گفت‌و‌گوي فارس با احمد فضائلي نوآوري و شكوفايي در نوانديشي ديني

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: گفت‌و‌گوي فارس با احمد فضائلي نوآوري و شكوفايي در نوانديشي ديني
خبرگزاري فارس: « نوانديشي» در لغت به معناي ابتكار، خلاقيّت، نوجويي، نوگويي و نو آوري به كار مي‌رود. گفت‌وگوي ذيل ، با هدف بحث پيرامون نوانديشي ديني و ارتباط آن با نوآوري و شكوفايي است كه ارائه مي‌گردد.

« نوانديشي» در لغت به معناي ابتكار، خلاقيّت، نوجويي، نوگويي و نو آوري به كارمي رود. در واقع مقصود از اين معناي واژگاني، بيان انديشه هاي نو و آراي جديد، ارايه راه حل هاي تازه براي مسايل كهن و به كارگيري نوعي ابتكار و بداعت (innovation)است. حضرت امام(ره) پيشگام نوانديشي ديني بوده‌اند و داراي ابتكارات متعدد در عرصه عرفان، فقه، اصول، كلام و فلسفه بوده اند. هرچند به شدت سنّت گرا هم بودند. در منشور معروفشان به حوزه ها و به روحانيت هشدار دادند كه مبادا با نوانديشي مخالفت كنيد و به نام دفاع از سنت، به نفي تمدن بپردازيد. ازسوي ديگر به طلّاب هشدار دادند كه مبادا با مجذوب شدن به نوگرايي و نوانديشي، سنت را فراموش كنيد. پرداختن به موضوع نوانديشي ديني ، مي‌تواند بسياري از مسائلي را كه اين روزها مطرح است روشن ساخته و راهگشا باشد.
دكتر احمد فضائلي، دكتراي مديريت آموزشي و عضو هيئت علمي دانشگاه امام حسين(ع) مي‌باشند.ايشان در حال حاضر رياست مركز مطالعات راهبردي دبيرخانه شوراي عالي انقلاب فرهنگي را به عهده دارند. متن زير مصاحبه ايشان در حوزه نوانديشي ديني است كه ارائه مي‌گردد.

* اين نكته قابل توجه است كه در شرايط فعلي نگاه‌هاي متفاوتي نسبت به نوانديشي ديني وجود دارد و انديشمندان تعاريف متفاوتي از اين مقوله ارائه مي‌دهند به نظر شما علت وجود اين تعاريف متفاوت چيست؟

بسم‌الله الرحمن الرحيم، نكته ابتدائي كه بايد بر آن تأكيد كنم اين است كه در مورد موضوع نوانديشي ديني بايد به سراغ افرادي رفت كه به صورت كاملاً دقيق و عميق آشنا و متخصص اين حوزه باشند تا اظهارنظرهايي كه از سوي آن‌ها بيان مي‌شود هم سنديت داشته باشد و هم از پختگي و كمال كافي بهره‌مند باشد، در نتيجه بنده تنها از ديد يك فرد درگير جانبي با اين موضوع اظهارنظر خواهم كرد.
بايد اين مسئله را دانست كه موضوع نوانديشي ديني بحث جديدي نيست، از يك‌سو به همة اديان مختلف الهي و غيرالهي مرتبط است؛ و از سوي ديگر نوانديشي ديني در دين اسلام داراي سابقه طولاني دارد.
در اديان الهي با تاريخ بسيار طولاني در حوزه نوانديشي ديني مواجه مي‌شويم ، به عنوان نمونه رويكرد نوانديشانه چند قرني رنسانس نيز در آن به چشم مي‌خورد. كه متأسفانه اين دوره مورد ارزيابي دقيق و كارشناسانه انديشمندان اسلامي قرار نگرفته است.
در دوران رنسانس شاهديم كه درگيري و جدال خيلي سختي بين دو سر يك طيف كه يك‌سوي آن متدينين سخت كليسايي قرار دارند و در نقطة مقابل، طرفداران بي‌ديني و بي خدايي محض قرار مي‌گيرند و اين شعارها ظاهر مي‌‌گردد كه "دين افيون ملت‌ها است" و يا اينكه دين تا به حال حكومت مي‌كرد و از اين به بعد با عقل و انديشه خود مي‌خواهيم حكومت بكنيم. همه اين موارد دين اسلام را نيز تحت تأثير خود قرار داد و بسياري از افراد بدون اينكه اين مفاهيم را با محورهاي دين اسلام تطبيق دهند و تجزيه و تحليل كنند به كلّ دين نسبت دادند. در صورتي كه اديان گوناگون، تفاوت‌هاي دروني بسيار زيادي نسبت به هم داشته و تنها در لفظ دين با يكديگر شباهت دارند. طبيعي است ديني كه ريشه‌هاي آن در جدال و مخاصمه علني و با صف‌كشي در مقابل محصولات عقلاني بشر بود، يك نگاه را در درون خود ايجاد مي‌كند و از سوي ديگر ديني كه از اين گونه مواضع دور است نگاه متفاوتي در آن ايجاد مي‌شود. به عنوان مثال شما در دين مسيحيت كه انسان را از لحاظ دانش در مقابل خدا قرار مي‌دهد كار به جايي مي‌رسد كه در رنسانس كه محصول عقل مي‌خواهد در مقابل دين بايستد خونريزي‌هاي بسيار زيادي اتفاق مي‌افتد تا جايي مي‌رسد كه يك طرف عقل قرار مي‌گيرد و طرف مقابل آن دين، در سفر پيدايش در كتاب تورات، فصل دو آية 17 درخت ممنوعه از جانب خداوند را درخت دانش و شناخت دانسته وچنين بيان مي‌كند: "نبايد از درخت دانش خوب و بد بخوري كه به محض خوردن خواهي مُرد."
اما در دين اسلام، از ابتدا، صحبت بر اين است كه خدا هنگامي كه اراده كرد به انسان كرامت كند، به او علم آموخت و عظمت اين انسان را در دارا بودن دانش، فهم و شناخت او از اسماء معرفي كرد، و به وسيله اين علم مسجود ملائكش قرار داد.
در اسلام علم و عبوديت يك مجموعه‌اند و علم موجب خداپرستي و دين‌داري حقيقي مي‌گردد. با توجه به اين مباحث اين نكته قابل تأكيد است كه منبع نوآوري در دين‌ اسلام و منبع نوآوري در دين‌هاي ديگر قابل مقايسه مستقيم نيستند. هرچند روي هم تأثير دارند.
اين نكته قابل توجه است كه بدانيم عامل بسيار مهم در تنوع نگاه‌ در حوزه نوانديشي ديني در دين اسلام تفرق زمينه‌ها و فلسفه‌هاي پيشيني است كه هر كدام از يك جا نشأت گرفته شده است. هرچند توجه به اين نكته لازم است كه ما براي بررسي مفاهيم ديني بايد از روش‌هاي مرتبط با اين حوزه استفاده نماييم و اگر غير از اين باشد دچار انحراف در اين حوزه خواهيم شد.
به منظور تعريف نوانديشي ديني در انديشه اسلامي از اين كلام اميرالمؤمنين استفاده مي‌كنم كه مي‌فرمايند: "كن، ابن زمانك" يعني فرزند زمان خود باش... به عبارت ديگر با توجه به اين سخن به نوعي نوانديشي ديني را مي‌توان تبيين تطبيقي مسائل ديني با مصاديق روز دانست. جهان در حال تحول و نو شوندگي با محيط‌ها است و در اين زمينه با مسائل بسيار زيادي روبه‌رو هستيم كه اين مسائل نيازمند اين مطلبند كه بتوانيم از دين به عنوان يك مبناي ثابت لايتغير مرتبط با خداوند تبارك و تعالي دقيق‌ترين و منطبق‌ترين تعابير و تفاسير را از آنچه كه در هستي امروز ما مي‌گذرد استخراج كرده و ارائه دهيم.
به عنوان مثال اگر بخواهيم براي فردي كه آشنا با مسائلي علمي بي‌كران امروز است و با موضوعات بسيار زيادي درگير است با بيان و قالب ديني 50 سال گذشته معارف ديني را انتقال دهيم به طور حتم شكست خواهيم خورد. نه تنها به دين ضربه مي‌زنيم و بلكه تأثيري هم در طرف مقابل مشاهده نمي‌كنيم.
در نتيجه اگر بخواهيم مطالب ديني را براي گروه‌هاي متفاوت سني عرضه كنيم بايد از متون، بيانات، مثال‌ها و مصاديقي كه به روز است استفاده كنيم. در صورتي كه خلاف اين امر عمل كرديم مطابق با رويكرد نوانديشي ديني جلو نرفته‌ايم و به جاي منفعت‌رساني به دين، به آن ضرر مي‌رسانيم.
به طور خلاصه، نوانديشي ديني نه مايه گذاشتن از دين به عنوان تغيير دادن در آن، بلكه تطبيق دادن موضوعات لايتغير دين با مسائل و نيازهايي ست كه امروز با آن درگير هستيم،‌ است.

* با عنايت به تعريفي كه از نوانديشي ارائه كرديد، به نظر شما آيا مي‌توان در مفاهيم درون ديني دست به نوآوري و ابتكار زد، يا اينكه بايد به تلاش گذشتگان اكتفا كرد و تنها در قالب و نوع بيان آن نوآوري كرد؟

اين سؤال مسئله بسيار حساسي است. امام(ره) به اين مضمون مي‌فرمايند: "خسارتي كه به بشريت از فراهم نشدن شرايط براي بهره‌برداري از درياي فيض علم امامان وارد شده خيلي بيشتر از ظلم‌هايي است كه در زمان حيات اين بزرگواران وارد شده است."
اين نكته قابل توجه است كه امروزه معارف الهي به صورت كمال در معرض استفاده و توجه ما نيست و بشر نتوانسته از اين درياي بي‌كران به صورت كامل بهره ببرد بلكه تنها بخش اندكي را در اختيار خود قرار دارد.
اين فرموده امام صادق(ع) كه مي‌فرمايند كه: "قرآن هفتاد بطن دارد و هر بطن آن 70 بطن دارد" تأئيدي است به اين مدعا، اين در حاليست كه در تفاسير قرآني موجود تنها به تعداد اندكي از وجوه هر آيه، دسترسي انسان را فراهم مي‌آورده در نتيجه عرصه نوآوري براي انديشمندان مسلط به اصول و معارف ديني گشوده است، بيايند و در اين مفاهيم تفكر كنند و پرده‌هاي جديدي از اين مفاهيم را در مقابل چشم بشر بگشايند.
درياي وسيع معارف ديني اين توانايي را دارند كه تا بي‌نهايت مورد بازبيني و تفكر قرار گرفته و تا حد علم مرتبط با عصمت معصومين جاي گسترش دارد. در نتيجه ظرفيت نوآوري در آن بسيار زياد است. اما اين نكته قابل تأكيد است كه اين نوآوري و استخراج بايد از روش صحيح و طريق آن انجام شود و منطبق با استنادات عقلي، روايي و بيانات ديگر قرآن باشد.
به طور مثال عليرغم وجود تفاسير گذشته، تفاسير الميزان (علامه طباطبايي) و تسنيم(آيت‌الله جوادي آملي) جنبه‌هاي نوآوري و شكوفايي فراوان و حل ناگشوده‌هاي از قرآن را دربردارد.به همين صورت در مفاهيم فقهي، روايي نيز از راه آن مي‌توان نوآوري و شكوفايي انجام داد و مي‌توان در اين جهت با دين‌داري وارد شد و نوآوري كرد.
اين بعد از نوانديشي ديني، نوآوري در درون دين و مفاهيم ديني است. بعد ديگر كه در حال حاضر با آن درگيريم اين است كه چگونه دين مي‌تواند به روز و زنده و حيات‌مند پاسخگوي نيازمندي‌هاي متنوع، متفاوت و دائماً نوشونده ما باشد.
در زمان حضرت علي(ع) فردي را خدمت ايشان آوردند و بيان كردند كه اين فرد در ارتباط با دين حرف جديدي را ارائه مي‌دهد. حضرت مي‌فرمايد: مگر دين اسلام كسر داشته كه اين فرد با بيان اين مطالب آن را تكميل كرده است، آيا خداوند آنچه را كه او مي‌دانسته نمي‌دانست. اين روايت و همچنين آيات و روايات بسيار زياد الگويي كه وجود دارد بيان كننده اين مطلب است كه دين كامل است و چيزي براي افزودن به آن وجود ندارد و دربردارنده كمال مطلق براي همه انسانها در تمام قرون و اعصار است.
در نتيجه با نوآوري در دين بايد به دنبال فهم آن بوده و به دنبال درك و عمق پيدا كردن نسبت به اين موضوعات باشيم، نه اينكه بخواهيم دين را با نوآوري تكميل كنيم و چيزي به دين بيفزاييم به عبارت ديگر در نوانديشي ديني به دنبال اين مطلب هستيم كه با استفاده از دين كامل موجود، براي كليه نوپديده‌ها تفسير دقيق‌تري را بيان كرد.

* توجه به خطرهايي چون انحراف و بدعت‌گذاري در مسير نو انديشي ديني، شاخص‌هايي كه بايد در مسير نوانديشي ديني و نوآوري ديني مورد استفاده قرار گيرد چه شاخص‌هايي هستند؟

امروزه در رابطه با علوم مختلف رجوع به متخصص امري عقلاني و منطقي است. دين نيز از اين موضوع مستثني نيست و متخصصين خاص آن به عنوان عامل‌هاي داوري و شاخص‌هاي قضاوت مي‌باشند. به عبارت ديگر اگر قرار باشد قضاوت و داوري در حوزه مسائل ديني انجام شود و ميزان انحراف را بررسي كند اين داوري تنها از طريق يك عالم ديني و متخصص در دين مي‌تواند انجام شود. داوري در حوزه دين نيازمند اوج تخصص در اين حوزه است. در نتيجه بخشي از اين شاخص‌ها به داوران و متخصصين در اين حوزه وابسته است كه با تخصص خود به بررسي مسائل پرداخته و ميزان انحراف در آن را بررسي كنند.

* به نظر شما ضابطه‌مند شدن نوانديشي فرايندي امكان‌پذير است يا خير؟

توجه به اين نكته ضروري است كه اگر قرار باشد كسي به عنوان يك محقق ديني به نوآوري در حوزه نوانديشي ديني بپردازد. در گام اول بايد كاملاً به مباحث ديني گذشته مسلط باشد. در غير اين صورت در فرايند نوآوري ديني با مشكلات جدي روبه‌رو مي‌شود. به عنوان مثال كسي مي‌تواند فلسفه ملاصدرا (ره) را نقد بكند كه خود او بر مفاهيم و مؤلفه‌هاي فلسفة ملاصدرا (ره) كاملاً مسلط باشد تا نقاط ضعف و خلاءهاي موجود در آن را شناخته و براي رفع آن دست به نوآوري بزند. به عبارت ديگر يك نوانديش ديني بايد به طور ريشه‌اي با متن دين كه شامل روايت، قرآن، سنت وعقل و اجماع است آشنا باشد، و در غير اين صورت مطالبي كه ارائه مي‌كند قابل اعتناي جدي، اثربخشي و قابل تعميم نخواهد بود.
اين مطلب نيز قابل تأكيد است كه مفاهيم ديني شامل دو دسته است، يك دسته از مفاهيم ديني مفاهيم قطعي است كه قابليت تغيير در آن وجود ندارد و نوآوري و نوگرايي در آن بي‌معني است (مثلاً اين كه نماز صبح دو ركعت است قابل، اما دستة ديگر از مفاهيم قابليت نوآوري و نوگرايي داشته و نوانديشي ديني در آن دسته از مفاهيم معني پيدا مي‌كند.)

* تاريخ انقلاب اسلامي ايران در دهه 1980 ميلادي، بسياري از انديشمندان غربي را وادار كرد تا قرن بيست و يك را "قرن نوزايي اديان" نام‌گذاري كنند زيرا نياز به دين در اين برهه از زمان بيش از پيش خواهد بود. با توجه به اين نياز اساسي وظيفه نوانديشي ديني مسلمانان جهت ارائه به روز مفاهيم ديني به انسان قرن 21 چيست؟

نكته اول اينكه اين وظيفه اسلامي بر دوش تك تك مسلمانان قرار دارد. نه تنها عالمان و متخصصان بالاي ديني در نوانديشي ديني مسئولند بلكه تك تك مسلمانان براي رفع تشنگي جهان براي شناخت معارف اسلام در سطح خود مسئول‌اند. اما بايد دانست اگر قرار است مسلمانان در راستاي اين رسالت خود بر روي آحاد جامعه جهاني موثر باشند بايد در گام اول با انديشه‌ها و تفكرات آنها آشنايي داشته باشند و محيط فكري و فرهنگي كه در آن رشد كرده‌اند را به خوبي شناسايي كنيم. اگر اين گونه عمل كنيم علاوه بر اينكه در مقابل تهاجمات آنها مصون خواهيم بود بلكه مي‌توان جريان‌هاي فكري مهاجم را با تهاجمات فكري به عقب راند. به همان صورتي كه در صدر اسلام، هنگامي كه يك يهودي و يا مسيحي با انديشه اسلامي آشنا مي‌شد، به دين اسلام رو مي‌آورد.
اما متأسفانه هنوز توانايي عرضه دين خود را به سبك‌هاي ساده و در حد توان امروز نداريم. آگاهي از ساير اديان، رفتارها و مناسك ديني آنها در اين راه است. به عبارت ديگر اگر مي‌خواهيم به اين هدف نائل شويم بايد از پوسته خود خارج شده و جهت دفاعي خود در حوزه ديني را به سمت تلاش براي آشنائي جهانيان با دين اسلام تغيير دهيم.

* با توجه به ضرورت تلاش در جهت انتقال مفاهيم ديني به روش كاملاً نو به تشنگان قرن 21 چرا در حوزه عمل و سياستگذاري به توفيق نرسيده‌ايم؟ و براي رفع اين ضعف جدي چه تصميماتي بايد اتخاذ شود؟

اولاً بايد گفت كه از ابتداي انقلاب تاكنون در جهت نوانديشي ديني تلاش بسيار زيادي انجام شده اما آنچه قابل توجه است و از سوي امام راحل (ره) و مقام معظم رهبري تأكيد شده است، اين است كه متأسفانه اين تلاش را انجام نداديم تا با مفاهيم ديني و مفاهيم اسلامي به صورت كامل و عميق آشنا شويم و توجه به اين مطلب لازم است كه در شرايط فعلي ميزان اقبال جوانان و نسل جديد به مفاهيم ديني بسيار افزايش يافته و به تعبير مقام معظم رهبري ميزان رويش بسيار بيشتر از ريزش‌هاست، هر چند كه ظاهر بعضي جلوه‌هاي اجتماعي، زشت و مأيوس كننده باشد. اما بايد توجه كرد تا زماني كه مجموعه مفاهيم دقيقي به شكل سيستماتيك و نظام‌مند تنظيم نشود، و تا تبديل به يك نظام غني نگردد، جايگاه مؤثر خود را پيدا نمي‌كند. مسئله ديگر فضاي علمي و دانشگاهي است و متأسفانه دانشگاه‌ها به عنوان مرجع علمي، مرجع علم اسلامي نيست و چون بسياري از مسائل كلان در دانشگاه‌ها ايجاد مي‌شود بسياري از وقتها بايد از محيط دانشگاه آغاز گردد. همچنين اگر نوانديشي ديني بخواهد به عنوان يكي از موارد كليدي در جامعه برقرار شود بايد از دانشگاه‌ها آغاز شود.

* به عنوان سؤال آخر، به نظر شما با عنايت به وضعيت موجود، اولويت تربيت نوانديش ديني است يا ترويج فرهنگ نوانديشي ديني در جامعه؟

اين دو رويكرد دو روي يك مسئله هستند يك قسمت عميق‌تر و در راستاي كادرسازي و تربيت نيرو، و قسمت ديگر رويكرد عام در اين موضوع است. صاحبنظران حوزه فرهنگ، در يك تقسيم بندي فرهنگ را به سه حوزه شامل:
1- رفتارها و بروندادها، بروزها و ظهورها،
2- باورها و ارزش‌ها و قسمت آخر زيربناهاي فلسفي است تقسيم بندي مي‌كنند. كه ما در هر سه حوزه نيازمند نوآوري هستيم، هم در بروز و ظهورهاي ديني، هم در عالم رفتار عام مردم و هم در سطح خواص انديشمندان، نيازمند نوانديشي ديني هستيم و اين موارد كاملاً به هم مرتبط هستند. يعني هم مي‌توان از سطح به عمق تأثيرگذار بود و هم از عمق به سطح و هر دوي اين عوامل بر رفتارهاي كلّي و جزئي اجتماعي تأثيرگذار خواهد بود.
انتهاي پيام/
يکشنبه 19 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 350]