واضح آرشیو وب فارسی:تبیان: جناس مركب ( آرایه های ادبی )
جناس تامجناس مركبجناس مركب یا مرفو (رفو شده) از فروع جناس تام است و بر دو نوع است:الف: دو كلمه متجانس، هم هجا (هم وزن) هستند، اما اختلاف در تكیه دارند، یعنی - به قول دستودانان- یكی بسیط یا در حكم بسیط و دیگری مركب است:كمند (تكیه در آخر)/ كمند (تكیه در اول)، سلامت (صحت) / سلامت (سلام بر تو) گفتمش باید بری ناممزیادگفت آری می برم نامتزیاد(فرصت شیرا زی) زیاد اول كثرت را می رساند و زیاد دوم مخفف «از یاد» است . بنگر و امروز بین كز آنكیان استملك كه دی و پریر از آنكیان بود(سیف فرغانی) منظور از كیان اول سئوال پرسشی «از آن چه كسانی» است و منظور از كیان دوم دوران پادشاهی كیانیان است. تا قیامت هر كه جنس آن بداندر وجود آید، بود رویش بدانمولوی قوافی منظومه سحر حلال اهلی شیرازی تماما ا این دست است : خواجه در ابریشم و ما درگلیمعاقبت ای دل همه یكسر گلیماز گلیم اول زیرانداز (نامرغوب) و از گلیم دوم عبارت «در گـِل هستیم» اراده می شود.تبصره : در برخی از كتب بدیعی متأخر در مورد جناس مركب، دقت هایی كرده اند كه در واقع خارج از حوزه بحث های بدیعی (موسیقیائی) است. مثلاً گفته اند كه اگر طرز نگارش واژه ها یكسان باشد جناس مركب مقرون است: كمند/ كمند و اگر شكل املایی به یك گونه نباشد جناس مركب مفروق است: دلبری/ دل بری شاهان زمانه خصم بردار كشندو آن نرگس بیدار تو بی دار كشد(مولانا) ب: هر دو كلمه متجانس مركب باشند، در این صورت بدان جناس ملفق یا متشابه گویند. چون نای بی نوایم از این نای بی نوا شادی ندید هیچكس از نای بی نوا(مسعود سعد سلمان) نای بی نوا در آخر مصراع اول به معنی زندان «نای» بی ساز و برگ و مفلوك و در آخر مصراع دوم به معنی نای بی آهنگ است. زان شده در پیش شاهان دور باشكی شده نزدیك شاهان، دور باش(منطق الطیر عطار) تبصره یك : گاهی كلمه جناس را (چه مركب باشد و چه مفرد) به دو قسمت معنی دار تقسیم می كنند و هر قسمت را جداگانه و در معنی مستقل به كار می برند. قوم گفتندش كه ای خر! گوش دارخویش را اندازه خرگوش دار(دفتر اول مثنوی) یكی شاهدی در سمرقند داشتكه گفتی به جای سمر، قند داشت(بوستان) از بس مكان كه داده و تمكین كه كرده اندخشنودم از كیای ری و از كیای ری(خاقانی) مفروشید كمان و زره و تیغ، نان راكه سزا نیست سلح ها به جز از تیغ زنان را(مولوی)تبصره 2: در كتب سنتی شهریار به عنوان جناس ملفق ذكر شده است كه صحیح نیست، زیرا در مثال اول یك مصوت كوتاه اضافه است و در مثال دوم یك همزه و نیز در هر دو مورد، در طرح هجاها اختلاف است. این موارد را بهتر است ملحق به جناس مركب بنامیم: گوئی كه نگون كرده است ایوان فلك وش را؟حكم فلك گردان یا حكم فلك گردان؟خاقانی كمال فضل ترا من به گرد می نرسممگر كسی كند اسب سخن به زین به ازینسعدی (قصاید) در مثال اول یك مصوت كوتاه و در مثال دوم یك هجای كوتاه اختلاف است.
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: تبیان]
[مشاهده در: www.tebyan.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 7304]