نيم نگاهى به وضعيت خاطره نويسى دفاع مقدس هان اى عموى مهربان؛ تاريخ

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: نيم نگاهى به وضعيت خاطره نويسى دفاع مقدس هان اى عموى مهربان؛ تاريخ
جلال ستودهجنگ هشت ساله عراق بر عليه ايران و بحث دفاع مقدس موضوعى است كه در طى سالهاى جنگ و پس از آن دستمايه خلق مدام آثارى شده كه معناى ديگرى به اين مفهوم (كه در ذهنيت بين المللى منفور به نظر مى رسد)بخشيده است. معنايى كاملا فرا تاريخى و در عين حال قدسى كه حاصل نوع نگاه رزمندگان به مقوله دفاع از مام ميهن بوده است. گذشته از اين نمى توان منكر اين واقعيت بود كه دفاع مقدس به عنوان يك واقعه بزرگ ملى در ذهنيت و حافظه تاريخى ايران و مردمش با مردانى كه دفاع جانانه شان از خاك و مرز اين جغرافيا نقشى بس كليدى بازى كرده اند در كتاب تاريخ باقى مانده است. اما اينان چگونه روايت مى شوند؟ محمد جهان آرا، مهدى باكرى، محمد ابراهيم همت و ديگر دليرمردان دفاع مقدس چگونه معرفى شده اند؟ آيا معرفى ايشان هم شان با مقام آنهاست؟ پرسش هايى از اين دست معمولا و مشخصا در طى اين سالها بسيار مورد بحث بوده اما هنوز كمبود در اين حوزه چهره تهديد آميز خود را از مقابل چشمان نويسندگان و پژوهشگران جنگ برنداشته است. به طورى كه حتى درآخرين جشنواره خبرنگاران و نويسندگان مطبوعاتى دفاع مقدس اثر قابل تاملى در زمينه خاطره نگارى وجود نداشت آنچه در پى مى آيد بازخوانى آسيب شناسانه خاطره نويسى جنگ از ديد صاحبنظران و نويسندگان اين حوزه تخصصى است. مرزى ميان تاريخ و ادبيات خاطره نگارى با وجود جايگاه ويژه خوددر ادبيات جهان، در ادبيات ايران سابقه چندانى ندارد. اما اين ژانر ادبى قديم چيست كه در خلال جنگ عراق بر عليه ايران ،معنا،قوام و دوام يافت؟ خاطره چه مولفه هايى دارد؟ ادبيات است يا تاريخ؟ پرسش اصلى اين است كه چه مولفه هايى خاطره را در مرز ميان ادبيات و تاريخ نگه مى دارد؟رضا رئيسى نويسنده و روزنامه نگار معاصر بر اين باور است كه خاطره نگارى يا گذشته نگارى كه به عنوان نوستالوژى يا غم غربت بايد از آن ياد كرد به ميزان بهره اى كه از نوع كار مى گيريم مى تواند ركن اصلى براى ادبيات ما باشد. به گفته وى بيشتر فيلمنامه ها و كتاب هاى اثرگذار و ماندگار محوريت خاطره و انتقال خاطره دارد به شرطى كه نويسنده پرداخت درستى روى خاطره داشته باشد. البته به باور رئيسى در اين حوزه نوشتن مهم نيست بلكه حاصل و خروجى كار اهميت دارد. از سوى ديگر سعيدعلاميان معتقد است كه خاطره ضمن اينكه صرفا ادبى يا صرفا تاريخى نيست، مى تواند يك سند تاريخى باشد. به گفته اين عضو كميسيون خاطره بنياد شهيد و امور ايثارگران خاطره موادى را ارايه مى دهد كه خميرمايه محصولات ديگر ادبى و هنرى است و به همين جهت اهميت دارد. در نظر وى اصل واقعيت دفاع مقدس به اندازه كافى پركشش است كه دست خالقين آثار را باز مى گذارد كه به تخيلات غيرواقعى و دور از واقعيت در مورد جنگ روى نياورند. كافى است يك پردازش مختصر بر روى خاطرات انجام داد تا يك اثر پرمخاطب و خواندنى خلق شود. علاميان خاطره را از سويى هم مرز تاريخ و از سوى ديگر هم مرز ادبيات مى داند ودر عين حال به آسيبى اشاره مى كند كه معمولا مورد توجه قرار نگرفته است: افتادن خاطره در ورطه ادبيات و يا تاريخ به گفته اواز سويى افتادن خاطره در ورطه ادبيات موجب كاسته شدن ازوجه استنادى اثر واز سوى ديگر در صورت پررنگ شدن وجه تاريخى خاطره با ضعف ادبى مواجه خواهد بود.حميد حسام اما برخلاف علاميان معتقداست كه ژانر تركيبى اين دو كه بازنويسى خاطرات با متد و مولفه هاى داستانى است، نه تنها آفتى براى ادبيات دفاع مقدس نيست، بلكه قالب و سبك جديدى است كه در اين دوران شكل گرفته و خلق شده و جايگاهش را در ميان نويسندگان نسل امروز پيدا كرده است. از سوى ديگر خاطره به دليل شاخصه استنادى و دارا بودن زمان و مكان مشخص و معين مى تواند يك مدرك تاريخى باشد. صرف نظر از اين كه با چه قلمى و چه طرز تفكرى و توسط چه كسانى مكتوب شده است. وقتى اين اسناد در كنار هم قرار مى گيرد و مجلداتى مثل فرهنگ جبهه تدوين مى شود، قطعا مرجع و محل رجوع كسانى قرار خواهد گرفت كه هم در حال حاضر و هم در سال هاى آينده به آن استناد خواهند كرد. به گفته وى مدارك و مستندات جبهه و جنگ هيچ ظرفى زيباتر و شايسته تر از خاطره نويسى در دفاع مقدس ندارد. در آينده مى توان به آن اعتماد كرد و نسل هاى آينده به خوبى از آن بهره خواهند برد.البته حسام از دريچه اى ديگر به بحث خاطره نگارى مى نگرد. او تلاش مى كند تا بحث خاطره نويسى را با نيم نگاهى تاريخى مورد واشكافى قرار دهد. به گفته حسام خاطره نگارى در ادبيات ايران سابقه چندانى نداردو اگر از استثناها بگذريم خاطره نگارى به شكل معمول هم در ادبيات ما به عنوان يك ژانر حضور نداشته است. اين نويسنده معتقد است كه نطفه اين ژانر در فضاى جبهه و جنگ بسته شده و در دوران دفاع مقدس متولد شده است. زيبايى شناسى خاطره چه چيزى باعث گرايش به مطالعه خاطره است؟ در حالى كه حميد حسام معتقد است خاطره نگارى به اندازه داستان و رمان شايد قلم شخص را براى شيوه و شگرد بهتر نوشتن به چالش نمى كشد. رضا رئيسى نوع پرداخت جذاب در بازنويسى خاطره را از جمله مهم ترين مسائل در جذب مخاطب مى داند و بر اين باور است كه در عين جذابيت هاى كلامى گفت وگو نبايد با افراد خاص و خالى از پيام براى عموم باشد. بلكه مى بايستى در خاطراتى نفوذ كرد كه مشتركات انسانى دارد و حس همزاد پندارى خواننده را برانگيزد. البته حسام با نگاه ديگرى اين بحث را مورد بررسى قرار مى دهد. به باور وى قطعا وقتى خاطره نگارى مطرح مى شود اين سه عنصر زمان ، مكان و استناد بايد پررنگ باشد، ناظر براين است كه خاطره نگارى هم خودش از يك مولفه هاى قابل بحث برخوردار است. اما در مقايسه با داستان نويسى از شگردها و شيوه هاى كمترى بهره مى برد. * پوست انداختن اگر بخواهيم سير خاطره نويسى و تغيير رويكردهاى آن را از سال ۱۳۵۹ (آغاز جنگ تحميلى) تا به امروز پى گيرى كنيم، مى توان دست كم سه دوره آشكار را نام برد. اين بخش از حرف هاى قاسم ياحسينى است كه دستى در خاطره نويسى دفاع مقدس دارد و تلاش مى كند تا با رويكردى آسيب شناسانه به اين موضوع بنگرد. او در اين مجال، خاطره نويسى را به سه دوره كلى تقسيم بندى مى كند و براى هر دوره يك سير تطور و در عين حال مشخصه ها و مولفه هايى ذكر مى كند. به زعم اين نويسنده اولين دوره مطابق است با دوران هشت ساله جنگ عراق عليه ايران. در اين دوره به گفته ياحسينى، به دليل مسايل امنيتى، تبليغاتى و فشارهاى درونى و بيرونى، محور اصلى ادبيات خاطره نويسى تاكيد بر حماسه آفرينى هاى رزمندگان و در عين حال تحقير دشمن بود. به گفته خالق كتاب خرمشهر پايتخت جنگ (برنده جايزه كتاب سال ۱۳۸۳) با پايان جنگ و تا نيمه دوم دهه هفتاد اگرچه شكل و محتواى كار هنوز منبعث از روزنوشت ها و خط نگارى هايى در جهت تحقير دشمن و ذره بين افكندن بر رشادت هاى شهيدان و رزمندگان بود اما در برخى از گام ها شاهد نزديكى خاطرات بيان شده بر واقعيت هاى جنگ، به دور از بزرگنمايى هاى مرسوم هستيم. موج سوم خاطره نويسى به باور ياحسينى از اواخر دهه هفتاد آغاز شده كه هنوز هم ادامه دارد و به گفته وى خوشبختانه روزبه روز به دوران بلوغ و تكامل خود نزديك و نزديك تر مى شود. اصلى ترين مشخصه موج سوم خاطره نويسى دفاع مقدس به گفته اين نويسنده، خاكسترى بودن (واقعى تر بودن) خاطرات است و نويسندگان كمتر به رويكرد مشهور سياه و سفيد نظر داشته اند.او بر اين باور خود مصرانه پافشارى مى كند كه اساسا خاطره نويسى درزيرمجموعه تاريخ نگارى قرار مى گيرد و كتاب خاطرات از جمله منابع اصلى يك مورخ در بازنويسى واقعه تاريخى است. استناد به تاريخى ناگفته آيا مى توان خاطره نويسى جنگ را يك نوع روايت تاريخى دانست ؟اين پرسش زمانى مطرح مى شود كه اين مرز مورد بحث باشد: مرز بين تاريخ و ادبيات! و از همه مهم تر به باور بسيارى همين مرز موجد خلق ادبياتى غنى و باز فهمى تاريخ در خلال بازخوانى اين خاطرات است. به عقيده راضيه تجار جمع آورى خاطرات جنگ بستر اصلى و مواد خام كار خلاقه در نگارش تاريخ شفاهى جنگ است. او بر اين باور است ثبت تاريخ شفاهى جنگ و خاطرات را از كليدى ترين كارهايى است كه بايد انجام گيرد. بر خلاف نظر برخى كه به كار خلاقه اهميت مى دهند , كار جمع آورى خاطرات مهم تر است زيرا اين كار بستر اصلى و مواد خام كار خلاقه است كه وقايع واقعى را به نمايش مى گذارد. محمود جوانبخت اما با نگاهى منتقدانه به اين موضوع مى نگرد. به گفته اين داستان نويس خاطره نويسى لحظه هاى سرنوشت ساز دفاع مقدس مستلزم دسترسى به منابعى است كه نويسنده بتواند با استناد به آنها روايتى دقيق از زندگى فرماندهان برجسته اى چون همت، باكرى،محمد جهان آرا و. . . ارايه كند. بحث اصلى وى ناظر بر كمبود منابع و تحقيقات ميدانى است چراكه در نظر او با وجود تحقيقاتى كه در مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه و ارتش صورت مى گيرد هنوز خاطره اشغال و آزادسازى خرمشهر به لحاط تحقيقاتى غبارزدايى نشده و بخش عمده اى از خاطرات عمليات بيت المقدس يا دفاع از خرمشهر در كتاب هاى مختلف پخش شده است. او با ذكر و نقل برخى اتفاقات تاريخى در اصل به شمه اى از ناگفته هاى دفاع مقدس اشاره مى كند كه هنوز آن گونه كه بايد و شايد به صورت دقيق و كامل در اختيار پژوهشگر قرار نگرفته و از اين حيث نمى توان انتظار داشت كه خاطره نويسى درباره زندگى سرداران شهيد تاثيرگذار دردفاع مقدس آن گونه كه بايد و شايد پيشرفت كند چه رسد به اين كه ما انتظار آثار ادبى تاثيرگذار داشته باشيم. در نظر وى تا به لحاظ تحقيقات به غناى لازم نرسيم و به منابع تاريخى مستند دسترسى نداشته باشيم نمى توان كار بايسته و شايسته اى انجام داد، درحالى كه هنوز اسناد زنده اى چون همراهان و همرزمان شهيد جهان آرا نظير سيد عباس بحرالعلوم، سيد صالح موسوى، حاج محمد سميرمى و حاج محمد نورانى و حاج عبدالله نورانى در قيد حيات هستند اما متاسفانه محقق و پژوهشگرى به سراغ آنها نرفته است. جمع آورى اطلاعات از جمله مسايلى است كه به هر حال در نظر اين نويسنده مغفول واقع شده و تا اين مهم به فرجام نرسد نمى توان شاهد ارتقاى ادبيات داستانى و خاطره نويسى دفاع مقدس بود. * خاطره هاى ناگفته اما رحيم مخدومى نظر ديگرى دارد. به باور وى نويسندگان اساسا به وقايع مهم دفاع مقدس آن گونه كه بايد و شايد نپرداخته اند. او از نمونه هايى چون باشگاه افسران سنندج، حماسه ناوچه پيكان و. . . اسم مى برد كه مى توانند موضوع و دستمايه خوبى براى كار باشند اما وقتى حماسه شاخصى چون آزادسازى خرمشهر به شكل بايسته اى در قالب هاى خاطره يا داستان روايت نشده است نمى توان هيچ انتظارى از نويسندگان داشت.به باور مخدومى بخش عمده اى از وقايع تاثيرگذار تاريخ دفاع مقدس به دليل شاخص بودن كمتر مورد توجه خاطره نويسان و يا حتى خاطره نگاران قرار گرفته است. البته او منكر رشد خاطره نويسى نيست و از كتاب هايى ياد مى كند كه هر كدام به قدر وسع و تلاش خويش چراغى بر اين حماسه افكنده اند اما بر اين باور است كه اساسا كارهاى صورت گرفته در اين حوزه آن قدر زياد نيستند كه هم به لحاظ ادبى و هم به لحاظ تاريخى حق مطلب را ادا كرده باشند. مخدومى روى يك نكته تاكيد دارد. نكته اى كه از فرط بداهت مغفول مانده است. به گفته اين نويسنده، اساسا فتح ها و پيروزى هاى بزرگ هميشه ذهن شنونده رابه سمت پارامترهايى چون فرماندهان و عاملان پيروزى، تعداد نيروها، وسعت جغرافيايى و. . . مى برد و متاسفانه زواياى ريز و پنهان اين گونه پيروزى ها مغفول واقع مى شوند. به باور مخدومى در اين دست خاطره نگارى ها مى بايست مخاطب را در ضمن پرداختن به آن پارامترها به سمت و سويى هدايت كرد كه رفتارهاى انسانى فرماندهان و رشادت نيروها نمود عينى بيشترى پيدا كند. وى معتقد است كه مى بايست تاريخ جنگ را به طور كامل روايت كرد چراكه زوم كردن روى فرماندهان باعث مغفول واقع شدن تلاش هاى ديگر رزمندگان تاثيرگذار (به لحاظ اخلاقى - شخصيتى و استراتژيك) مى شود. مثال و نمونه عينى اين ادعاى مخدومى، شهيد على اصغر رنجبران از فرماندهان لشكر ۲۷ حضرت رسول اكرم(ص) است كه حركت ها و برخورد انسانى او با اسراى عراقى نقش تعيين كننده اى در سرنوشت سوم خرداد ايفا كرد. سفارش، آفت يا ضرورت؟تقريبا اكثريت قريب به اتفاق نويسندگان،شاعران و پژوهشگران جنگ بر اين باور خود مصرانه پافشارى مى كنند كه سفارشى نويسى مهم ترين و بنيان برانداز ترين آفت ادبيات دفاع مقدس و در گستره اى وسيع ترفرهنگ جبهه است. اين در حالى است كه گاه مى بينيم بخش عمده همين نويسندگان مخالف سفارشى نويسى در ورطه اى افتاده و فرو غلتيده اند كه از آن هراس داشتند! در مقابل اين رويكرد نظر هاى مختلف و در عين حال متناقضى وجود دارد.از سويى كسانى چون رضا رئيسى بر اين باور خود مصرانه پافشارى مى كنند كه ، سفارشى نويسى يا مناسبت نگارى از مشكلات غير قابل انكارخاطره نويسى است. به اعتقاد اين نويسنده بايد در كار، دلى برخورد كرد. نبايد دين و رسالت خود را بفروشيم و به راحتى روى آن قيمت بگذاريم. او خاطره نويسى را نوعى از خبرنگارى معرفى مى كند و معتقد است كه خبرنگار بايد از خود هزينه كرده و با افرادى كه قصد خاطره گرفتن از آنها را دارد زندگى كند به اين ترتيب است كه خاطره گو با عشق سخن مى گويد. محسن كاظمى كه دستى در خاطره نويسى دفاع مقدس دارد و تقريبا بخش عمده اى از تلاش خود را معطوف به بازنويسى و تدوين خاطرات كسانى چون احمد احمدى، جواد منصورى، مرضيه حريرچى (و همين اواخر) عزت شاهى كرده رويكرد ايجابى به اين مقوله دارد.نهادهاى فرهنگى و دولتى با هدف زمينه سازى حركت هايى كه سامان بخش كارهاى جدى به شمار مى آيد، طى چند سال اخير با استناد به مدارك و اسناد باقيمانده از جنگ حركت هاى پژوهشى قابل توجهى را آغاز كردند حركت هايى كه به هر حال نيازمند بازخوانى و استفاده براى خلق آثار ماندگار است. به گفته اين نويسنده سير خاطره نگارى دفاع مقدس هرچند به حد مطلوب و دلخواه نرسيده اما رو به تكامل و تعالى است. در نظر كاظمى زمانى كه نهادهاى غيردولتى به اين حركت فرهنگى - تاريخى اهتمام ورزند، بخش عمده اى از نويسندگان كه به نوعى با سفارش مخالفند با اين موسسات وارد مذاكره خواهند شد، اما چون امروز سفارش نويسى از جمله آفات ادبيات دفاع مقدس معرفى مى شود و تقريبا همه نويسندگان (حتى نويسندگانى كه به نوعى درگير اين موضوع هستند) با آن مخالفند، كسى وارد اين حوزه نمى شود. حميد حسام نيز ياد آور مى شود كه كارهاى دستورى و ادبيات سفارشى قطعا مخاطبان محدود و معدودى دارد. اين را به عنوان يك اصل معرفى مى كند كه گريزى از آن نيست. اما در قصه دفاع مقدس ما يك حقايق محتوم و غيرقابل انكار داريم كه اگر اينها را به عنوان محكمات و مبانى دفاع كه مورد اتفاق نظر همه اقشار و اصناف و آحادى كه جبهه را تجربه كردند، مورد توجه قرار دهيم. مى بينيم خلاف آن را ولو با استفاده از تمام شگردهاى نوشتارى و تكنيكى بهره بگيريم نمى توانيم انكار كنيم. راضيه تجار نيز معتقد است كه بايد كميته هاى مخصوص خاطره در شهرستان ها و سازمان هاى مربوطه تشكيل شود تا اين خاطرات را از سينه ها بيرون كشيده و ضبط و مكتوب كنند تا اين كه يك بانك اطلاعاتى غنى در اين زمينه به دست آيد , كه يك ذخيره بسيار غنى براى كارهاى خلاقه نويسندگان امروز و نسل بعد ايجاد شود.
جمعه 10 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 550]