بررسي اثرات اقتصادي محصولات جنگلي و مرتعي

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: بررسي اثرات اقتصادي محصولات جنگلي و مرتعي

محصولات فرعي جنگلي و مرتعي به گروهي از فرآورده‌هاي طبيعت اطلاق مي‌شودكه مشتمل بر مواد يا اجزاء گياهي به غير از توليد چوب در جنگل و توليد علوفه در مرتع است كه بكارگيري اصطلاح فرعي در آن نبايد تصوركم ارزشي اينگونه فرآورده‌ها را تداعي كند، بلكه بايد معناي « مغاير با اصل سرمايه» ازآن استنباط شود.‏

بهره برداري از اين محصولات با بهره برداري از جنگل براي توليد چوب يا بهره برداري از مرتع جهت توليد علوفه ماهيتاً داراي تفاوت اساسي است چه در بهره برداري ازجنگل براي توليد چوب و بهره‌برداري از مرتع بمنظور توليد علوفه عمليات برروي برداشت اندامهاي اصلي گياه استوار است، حال آنكه اساس بهره برداري از محصولات فرعي جنگل و مرتع بر استحصال فرآورده‌هاي پديد آمده از فعل و انفعال فيزيولوژيكي گياهان متنوعي استوارند كه به گونه‌هاي مولد محصولات فرعي جنگلي و مرتعي موسوم شده اند.

‏‏- سابقه استفاده از محصولات جنگلي و مرتعي ‏

استفاده از محصولات فرعي جنگلي و مرتعي و نظمي كه در حال حاضر دركار خريد و فروش اينگونه محصولات در شهرهاي مختلف كشورمان وجود دارد و مراكز بزرگ و كوچكي با نامهاي عطاري، فروشگاههاي گياهي، فروشندگان گياهان دارويي و شفا بخش و از اين قبيل اسامي به كار خريد و فروش گياهان اشتغال دارند و اخيراً شركت‌ها و مؤسساتي ( عموماً خصوصي) هم بوجود آمده و به كار تهيه انواع عرقيات و اسانس‌هاي گياهي مشغول هستند. ايرانيان از گذشته‌هاي دور به امر صادرات و واردات و تجارت گياهان و انواع فرآورده‌هاي گياهي اشتغال داشته‌اند و از دير باز حكيمان و طبيبان بزرگ كشورمان كه شهرت آنها عالمگير شده بود وتا همين اواخر كتب آنها به عنوان مرجع در دانشگاههاي معتبر جهان تدريس مي‌شد بهترين داروهاي خود را از گياهان تهيه و تأمين مي‌كرده‌اند و آثار باقيمانده از آنان هم تماماً حكايت از تهيه و فروش محصولات گياهي دارد. ‏

مستندات تاريخي هم گواهي مي‌دهند ايرانيان در زمان ساسانيان با بسياري از گياهان دارويي از جمله گياه كما آشنايي داشته و تحقيقات مفصلي راجع به خواص آن به عمل آورده‌اند، برزويه طبيب در اين دوره به كشور هندوستان مسافرت كرده و اطلاعات جامعي راجع به مصرف گياهان دارويي و صمغ آنغوزه و ساير مواد مورد نياز در طب را با خود به ايران آورد و منابع معتبر متعددي هم گواهي مي‌دهند در دانشگاه جندي شاپور يكي از موادي كه تدريس مي‌شده است طب گياهي بود كه به شاگردان راجع به خواص آن تعليمات لازم داده مي‌شد.‏

رازي دانشمند بنام ايراني هم در باره خواص دارويي بسياري از گياهان از جمله خواص بيشمار آنغوزه بسيار سخن گفته و آورده است قراردادن آنغوزه روي دندان باعث تسكين دردآن مي‌شود. ‏

‏- ضرورت بهره برداري ‏

‏ ضرورت بهره برداري از محصولات فرعي جنگلي ومرتعي زماني دوچندان مي‌شود كه بدانيم قريب صدسال پيش برخي تجار ايراني، تجارتخانه‌هايي در كشمير، سن پطرزبورگ، هنگ‌كنگ و لندن دايركرده بودند. آنان مال التجاره خود را كه بخش عمده‌اي از آن شامل گياهان دارويي و صمغ‌هاي نباتي بود، به آن مقاصد ارسال مي‌كردند. در دايره المعارف فلاحتي ارقام توليد برخي از محصولات فرعي جنگلي و مرتعي در سال 1313 هجري شمسي (77 سال پيش) چنين ذكر شده است: زدو540 تن، مازوج1573 تن، كتيرا 1100 تن و آنغوزه 1210 تن، همانگونه كه از اين ارقام مشهود است طي يكسال2850 تن صمغ نباتي به خارج صادر شد.‏

در سطح جهاني و مبادلات بين المللي در اين زمينه نظمي پديد آمد و مؤسسات تجاري بيشماري به كار داد و ستد اين فرآورده‌ها مشغول هستند. موارد زير بخشي از اين معاملات را نشان مي‌دهد.

در سال 1981 كشور آمريكا نزديك به 81500 تن مواد گياهي به ارزش 3912 ميليون دلار، در سال 1980 كشور كانادا حدود 1104 تن به ارزش 3/5 ميليون دلار و اروپا 80738 تن به ارزش 3875 ميليون دلار از انواع گياهان دارويي و فرآورده‌هاي آنها را خريداري كرده‌اند.

در اين سال ژاپن كه در بين كشورهاي آسيايي رتبه اول از نظر واردات گياهان دارويي دارا است مقدار 22660 تن مواد گياهي به ارزش 108 ميليون ريال و هنگ كنك 38/41 ميليون دلار واردات داشته‌اند كشور ما هم در 8 ماه اول سال مذكور 3367 تن گياهان دارويي به ارزش 553 ميليون ريال به كشورهاي ديگر صادر كرده است.

در اين ميان ناگفته نماند مطابق آمار مندرج در نشريه دفتر بهره برداري سازمان جنگلها و مراتع كشور، در مدت سه سال (سال‌هاي68، 69 و70) فقط ارزش صادراتي 28 قلم محصولات فرعي جنگلي و مرتعي ( سقز، كتيرا، آنغوره، وشاء گز انگبين، باريجه...) بالغ بر 17،278،000 دلار بوده است. ‏

بي شك اگر چنانچه 67 قلم فرآورده‌هاي ديگر را كه بسياري از آنها مانند زدو و مازوج ارزش صادراتي بسيار بالايي هم دارند همچنين ارزش صادراتي محصولاتي چون پودر و عصاره شيرين بيان كه پس از طي پروسه توليد به خارج صادر مي‌شده است، به آن اضافه شود درآن صورت رقم مذكور به چندبرابر افزايش مي‌يافت.‏

از نظر اشتغال زايي و جذب نيروي كارگري كه خود از رئوس اصلي ديدگاه دستگاه‌هاي متولي به‌شمار مي‌آيد واز اهميت حياتي برخوردار است، فقط در ارتباط با 28 قلم فرآورده مورد اشاره در مجموع معادل 35 واحدكارخانه يكصد نفره فعال درتمام مدت سال بوده است. همچنين درآمد ناخالص جامعه روستايي و عشايري دراين مدت بالغ بر1/7 ميليارد دلار بود كه باتوجه به بافت روستايي و عشايري كه عموماً از مناطق محروم هستند، رقم قابل توجهي بنظر ميرسد.

البته عمده فرآورده‌هاي توليدي علاوه بر صدور به بسياري از كشورهاي جهان بطور وسيع وگسترده به مصارف داخلي رسيده‌اندو برخي ازآنها از جمله گز انگبين كه ماده اوليه مرغوبترين گز اصفهان را تشكيل ميدهد صرفاً در داخل بمصرف رسيد. ‏

نكته قابل توجه در اين ميان اينكه گياهان دارويي توليدي در كشورهاي جهان سوم به صورت خام به كشورهاي صنعتي و پيشرفته انتقال مي‌يابند و پس از تبديل به محصولات بينابيني (عمدتاً نهائي) مجدداً به كشورهاي توليد‌كننده اوليه صادر مي‌شوند بنابر اين در گردش اين محصولات در بازارهاي جهاني بايد گفت اغلب كشورهاي صادر‌كننده خريدار بينابيني يا نهايي هستند كه خود صادر‌كننده ماده خام دارويي آن هستند.‏

البته علاوه بر توليد درآمد و تأمين بخشي از نيازهاي جامعه و امكان صادرات مقدار قابل توجهي از اين فرآورده‌ها و كسب درآمد ارزي قابل توجه و اينكه اصولاً انواع محصولات فرعي جنگلي و مرتعي از اقلام مهم صادرات غير نفتي كشور را تشكيل مي‌دهد نقش اشتغال زايي توليد اين محصولات را نبايد از نظر دور داشت بي شك اگر چنانچه روزي امكانات بالقوه توليد اين محصولات به امكانات بالفعل تبديل شوند، در آن‌صورت علاوه بر افزايش چند برابري ميزان صادرات و كسب درآمد بسيار قابل توجه مي‌توان براي تعداد كثيري از افراد جامعه شغل مولد و سازنده توليد كرد و نكته حائز اهميت اينكه چون دوره بهره‌برداري عموم ا ين فرآورده‌ها فصل تابستان يعني ايام تعصيلات دانش آموزان و دانشجويان است، لذا با بكارگيري تعداد زيادي از اقشار دانش آموزي و دانشجويي كه بيكاري و پرنشدن اوقات فراغت آنان مي‌تواند زمينه ساز بسياري از مشكلات باشد، درعمل امكان جلوگيري از بروز بسياري از مشكلات و نارسائي‌هاي احتمالي آتي به خوبي وجود دارد.‏

‏- وضع گياهان مولد محصولات فرعي جنگلي و مرتعي ‏

تنوع شرايط آب و هوايي كشور موجب آن شد تا جوامع گياهي اين كشور از تنوع گسترده‌اي برخوردار شود. در گسترة 136 ميليون هكتار عرصه منابع ملي كه در مجموع حدود 83 درصد كل مساحت كشورمان را شامل مي‌شود. گياهان خودرويي وجود دارند كه بعضي از آنها ارزش حياتي داشته و اندامهاي گرانبهايشان پس از طي مراحلي مي‌توانند بعنوان دارو مرهم زخم دردمندان شوند برخي ديگراز اين گياهان ارزش خوراكي داشته و در برنامه غذايي خانواده‌هاي ايراني به عنوان غذاهاي اصلي يا به صورت چاشني و مخلفات از جايگاه خاصي برخوردار هستند و برخي ديگر هم در دشتها و كوههاي اين مملكت بعنوان گياهان صنعتي ارزش و اهميت ويژه‌اي چه درصنايع داخل وچه در لابراتورهاو كارخانجات كشورهاي مختلف جهان دارا هستند.‏

البته پاره‌اي از اين گياهان به دليل ناشناخته ماندن تركيبات و ارزش‌هاي آنها درخور اهميت دانسته نشده اند. علي ايحال در مجموع شرايط اقليمي كشورمان تنوع وسيع گونه‌هاي اين گياهان را در پي داشته است تا بدانجا كه يكي از اساتيد صاحب نام اين رشته در سميناري اعلام مي‌دارد: « در ريشه، تنه، ساقه، برگ و گل بسياري ازگياهان بومي ايران ثروت و سلامت نهفته است » وي ضمن تأكيد بر ضرورت بررسي همه جانبه براي شناسايي امكانات بالقوه و دستيابي به راههاي اصولي جهت بالفعل در آوردن اين امكان مي‌گويد: ‏‏«عيار ريشه شيرين بيان ايران در دنيا منحصر به فرد و از شيرخشت ايران در درمان تشعشات اتمي استفاده مي شود»‏مطمئناً تمامي اين موارد دال بر ضرورت توجه جدي به اين گياهان و تلاش جهت توليد هرچه بيشتر اين محصولات مي‌باشدكه با همه تنگناها وكم توجهي‌ها درشرايط كنوني در صادرات غير نفتي نقش پر اهميت و بسزايي دارد.‏

‏- انواع محصولات نوعي جنگلي و مرتعي ايران:‏

اساساً محصولات فرعي جنگلي و مرتعي برحسب ماهيت و نحوه استحصال به انواع زير قابل تفكيك هستند ولي بنظر مي‌رسد قبل از پرداختن به اين تقسيم بندي آشنايي با تعاريف علمي از برخي واژه‌ها جهت سهولت اين تقسيم بندي ضروري باشد كه ذيلاً بدان اشاره مي‌شود.‏

صمغ‌ها- صمغ‌ها انواعي از ترشحات گياهي‌اند كه در تقيسمات مواد دارويي وصنعتي تحت نام گما ( نظير كتيرا) گم رزينها( مانند وشاء) التئورزين‌ها ( مثل سقز)و الئوگم رزين‌ها( نظير باريچه) معرفي شده‌اند و اكثراً از اهميت ‏اقتصادي و ارزش صادراتي بسيار بالايي برخوردار مي‌باشند.

مان‌ها- كلمه مان كه در زبان انگليسي هم ‏Manna‏ گفته مي‌شود ترشحات شيرين مزه گياهي را گويند كه بر اثر عواملي نظير فعاليت حشرات برروي اندامهاي جوان يا عكس‌العمل گياه در برابر بعضي عوامل مكانيكي و يا حرارت محيط به بيرون از بافت‌ها صورت مي‌گيرد. تفاوت صمغ‌ها و رزين‌ها با مانها دراين است كه صمغ و رزين قبل و بعد از تراوش به خارج از بافت داراي ماهيت يكساني است هرچند پس از تراوش دستخوش تغييرات تدريجي خواهد بود ولي مانها با عمل تراوش همسو و همزمان است.‏

گال‌ها- گال ‏‎(Galle)‎‏ در واقع نوعي تغييريافتگي جوانه‌ها، برگهاي جوان يا ميوه است كه معمولاً در اثر فعاليت برخي از حشرات پديدار شده، محل تمركز بعضي تركيبات واقع مي‌شود

اندام‌هاي زيرزميني: انواع گوناگوني از ريشه‌ها، پيازها و ساقه‌هاي زيرزميني به واسطه برخورداري از ارزش‌هاي دارويي صنعتي و خوراكي در زمره محصولات فرعي جنگلي و مرتعي قراردارد كه به جهت پيشگيري از تخريب رويشگاهاي اين گونه گياهان قريب به اتفاق آنها غير مجاز به بهره برداري است.‏

حال با اين تعاريف اين تقسيم بندي قابل ارائه است.

الف) صمغ‌هاي نباتي: شامل انواع كتيرا، سقز، مستكي، باريجه، انغوزه تلخ و شيرين، وشاء، سگبينج، زدو

ب) مان‌هاي گياهي: شامل گزانگبين، گز علفي،گز شهداد، شيرخشت،ترنچبين، شكرتيغال، افزروت، بيدخشت

ج)گالهاي جنگلي: شامل گال‌هاي بلوط و گال بند.‏

د)اندام‌هاي زيرزميني: پياز لاله سرنگون، پياز گل حسرت، ريشه‌هاي ثعلب، گياهان ختمي، كاسني، ريواس وحشي، چوبك، سنبل الطيب، شيرين بيان، پياز موسير، سريش، انواع زنبق، شقاقل .‏

هـ)ميوه‌ها و دانه‌ها: شامل انواع بنه، بادام، شاه بلوط، انچوچك، محلب، زرشك، خاكشير، روناس، سماق، گلپر، اسپند، بارهنگ

و) گل گياهان مرتعي: شامل گل گاوزبان، گل نسترن، گل ختمي، گل پنيرك، گل بنفشه، گلرنگ، گل زوفا، گل بومادران، گل تاج ريزي، مريم گلي، اكليل كوهي

ز) سرشاخه‌ها، شامل كُنار، دارواش، كاكوتي، اسطوخودوس، مريم نخودي، اشنيان

ح) ساير انواع: شامل انواع قارچهاي خوراكي، پوست ميوه درختان جنگلي ( راش، توسكا و... )، چماز و تركه ارغوان.‏

مهندس نادر رضايي

سه|ا|شنبه|ا|25|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 989]