان خود ايراد كرده بودند و بعدا تصميم گرفتند كه در همين زمينه كتابى تاليف كنند.‌

سى و سه حديث اول اين كتاب در زمينه اخلاق است. سعى و تلاش حضرت امام در اين بخش در بيان و آشكار نمودن تمويهات نفس و اينكه مفاسد هر يك از ذمامم اخلاقى را شرح داده و در خلال آن مواعظى را درج كنند كه در بازداشت نفس از معصيت موثر واقع شود . ايشان در ابتدا متن حديث را به صورت مستند از مشايخ خود كه از آ‌نها اجازه نقل حديث داشته است، مى‌آورد و بعد از ترجمه و بيان مطالب ادبى و نحوى در حد مقدور به بيان نكات اخلاقى مورد اشاره در حديث مى‌پردازند. ايشان در ادامه، اثرات و پيامدهاى اخلاقى حسنه و رذيله را در قالب چند فصل يا مقام بيان كرده و در آخر به راهكارهايى براى معالجه اخلاق رذيله اشاره مى‌كنند.‌

متن اين كتاب به صورت ساده و روان نوشته شده است و امام آن را براى تمام اقشار جامعه مفيد شمرده‌اند؛ همان‌طور كه خود در مقدمه اين كتاب آورده‌اند “اين كتاب را به فارسى نگاشته تا براى فارسى زبانان بهره‌اى باشد و براى اهل عامه مناسبتى داشته باشد”.‌

با اينكه حضرت امام (قدس سره) در بيان هر كدام از مسائل اخلاقى تقريبا همان منهج پيشينيان را پى گرفته‌اند و در ابتدا تعريف و تحليلى از مسئله عرضه فرموده و سپس به مسائل فرعى و مترتب پرداخته و آن‌گاه به بيان علاج مبادرت مى‌ورزند، ولى به هيچ رو نمى‌توان مطالبى را كه حضرت ايشان در هر كدام از اين بخشها مطرح فرموده‌اند برگرفته و يا پيروى محض از سالفان دانست. ابداعات فراوان در همه زمينه‌ها متجلى است و در هر زاويه از كتاب تلالو نوآورى را مى‌توان واضح ديد. در برخى جاها حضرت ايشان در تعريف ادواء يا آفات و يا حتى فضايل انقلابى پديد آورده‌اند و در همان جا يا در جاهاى ديگر در عرضه امور فرعى و مترتبات بر موضوعات بالا به‌كلى شيوه‌هاى ديگر و متطابق‌تر با حال و روز را گزيده‌اند و سرانجام در بيان علاج دايى و يا توصيه به تخلق به خلق حسني، ايشان راه‌حلهاى نوينى طرح فرموده‌اند كه كلا كتاب را از ساير كتب اخلاقى و در بين آنها كتب اربعين متمايز مى‌سازد. ‌

براى نمونه، ايشان در بخشى از سخنان خود در علاج عملى حسد مى‌فرمايند: “. . . نفس تو را دعوت مى‌كند كه او را اذيت كن، توهين كن، دشمنى داشته باش. مفاسد و مساوى او را بر تو عرضه مى‌دارد. تو بر خلاف ميل نفس به او ترحم كن و تجليل و توقير نما، زبان را به خير او وامدار كن، گر چه اينها كه مى‌كنى در اول امر با تكلف است، از روى مجاز و غير واقع است، ليكن چون مقصود، اصلاح نفس و بر طرف كردن اين نقص و رذيله است، بالاخره به حقيقت نزديك مى‌شود و كم كم تكلف كم مى‌شود و نفس عادى مى‌شود و واقعيت پيدا مى‌كند و. . . انسان بايد بداند كه اگر در صدد ايجاد محبت ‌برآمد، زود موفق مى‌شود، زيرا كه نور محبت قاهر است بر ظلمت و كدورت” (ص97.)

عناوين اين سى و سه حديث اخلاقى كه بدان اشاره شد بدين شرح است : -1 جهاد با نفس-2 ريا -3 عجب4 -كبر5 - حسادت -6حب دنيا-7 غضب -8 عصبيت-9 نفاق -10 هواى نفس و درازى آ‌رزو 11 -فطرت -12 تفكر 13 - تفكر14 - خوف و رجا-15 امتحان و آزمايش مومنان -16 صبر -17 توبه -18 ذكر خدا -19 غيبت -20 اخلاص -21 شكر -22 كرامت از مرگ -23 اصناف جويندگان علم -24 اقسام علم -25 شك و وسواس -26 فضيلت علم27 - عبادت و حضور قلب -28 لقاءالله-29 وصاياى رسول اكرم به اميرامومنين -30اقسام قلوب -31 عدم معرفت حقيقى حق تعالى و رسول اكرم و ائمه -32 يقين -33 ولايت و اعمال .‌

هفت حديث آخر كتاب، شرح مطالبى عرفانى است كه از سنگين‌ترين و در عين حال، عالى‌ترين مطالب و مباحث عرفانى است. مباحثى نظير مقام مومن نزد حق‌تعالي، معرفت اسماى احق و مسئله جبر و تفويض، صفات حق، معرفت خدا و رسول و اولى‌الامر، آفرنش آدم بر صورت خداوند، ‌خير وشر، و تفسير سوره توحيد و آيات آغازين سوره حديد را در برمى‌گيرد.‌

اولين حديث در اين كتاب همان طور كه در بالا ذكر شد در رابطه با جهاد نفس است، كه پيامبر اكرم از آن تعبير به جهاد اكبر كرده‌اند. حضرت امام در اين سطور به نفس و مقامات آن اشاره كرده و بعد از آن به بيان راهكارهاى مجاهده با نفس پرداخته است. ايشان اولين قدم براى مجاهده با نفس را تفكر مى‌داند، و از عزم، مشارطه، مراقبه، محاسبه و تذكر به عنوان مراحل بعدى نام برده و خصايص هر كدام را در قالب يك فصل بيان مى‌دارد.‌

ايشان ضبط خيال نفس را شرط مجاهده و از موازنه (يعنى در نظر گرفتن منافع و مضار هر يك از اخلاق فاسده و ملكات رذيله و مقايسه آن با منافع و مضار هر يك از اخلاق حسنه) به عنوان يارى كننده سالك در طريق اخلاقى نام مى‌برد. اين فصل با ضرورت معالجه مفاسد اخلاقى و بر طرف كردن آنها به پايان مى‌رسد. ‌
دوشنبه 20 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 156]