ايرانيان و خلوت اينترنتي (بخش سيزدهم)

واضح آرشیو وب فارسی:تابناک: ايرانيان و خلوت اينترنتي (بخش سيزدهم)
محمد مطهري
وقتي سخن از تبعات استفاده «ناصحيح» از اينترنت به ميان مي‌آيد بسياري تصور مي‌كنند كه اين پيامدهاي منفي، محدود به همان اموري است كه به كارگيري ناصحيح برنامه‌هاي ماهواره‌اي در پي دارد، پيامدهايي مانند انحرافات اخلاقي و يا عقيدتي. اين يك قياس عجولانه است. دامنه تأثيرات منفي تعامل نامطلوب با مهماني به نام «اينترنت» - كه بيش از يك دهه است به طور جدي به زندگي ما وارد شده - بسيار گسترده تر از تبعات بهره گيري نادرست از برنامه‌هاي ماهواره‌اي است.

در بحث از رفتار اجتماعي ما ايرانيان در چهار مقاله گذشته، به مسائلي از قبيل روحيه تعجيل (مقاله نهم) ـ كه جلوه‌اي از آن چند روز پيش با هجوم براي خوردن ساندويچ 1500 متري قبل از ثبت ركورد در معرض ديد جهانيان قرار گرفت ـ غفلت از آثار غريبه نوازي (مقاله دهم) و نيز كمبود آموزش (مقاله يازدهم)، به ويژه آموزش مصداقي كه بارزترين نمونه آن در رانندگي ما هويداست (مقاله دوازدهم) پرداخته شد.

بررسي رفتار اجتماعي جامعه امروز ما، بدون توجه به نقش پيچيده اين مهمان تازه وارد كه هر روز جاي خود را در ميان ما بيشتر باز مي‌كند توجيه ناپذير است. اينترنت با همه فوايد بي شماري كه دارد اگر به درستي مورد استفاده قرار نگيرد مي‌تواند رفتار اجتماعي يك جامعه را به قهقرا ببرد.

كمتر موضوعي در جهان كنوني به‌اندازه اينترنت از ابعاد گوناگون برخوردار است. از اين رو، اين مقالۀ كوتاه نمي‌تواند از يادآوري چند نكته كه ذكر آنها در اين سلسله مقالات ضروري به نظر مي‌رسد فراتر رود. طبق روال اين مقالات، اين نوشتار هم تنها به «آسيب‌ها» نظر دارد.

بحث را با طرح يك پرسش مهم آغاز مي‌كنم: صرف نظر از تأثير سايتهاي غير اخلاقي، آيا اينترنت، رفتار اجتماعي را در ايران ارتقا بخشيده و يا تنزل داده است؟

البته من با استثنا كردن سايت‌هاي غير اخلاقي در پرسش بالا به هيچ عنوان نمي‌خواهم مانند بعضي، آثار ويرانگر آنها را كوچك بشمارم. تمهيداتي كه بسياري از خانواده‌هاي غربي در مقابل اين سايتها مي‌انديشند و نرم افزارهايي كه به كار مي‌گيرند خود براي بيان عمق فاجعه كافي است.

اين سايتها براي مسلمان ساخته نشده‌اند همچنانكه براي مسيحي يا حتي غربي پديد نيامده‌اند و در واقع مناسب حال انسان كافر و حتي حيوان هم نيستند. سايتهاي پورنوگرافي و شبه آنها فقط موافق حال موجوداتي پست تر از حيوان و به تعبير قرآن «بل هم اضل» اند كه هر كاربري فقط يك كليك با آنها فاصله دارد. گرفتار شدن در گرداب اينگونه سايتها يك رفتار فردي و البته همراه با تبعات ويرانگر اجتماعي است كه نياز به بررسي جداگانه دارد (در مورد رفتار فردي اشارات كوتاهي در انتها خواهد آمد). موضوع سخن ما رفتار اجتماعي اينترنتي است يعني رفتارهايي كه از ابتدا با حقوق ديگران سر و كار پيدا مي‌كند.

هر كس ممكن است براي پرسش پيچيده بالا پاسخي داشته باشد. به نظر من پاسخ به اين پرسش كه بهره گيري از اينترنت بر رفتار اجتماعي جامعۀ ما – و بلكه هر جامعه ديگري – چه تأثيري گذاشته است تا حد بسيار زيادي وابسته به پاسخ به سؤال ديگري است و آن اين است كه ميزان رياكاري و عدم صداقت در جامعه ما چقدر است. به عبارت ديگر براي آنكه بفهميم اينترنت چه بر سر رفتار اجتماعي ما آورده است بايد ببينيم چه ميزان از كارهايي كه انجام داده و يا نمي‌دهيم به خاطر «ترس از مردم» است.

بنابراين پيش از بيان چگونگي نحوه ارتباط ميان اين دو مسأله يعني «روحيۀ تظاهر» و «نقش اينترنت در رفتار اجتماعي ما» مناسب است در مورد اين خصلت ناپسند توضيح مختصري داده شود. (ميان رياكاري، عدم صداقت، و انجام يا عدم انجام يك كار از ترس مردم تفاوتهايي وجود دارد كه دخلي در بحث ما ندارد).

گر چه نبايد در هيچ چيز از جمله در بيان خصلتهاي منفي جامعه خود مبالغه كنيم اما بايد اذعان كرد كه نشان دادن مصاديق رياكاري در ميان بسياري از افراد جامعه ما كار مشكلي نيست. (اينكه جوامع ديگر بهتر يا بدتر از ما هستند محل بحث نيست). بعضي از اعمال ما براي «حفظ ظاهر» است. به بيان ديگر، بعضي از ما مصداق شكايت دردآور خداوند در قرآن از برخي بندگانش هستيم: از مردم پنهانكاري و شرم مي‌كنند ولي از خدا نمي‌كنند در حالي كه او با آنهاست (نساء/108).

اينكه عالم محضر خداست متأسفانه باعث نمي‌شود برخي انسانها – كه چه بسا ما هم از جمله انها باشيم- از انجام كار نادرست خودداري كنند. اما همين افراد غالبا ملاحظه مردم را مي‌كنند از اين نظر كه نمي‌خواهند نزد مردم به فردي حسود، بي انصاف، دروغگو، شايعه پراكن، يكدنده، دو به هم زن، بي توجه به دستورات ديني و يا ظالم شناخته شوند و همين عامل باعث مي‌شود كه در كارهاي خود ملاحظاتي به خرج دهند.

حتي در مسألۀ ساده‌اي مثل «تعارف» هم مي‌توان اين دوگانگي ظاهر و باطن را سراغ داد. گاهي تعارف مي‌كنيم ولي در حقيقت نمي‌خواهيم طرف مقابل خواستۀ ما را بپذيرد و اگر تعارف ما كه «آمد و نيامد» دارد به موافقت وي بينجامد در دل ناراحت مي‌شويم، گرچه لبخند را حتي الامكان در رخسار نگه مي‌داريم (البته تعارف هميشه يك امر منفي نيست). اساسا اينكه چرا در فرهنگ و سياست ما بسياري از اموري كه قاعدتا نبايد «پشت پرده» داشته باشند پشت پرده دارند قابل تأمل است.

حال ببينيم چگونه است كه خصلت رياكاري و يا انجام كار از ترس مردم با تأثيرات اينترنت بر رفتار اجتماعي ما ارتباط تنگاتنگ پيدا مي‌كند؟ يك فرض ساده ما را به مطلب نزديك مي‌كند.

فرض كنيد اينترنت به گونه‌اي طراحي شده بود كه هر كس روي هر چيزي كليك مي‌كرد مشخصات كامل واقعي او همراه با تصويرش در آن صفحه براي هميشه درج مي‌شد و يا لااقل نام «واقعي» افراد كليك كنندۀ قبلي يك صفحه اينترنتي به راحتي با يك موتور جستجو در همان صفحه در دسترس همگان بود. همچنين هر اظهار نظري كه فرد مي‌كرد، نسبتي كه به كسي مي‌داد همه و همه بدون درج نام واقعي ممكن نبود. به جرأت مي‌توان گفت كه در اين صورت كمتر كسي از ما دقيقا همان كارهايي را كه تا كنون در اينترنت انجام داده انجام مي‌داد.

اشتباه نشود. مقصود اين نيست كه در فضاي مجازي – كه البته از نظر روابط اجتماعي كاملا واقعي است - از اكثريت قريب به اتفاق ما، گناهاني از قبيل غيبت، تهمت، بي انصافي، تمسخر، چاپلوسي و لگد مال كردن حيثيت ديگران سر زده و مي‌زند. نه واقعيت چنين است و نه من وبال اين تهمت بزرگ را به جان مي‌خرم. قاعدتا افرادي كه هرگز در محيط اينترنت «خلاف شرع» انجام نداده‌اند كم نيستند، اما بايد توجه داشت كه افرادي كه حتي «خلاف شأن» هم در اينترنت انجام نداده باشند ـ مثلا از انجام هر امر لغوي كه حلال هم باشد پرهيز كرده باشند ـ كم شمارند.

اينترنت يك ويژگي منحصر به فرد و بسيار مهم دارد كه مي‌تواند در تضعيف كيفيت رفتار اجتماعي افراد يك جامعه سخت مؤثر باشد و آن اين است كه به افراد امكان مي‌دهد كه با «هويت پنهان» دهها و صدها نوع كاري كه در گذشته جز با اطلاع يافتن فرد يا افرادي ممكن نبود در خفاي كامل انجام دهند.

در گذشته اگر كسي رفتارهاي ناشايست اجتماعي از خود بروز مي‌داد (مثلا در اظهار نظر بي انصاف بود يا افراد را مورد تهمت قرار داده و آبروي ديگران را مي‌برد) چند بار كه چنين مي‌كرد در ميان مردم شناخته مي‌شد و بسياري اوقات اين حياي از مردم باعث مي‌شد از اعمال خود دست بردارد و يا لااقل جايگاهش را از دست بدهد. اما فضاي اينترنت عليرغم اختصاص يافتن IP خاص به هر كاربر در هنگام اتصال به شبكه و امكان برخي رهگيريها از طريق تروجان و غير آن، به گونه‌اي است كه در آن، هويت افراد مخصوصا با توجه به تعداد بي شمار كاربران عملا «پنهان» تلقي مي‌شود.

فضايي كه هويت فرد را پنهان مي‌كند زمينه بروز بي‌پرده شخصيت افراد را فراهم مي‌كند. در يك اجتماع چند هزار نفري در يك سالن همه ساكت مي‌نشينند. همين كه برق قطع مي‌شود و امكان شناسايي صاحب صدا از بين مي‌رود، گاه افرادي شروع به درآوردن صداهاي عجيب و غريب و زدن حرفهاي بي ربط مي‌كنند چون مطمئن هستند هويت آنان پنهان است.

فضاي بي نظيري كه اينترنت پديد آورده، فرد را ترغيب مي‌كند بدون ترس از افت وجهۀ خود نزد مردم، كارهايي انجام دهد كه در صورت اطلاع ديگران انجام نمي‌داد. از اين جهت است كه وقتي نظرات درج شده در يك وبلاگ را با هم مقايسه مي‌كنيم مي‌بينيم نظرات بي ادبانه، كينه توزانه، سبك و ... غالبا مربوط به كساني است كه نام واقعي، آدرس وبلاگ و يا حتي ايميل معتبري از خود به جا نگذاشته‌اند.

در مورد اين ويژگي منحصر به فرد اينترنت بايد عميقا انديشيد. در گذشته اگر تنها «گناه فردي» مي‌توانست در خلوت انجام شود امروزه خطا و گناه و خيانت اجتماعي را هم مي‌توان در خلوت انجام داد! در گذشته وقتي تمسخري بود «تمسخر كننده» هم معلوم بود اما امروزه تمسخر مي‌تواند وجود داشته باشد اما تمسخر كننده ناپيدا باشد. تعبير «گناه اجتماعي مخفيانه» كه در گذشته «خود متناقض» و يا «پارادوكسيكال» شمرده مي‌شد امروز ديگر چنين نيست.

حتي اگر چند درصد از ميليونها كاربر اينترنت در كشور ما با اطمينان از محفوظ ماندن هويت خود در اينترنت، بي ملاحظه رفتار كنند همين امر براي آنكه رفتار اجتماعي كل جامعه را آلوده سازد كافي است و اين رفتارهاي ناشايست – با توضيحي كه در مقاله دهم (خودزني به شيوه ما ايرانيان) بيان شد - در نهايت نه تنها به كل جامعه بلكه به همين گروه بي ملاحظه نيز آسيب خواهد رساند.

در اينجا پرسشي پيش مي‌آيد؛ حال كه تكنولوژي با پيشكش كردن «هويت پنهان» به ما در فضاي اينترنت، عامل بازدارنده‌اي به نام «شرم يا ترس از مردم» را منتفي كرده است چه عامل يا عواملي مي‌تواند ما را در محيطي كه جرأت بر خطا در آن فراهم است كمي هشيار كند؟ تحليل آنچه ما در اينترنت انجام مي‌دهيم مي‌تواند تا اندازه‌اي ما را به دقت بيشتر در رفتار اينترنتي خود وادارد كه من آن را با توجه به سه ويژگي اينترنت بيان مي‌كنم.

در گذشته اگر كسي غيبتي مي‌كرد، تهمتي مي‌زد يا به فردي بي حرمتي مي‌كرد به راحتي مي‌توانست ضمن كسب حلاليت از طرف مقابل، حقيقت حال را براي جمع كوچك شنوندگان غيبت يا تهمت بازگو كند. اما امروز يك «غيبت اينترنتي»، «تهمت اينترنتي»، «بي انصافي اينترنتي» به سرعت در اينترنت پخش مي‌شود و مي‌توان گفت بسياري از رفتارهاي نادرست اجتماعي اينترنتي، به تمام معناي كلمه «جبران ناپذير» است.

غيبتي كه مثلا با ايميل به گروهي از كاربران ارسال شده معمولا به سرعت در قالب «ايميلهاي گروهي» براي ديگران فرستاده شده و حتي اگر تكذيبيه و يا عذرنامه براي گروه اول فرستاده شود تضميني وجود ندارد كه آنها آن را براي گروه دوم ارسال كنند. يا اگر تهمتي در يك سايت خبري يا وبلاگ درج شود تكذيب بعدي را معلوم نيست همان بينندگان ديروز ببينند. بنابراين جبران مافات عملا محال است.

با اين وصف، گرچه پنهان ماندن هويت به نوعي ما را در فضاي اينترنت بي خيال مي‌كند اما ويژگي «جبران ناپذيري» بسياري از خطاهاي رفتاري اجتماعي و تأثيرات گوناگون و غير قابل جبران آنها بر جامعه مي‌تواند مقداري ما را به خود آورد.

ويژگي ديگر اينترنت اين است كه تا حد زيادي حرمت «شكستن حرمت» را شكسته است. كاري كه شخص در عالم واقع از انجام آن پرهيز دارد چون در عالم اينترنت نام «كليك» به خود مي‌گيرد به راحتي انجام مي‌شود. بگذاريد مثالي بزنم.

فرض كنيد دوستي را به خانه دعوت كرده‌ايد. اگر در فاصله‌اي كه براي آماده كردن چاي به آشپزخانه رفته و برمي گرديد يكدفعه ببينيد او به خيال اينكه شما ديرتر برمي گرديد سراغ كشوهاي اتاق خواب شما رفته و حريصانه مشغول تماشاي عكسهاي خصوصي شما و همسرتان است چه احساسي نسبت به آن فرد به شما دست مي‌دهد؟ همان دوست صميمي ناگهان در نزد شما چنان سقوط مي‌كند كه ديگر حاضر نيستيد رويش را تا آخر عمر ببينيد و شايد هرگز او را نبخشيد.

صورت اينترنتي همين كار بسيار زشت چيزي جز يك كليك ساده نيست. كسي كه روي عكس خصوصي لو رفته يك فرد كليك مي‌كند و يا به دنبال عكسهاي دوربين مخفي در اينترنت مي‌گردد، در واقع همان كار را انجام مي‌دهد اما چون تمام كار با يك كليك آن هم در كنج خانه انجام مي‌شود قبح كار به چشم نمي‌آيد.

همين طور كسي كه به محض ديدن خبر خطاي اخلاقي يك نفر بي درنگ روي آن خبر - كه چه بسا دروغ باشد و در فرض صحت به لحاظ حرمت تجسس (جز موارد خاص) حق كنجكاوي درباره آن را نداريم - كليك مي‌كند فكر مي‌كند خطاي كوچكي انجام داده است. شايد تعبير كردن از عالم اينترنت به «عالم مجازي» يكي از عواملي باشد كه بعضي از ما را چنين در رفتار اينترنتي بي ملاحظه كرده است.

ويژگي سوم كه نبايد از نظر دور داشت اين است كه اينترنت به خاطر تنوع بي نظيرش غالبا خيلي زود جايش را با كاربر عوض مي‌كند به اين معنا كه به جاي آنكه زمام اينترنت در دست كاربر باشد در واقع زمام كاربر در دست اينترنت قرار مي‌گيرد. پس از يك ساعت كار با اينترنت بد نيست گاهي با كليك روي Back، صفحاتي كه در يك مدت كوتاه بازديد كرده‌ايم مرور كنيم. مي‌بينيم با يك هدف اوليه به اينترنت مراجعه كرده‌ايم اما بيش از آنچه به دنبالش بوده‌ايم اينترنت ما را به دنبال خود از اين شاخه به آن شاخه پرانده است. اين امر يادآور انتقاد قرآن از شاعران است: مگر نمي‌بيني كه آنان در هر واديي سرگردان مي‌روند. (شعراء/ 225. شاعر در اصطلاح قرآن با شاعر به معناي امروز تفاوت دارد).

به كارگيري غير هدفمند اينترنت فرد را جوگير كرده، باعث مي‌شود ناخواسته ابزار ترويج رفتارهاي نادرست اجتماعي شود. فرض كنيد كسي كه به دلايل روشن بايد از سمت خود استعفا دهد كنار نمي‌رود و يا نمي‌گذارند كنار رود. از اين نوع مشكلات كه معمولا در دنيا چند روزه حل مي‌شود و در كشور ما چند ماهه هم حل نمي‌شود كم نيست. مشكلات كوچك و بزرگ در همه جاي دنيا وجود دارد اما مشكل اصلي در ايران «نحوه رسيدگي به مشكلات» است و از اين جهت است كه معضلات و پرونده‌هاي به فرجام نرسيده در كشور ما كم نيست. طبيعي است كه در اين موارد مردم براي رساندن اعتراض خود، به اينترنت و پيامك روي آورند.

اگر چه «اعتراض كردن» و «استدلال كردن» در مقابل ناعدالتي‌ها كاملا به جاست اما هر قدر هم جانمان به لب رسيده باشد «مسخره كردن» فرد خطاكار ـ بر خلاف تنبيه و مجازات وي ـ درست نيست. به همين دليل مشاركت در ايجاد فضاي تمسخر و نيز فرستادن اين گونه لينك‌ها و ايميل‌ها و پيامك‌هاي دريافت شده به ديگران از نظر فردي و اجتماعي نادرست است. اشتباه، پارتي بازي، زد و بند يا يكدندگي را ديگران كرده‌اند چرا من بايد خودم را ـ آن هم به اين سادگي ـ به گناه تمسخر ديگران آلوده كنم؟

از نظر اجتماعي هم اين كار قابل دفاع نيست زيرا هر قضيه‌اي به هر حال تمام مي‌شود اما اثر كار ما در ترويج روحيه تمسخر و دست انداختن در جامعه ـ كه متأسفانه يكي از مهمترين عيبهاي ما ايرانيان است ـ باقي خواهد ماند. شكي نيست كه براي دفاع از حق بايد از هر طريق ممكن مجدانه كوشيد اما نه به قيمت ترويج يك رفتار ناحق. دنياي پر هياهوي اينترنت شتابان ما را وسيله اينگونه رفتارها قرار داده و كمتر به ما اجازه مي‌دهد در اين تفكيكها تأمل كنيم.

آنچه را گفته شد مي‌توان چنين خلاصه كرد: تأثيرات منفي اينترنت در جوامعي كه تظاهر در آنها زياد است به مراتب بيشتر است. حال كه اينترنت با تقديم «هويت پنهان» به ما، «شرم از مردم» به عنوان يك عامل بازدارنده را منتفي كرده است توجه به چند عامل مي‌تواند در حيطۀ رفتارهاي نادرست اجتماعي در اينترنت تا حدي بازدارندگي داشته باشد:

اول آنكه خطاهاي اينترنتي اجتماعي آثاري جبران ناپذير دارد. دوم آنكه خطاهاي بزرگي كه با يك كليك انجام مي‌شود به خاطر عوض شدن ظاهر و سهولت انجام، نبايد ما را از توجه به قبح آن اعمال منحرف سازد. سوم آنكه موج‌هاي اقيانوس اينترنت خيلي زود انسان را با خود مي‌برد و باعث مي‌شود شخص مرزها را تفكيك نكرده از هر راه نادرست براي رساندن حرف خود استفاده كند.

نقش اين مهمان در «رفتار اجتماعي» ما از جنبه‌هاي بسيار ديگري هم نياز به واكاوي دارد كه خارج از حوصله اين مقاله است. روشن است كه رفتار اينترنتي از جنبه فردي نيز قابل بررسي است. اين مقاله را با ذكر چند نكته كوتاه مربوط به «رفتار فردي» در اينترنت به پايان مي‌برم.

1. سه عاملي كه در انتهاي بحث آورده شد با اين حقيقت كه هيچ عاملي مانند تقويت ايمان و تقوي نمي‌تواند انسان را كنترل كند منافاتي ندارد. بنابراين آنچه درباره فاصله داشتن كاربران به‌اندازه يك كليك با سايتهاي معلوم الحال گفته شد بسته به افراد، متفاوت است. در مورد افراد خودساخته، عبور از اين كليك به صعوبت شكستن يك دژ استوار است و براي افراد سست ايمان به سهولت خراب كردن خانه عنكبوت.

2. اين خصيصه اينترنت كه به افراد امكان فعاليت با هويت پنهان را مي‌دهد راهي را براي هر شخص براي شناخت باطن خود فراهم كرده است. هر كس مي‌تواند با كنار هم گذاشتن آنچه تا كنون در فضاي اينترنتي انجام داده به برخي زواياي پنهان وجود خود واقف شود. به تعبير ديگر، اينترنت از همه جا براي ما خبر مي‌آورد، اما شايد خبر غير مستقيمي كه از باطن هر كس به او داده و مي‌دهد از هر خبر ديگري براي فرد اهميت بيشتري داشته باشد.

3. در اينترنت هر روز هياهويي برپاست. معلوم نيست پر كردن روزانۀ ذهن و قلب با دهها خبر و مطلب جنجالي و غير جنجالي، مجالي براي انسان براي آنكه به خودش فكر كند باقي مي‌گذارد يا خير. قدماي ما در زماني كه هيچيك از زرق و برقهاي تكنولوژي آنان را مشغول نكرده بود دائما از غفلت از احوال دل خويشتن شكايت داشتند.

4. در فضايي كه حتي اگر فرد به دنبال ضلالت نباشد ضلالتها از طريق دريافت ايميلهاي ناخواسته و برخي لينكدونيها و غير از آن به انسان هجوم مي‌آورد براي نيفتادن به دام «خلاف شرع»ها بايد پرهيز از «خلاف شأن» را جدي گرفت.

5. اينترنت سكوي پرتابي به سوي ملكوت است، البته براي كساني كه تلاش مي‌كنند مصداق آيه شريفه «الذين يخشون ربهم بالغيب» - كساني كه در نهان از خداوند بيم دارند- باشند. هيچگاه براي بشر مانند زمان ما زمينه‌اي براي شركت مكرر در اين آزمايش آن هم در برابر اغوا كننده ترين دامهاي شيطاني فراهم نبوده است.

از هر مطلب ناگفته‌اي درباره اينترنت كه بگذريم از اين مطلب نمي‌توان گذشت كه برخي كوتاهيها از قبيل اهمال در رسيدگي به پاره‌اي تخلفات و اطلاع رسانيهاي ناقص و مصلحت جويانه در كشورمان، زمينه ساز بعضي از گناهان اجتماعي اينترنتي شده است گر چه هيچكس نبايد رفتار نادرست خود را با استناد به اين سياستها توجيه كند. به نظر مي‌رسد حضور اينترنت در ميان مردم از سوي برخي متوليان امور به خوبي درك نشده است. اين مطلب بايد در فرصتي ديگر بررسي شود.

[email protected]
سه شنبه 30 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: تابناک]

[مشاهده در: www.tabnak.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 100]