عقاب طلايي ايران حکمران صخره هاي بلند

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:

عقاب طلايي ايران حکمران صخره هاي بلند نگاهي جانورشناسانه به پرنده سريع و قدرتمندي که در بلندترين نقاط زندگي مي کند در دل صخره اي بلند و نفوذناپذير و ارتفاعات دست نيافتني، شکارچي قهاري حکمراني مي کند که آوازه اش در ابهت و قدرت، از وقتي تاريخ يادش مي آيد، زبانزد داستان ها و محافل بوده است. مهارت بي بديلش در شکار و سيطره اش بر پهنه کوه هاي بلند و دشت هاي وسيع است که «سلطان پرندگان» را لقبي برازنده براي حکمران کوهستان ها، يعني عقاب طلايي کرده است؛ شکارچي تيزبيني که در چشم به هم زدني، طعمه اش را با سرعت و دقتي بي مثال مي ربايد و با چنگال هاي تيز و قدرتمندش، در همان دم اول کار او را يکسره مي کند. عقاب طلايي با نام علمي Aquila chrysaetos، در کنار عقاب دريايي دم سفيد، عقاب دريايي و عقاب شاهي (شاه باز)، در دسته عقاب هاي بزرگ جثه قرار مي گيرد؛ همان هايي که بزرگ ترين عقاب هاي ايران هستند. در ميان اين دسته، عقاب طلايي يک فرق اساسي با سه عقاب ديگر دارد؛ آنها بيشتر در تالاب ها و درياها زندگي مي کنند اما عقاب طلايي، در کوهستان ها، تپه ماهورها و دشت هاي پهناور روزگار مي گذراند و حکمران بي چون و چراي صخره هاي بلند ايران است. اگر داستان ربودن يک کودک سه ساله اصفهاني توسط پرنده اي غول پيکر را شنيده ايد و ماجراي از زمين بلند کردن گوسفند يا بزي توسط پرنده اي به گوشتان خورده، منظور گوينده آنها از آن پرنده همين عقاب طلايي است. شايد آنهايي که از نزديک قد و قامت عقاب طلايي را ديده اند، حق داشته باشند که اين گونه بينديشند؛ چشم هاي پرنفوذ، چنگال هاي بلند و تيز، منقار داس مانند و بال هايي که وقتي باز مي شوند از طول بدن انسان هم بلندترند، باعث مي شود تا باور همه اينها را ممکن کند. از بين 12 گونه عقاب بزرگ يا کوچک جثه اي که در ايران زندگي مي کنند، عقاب طلايي بعد از عقاب دريايي دم سفيد، بزرگ ترين است. همين است که اين گونه بي رقيب در پهنه سرزمين مي پروراند؛ پرنده اي که آسمان همه جاي ايران را در مي نوردد و فقط کويرهاي مرکزي و جنوب شرقي ايران پرواز اين پرنده باشکوه را نمي بيند، آن هم به اين خاطر که ارتفاعات مناسبي براي لانه سازي آنها وجود ندارد. عقاب طلايي، حد و مرز نمي شناسد و در تمام ايران به جز اين مناطق زندگي مي کند. درست است که زيستگاه اصلي اين پرنده در ايران، پارک ملي گلستان و منطقه حفاظت شده ارسباران است اما ارتفاعات کوهستاني رشته کوه هاي البرز، از شمال شرق تا شمال غرب و ارتفاعات زاگرس از شمال غرب تا جنوب غرب و حتي ارتفاعات استان هاي جنوبي هم در تمام فصول سال، شرايط ايده آلي را براي زندگي و مکاني مناسب براي لانه سازي و جوجه آوري عقاب طلايي فراهم کرده اند. در کل عقاب ها در همه جاي دنيا، پرنده هايي سختگير نيستند و کافي است مکان مناسبي براي لانه سازي و طعمه اي براي شکارشان باشد تا آنها هم باشند. براي همين هم در سراسر آمريکاي شمالي، اروپا، آسيا و شمال آفريقا زيستگاه هاي عقاب طلايي ديده مي شوند.

شکارچي سريع 50 کيلومتر در ساعت، سرعت عادي عقاب طلايي است؛ يعني وقتي هنوز تصميم به حمله نگرفته، کافي است شکارش را با آن چشمان تيزبينش پيدا کند تا در چشم برهم زدني، سرعتش را تا 320 کيلومتر در ساعت بالا ببرد؛ سرعتي باور نکردني که عقاب طلايي در حال شيرجه به سمت شکار به آن مي رسد و مديون ماهيچه هاي سينه و بال بسيار قوي خود است. بافت عضلاني قرمز شينه و بال هايي که داراي ذخيره چربي و خون زياد هستند، فعاليت مداوم و سريع آنها را ممکن مي کند. پرنده اي که با اين سرعت زياد پرواز مي کند، بايد هم قلمرويي به وسعت زياد گاهي تا 155 کيلومتر مربع و حتي بيشتر هم داشته باشد. شايد عقاب هاي طلايي را تا به حال از نزديک در باغ وحش ديده باشيد و بتوانيد طول 76 تا 96 سانتي متري بدنش را تصور کنيد اما در حال پرواز، گويي پرنده ديگري است؛ پرنده اي که فاصله بين دو سر بالشان، وقتي آنها را براي پرواز باز مي کند، به يک متر و 80 تا دو متر و 30 سانتي متر مي رسد. عقاب طلايي (Golden Eagle) که نامش را به خاطر رنگ قهوه اي روشن همراه با جلاي طلايي پرهاي سر و پشت گردنش گرفته، در تمام بدن پر و بال يکدست قهوه اي تيره يا سياه روشن دارد. اين عقاب با ديگر عقاب هاي بزرگ تفاوت هايي دارد؛ عقاب شاهي پرهاي سفيدي روي شانه دارد و رنگ پشت بال هايش يکدست تيره است. عقاب طلايي هنگام پرواز بال هايش را به شکل V و کاملا روبه جلو درمي آورد که از اين طريق هم از شاهي ها متمايز مي شود. عقاب طلايي از نابالغ يک عقاب دريايي دم سفيد هم وقتي که نشسته است، از روي منقار کوچک تر و پاهاي پردارش مشخص مي شود و در جال پرواز، از روي دم دراز و چهارگوش تر و نوع پروازش، جوجه هاي عقاب طلايي خيلي زود به اندازه والدين خود بزرگ مي شوند و از روي پرهاي سر و پس گردنشان که به رنگ زرد مسي با قاعده سفيد بي رنگ است و نوار سفيد رنگي در طول شاهپرهاي بال و دم سياه و سفيدشان، مشخص مي شوند. اين جوجه ها با افزايش سن از مقدار سفيدي پرهاي بدن شان کاسته مي شود و در چهار تا پنج سالگي همرنگ والدين خود مي شوند. عقاب طلايي پرنده قدرتمندي است؛ نرهاي 3 تا 5 کيلوگرمي و ماده هاي 4 تا 5/6 کيلوگرمي آنها قادرند طعمه هاي هم وزن خود را از روي زمين بلند کرده و تا لانه هايشان در ارتفاعات بلند حمل کنند، اما طعمه هاي سنگين تر از خود را نمي توانند بلند کنند و آنچه در مورد شکار گوزن و گوسفند و کودک گفته مي شود، افسانه هايي است که وجودشان را از هيبت و بزرگي جثه عقاب طلايي وام گرفته اند. درست است که در کشورهاي آسياي مرکزي - قزاقستان، تاجيکستان،... - و چين، عقاب طلايي را براي شکار گوزن، گرگ، روباه و بزکوهي تربيت مي کنند اما آنها فقط از چنگال هاي قدرتمند اين پرنده استفاده مي کنند؛ چنگال هايي که به راحتي در پوست و گوشت طعمه فرو مي رود و آن را زخمي يا در مواقعي مي کشد. چنگال هاي عقاب طلايي بين 13 تا 18 سانتي متر طول دارند و با قدرتي که از پاهاي پوشيده از پر مي گيرند به راحتي بدن طعمه را مي درند. منقار محکم و قلاب مانند آنها هم به راحتي گوشت را پاره و از استخوان طعمه جدا مي کند. از ديگر خصوصيات ويژه عقاب ها، پرواز بدون بال زدن است. اگر تا به حال از روي زمين عقاب ها را در حال پرواز ديده باشيد - همان نقطه هاي سياهي که به خاطر ارتفاع زياد به سختي سر و بالشان قابل تشخيص است - بي حرکت بودن بال هايشان را هم در آن حال ديده ايد. اين خصوصيت همه عقاب هاست که مي توانند مسافت زيادي را در يک محيط دايره اي بدون بال زدن بپيمايند. اين ويژگي در عقاب هاي درشت جثه به خصوص عقاب دريايي دم سفيد، بارزتر از همه است. آنها گاهي مجبورند ساعت ها بدون داشتن جايي براي نشستن پرواز کنند، پس لازم است انرژيشان را ذخيره کنند؛ همان خصوصيتي که هواپيماهاي پرسرعت و جنگي را با الهام از آن طراحي مي کنند. عقاب ها اين ويژگي را مديون حالت بال ها و بدنشان و جريان هاي هواي گرمي هستند که پس از گرم شدن در سطح زمين به سمت جو حرکت مي کنند.

بقاي نسل در بلندي هاي دست نيافتني حمله هاي نمايشي دو عقاب به يکديگر، پروازهاي موجي يک يا دوتايي، شيرجه هاي که به يک مانور مي ماند و در نهايت شاهکار بي بديل و حيرت انگيز خلقت اين پرنده؛ دو عقاب با قفل کردن چنگال هاي يکديگر به هم در حال پرواز، به سمت پايين مي چرخند. اين حرکات اعجاب انگيز را هميشه نمي توانيد در عقاب طلايي ببينيد، فقط اواخر زمستان تا وايل بهار، يعني همان آغاز زمان جفت گيري است که پرنده هاي نر و ماده چنين به وجد مي آيند. جفت گيري که تمام مي شود، وقت لانه سازي است. روي لبه پرتگاه ها و شکاف صخره ها و گاهي روي شاخ و برگ درختان بلند؛ اينها جاهايي است که نر و ماده با کمک هم و با استفاده از شاخه هاي ضخيم و تکه هاي چوب، لانه اي مي سازند و اغلب داخل آن را با گياهان نرم، علف، برگ و پوست درختان، خزه و گل سنگ آستر مي کنند تا بستر آسايش جوجه هايشان نرم و راحت باشد. گاهي هم لانه هاي متروک بزرگ ترين کلاغ ايران يعني غراب و ديگر پرندگان را تعمير و بازسازي مي کنند و مي شود خانه ديگرشان. جالب تر آنکه هر جفت عقاب در قلمرو پهناورشان، چندين لانه مي سازند و هر از گاهي در هر کدام از آنها مستقر مي شوند اما از اواخر بهمن تا اواسط ارديبهشت ماه که وقت گذاشتن تخم مي شود، امن ترين و راحت ترين آنها را انتخاب مي کنند. معمولا دو تخم که البته اين تعداد مي تواند بين يک تا چهار تغيير کند، ضامن بقاي نسل زوج عقاب در هر سال است؛ تخم هايي به رنگ سفيد کدر با لکه هاي قهوه اي مايل به قرمز که بعد از 43 تا 45 روز که زير پدر و مادر و بيشتر مادرشان ماندند، ديگر خانه جوجه ها نخواهند بود. جوجه عقاب ها عريان و چشم بسته اند و به خاطر مدت زيادي که طول مي کشد تا از تخم بيرون بيايند، به آنها جوجه هاي ديررس (Altritial) مي گويند. از آنجا که اين جوجه ها پس از تولد هم تا مدتي توسط والدينشان تغذيه و مراقبت مي شوند، جوجه هاي لانه پا هم لقب مي گيرند. چند هفته اول، اين پرنده نر است که غذاي جوجه ها را مي آورد و دهانشان مي گذارد و ماده بيشتر در لانه کنار آنهاست و در مقابل سرما و خطر دشمنان، مراقبتشان مي کند. پس از طي حدود 72 تا 84 روز، جوجه ها توانايي پرواز پيدا مي کنند و 32 تا 80 روزي هم بعد از پرواز به همراه والدين به شکار مي روند تا هم شکار ياد بگيرند و هم از خطر در امان باشند. آنها اواخر تابستان و پاييز را به يادگيري راه و رسم شکار و بقا مي گذرانند و از آن به بعد، زندگي مستقلي را تجربه مي کنند. تقريبا در 15 - 10 سالگي هم بالغ مي شوند و 44 تا 50 سال هم عمر مي کنند. آنچه باز هم شگفتي مي آفريند، اين است که عقاب هاي طلايي در تمام طول عمر خود با همان جفتي که اول اختيار کرده اند، زندگي مي کنند.

سلطان صخره ها در خطر است «کلياک (kliak)، کلياک کلياک. کلياک» اهالي کوهستان اين صدا را خوب مي شناسند؛ صدايي که گاهي سکوت سرشار کوهستان را مي شکند و تمام فضاي بين کوه ها را با پژواکش پر مي کند. اين يعني يک عقاب طلايي براي پيدا کردن غذاي امروزش، از لانه بيرون آمده و شکاف دره ها را به دنبال طعمه مي گردد. هر موجود زنده اي که گوشت داشته باشد و وزنش از وزن عقاب کمتر، مي تواند خوراک عقاب شود. درست است که غذاي اصلي عقاب طلايي، پستانداران کوچکي مثل خرگوش، سنجاب، راسو و انواع موش است اما از لاک پشت و مار و سوسمار هم بدش نمي آيد و گاهي هم بره ها و روباه هاي کوچک را شکار خود مي کند. بين اين موجودات زنده، شکار لاک پشت براي عقاب ها حکايتي دارد. با اينکه عقاب ها قادر نيستند با چنگال هايشان لاک لاک پشت را بشکنند و از گوشتش بخورند، از شکار آنها نمي گذرند؛ لاک پشت را به چنگ مي گيرند و بالا مي پرند و از ارتفاع زياد روي سنگ مي اندازند، به اين ترتيب لاک مي شکند و عقاب ها به راحتي گوشت حيوان را مي خورند. هر چند پرندگان کوچک مثل کبک و کبوتر و کلاغ هم غذاي لذيذي براي عقاب طلايي هستند. عقاب هاي بزرگ، گوشتخواراني قهارند و دشمني در طبيعت ندارند؛ زندگي در ارتفاعات بلند، پرواز در آسمان دست نيافتني، سرعت بسيار زياد و قدرت تهاجمي بالا، جايي براي دشنان طبيعي باقي نمي گذارد. فقط ممکن است گاهي جوجه هايشان توسط ساير پرندگان شکاري خورده شوند. متاسفانه اين پرنده زيبا تنها يک دشمن واقعي دارد؛ انسان. بارها و بارها اتفاق افتاده که به خاطر خوردن پستانداران کوچکي که قبلا با سموم شيميايي مثل د.د.ت مسموم شده اند، مرده اند. نابالغ ها هم که بي تجربه ترند، هنگام شکار و حمله، سيم هاي برق قاتلشان مي شود؛ در هنگام حمله براي شکار به سيم هاي انتقال برق يا لبه صخره ها برخورد مي کنند و چون استخوان هايشان حالت اسفنجي دارد و توخالي است در اثر ضربه مي شکند و ديگر جوش نمي خورد. در اين حالت پرنده يا مي ميرد يا براي هميشه قدرت پروازش را از دست مي دهد. جاده کشي هاي کوهستاني هم بلاي جان ديگري براي عقاب طلايي است. اين جاده ها، مکان هاي بکر لانه سازي عقاب طلايي را به هم زده، دسترسي انسان به مکان هاي جوجه آوري آن را آسان کرده و آواره شان کرده است. هرچند عقاب طلايي تا حدودي از پس اين يکي برآمده و استراتژي جالبي به کار مي برد؛ آشيانه هاي متعددي در قلمرو بزرگ خود مي سازد و گاهي به صورت دوره اي از آنها استفاده مي کند. همه اين مشکلات باعث شده تا تعداد عقاب هاي بزرگ ايران که عقاب طلايي که يکي از آنهاست رو به کاهش رود. سرشماري عقاب هاي طلايي کار مشکلي است، مطالعات کاملي هم در ايران براي آن انجام نشده؛ براي همين هم تعداد دقيق آنها مشخص نيست اما آن قدر نقش پررنگ و مهمي در زنجيره غذايي کوهستان ها بازي مي کنند که در فهرست گونه هاي در خطر انقراض ايران قرار گرفته اند. هرگونه کاهش در جمعيت پرنده اي مثل عقاب طلايي که در بالاي زنجيره غذايي است، تأثير مستقيم روي اکوسيستم منطقه مي گذارد. اين اهميت در دنيا هم پررنگ است، آن قدر که عقاب طلايي در فهرست سرخ اتحاديه جهاني حفاظت قرار گرفته است؛ يعني بايد برنامه هاي پيوسته اي براي حفاظت از آنها و زيستگاهشان درنظر گرفته شود. عقاب هاي بزرگ ايران، به خصوص عقاب طلايي در خطر است؛ سلطان بلندي ها که همه در اوج بودنش را ستايش کرده اند؛ پرنده اي که مرزهاي زميني برايش بي اهميت است و آسمان تمام جهان براي او محل پرواز است. منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره 25

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1423]