نويسندگان: منيره عرب و مجتبي مقصودي SMS و كاركردهاي سياسي – اجتماعي آن (قسمت اول)

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسندگان: منيره عرب و مجتبي مقصودي SMS و كاركردهاي سياسي – اجتماعي آن (قسمت اول)
خبرگزاري فارس: اين نوشتار، به دنبال پاسخگويي به اين پرسش است كه: SMS، به عنوان يك ابزار ارتباطي جديد داراي چه كاركردهاي سياسي - اجتماعي در سطح جهان و از جمله در ايران است.

تجربه‌هاي ايراني، نمونه‌هاي جهاني

SMS يا سرويس پيام كوتاه، در زمره آخرين دستاوردهاي فناوري ارتباطي در يك دهه اخير، طيف وسيعي از كاركردها و در مواردي كژكاركرديها در سطح جهان و جامعه ايران را به همراه داشته است. نويسندگان مقاله با عطف توجه به گسترش بي‌سابقه اين ابزار ارتباطي در سطح جامعه و بويژه جوانان و دغدغه‌هاي حاصل از آن، با دستمايه قراردادن نظريه كاركردگرايي، به طرح نكات فني و تكنيكي از SMS مبادرت ورزيده و در ادامه مقاله، به طرح ويژگيها و كاربردهاي آن پرداخته‌اند.
تاريخچه SMS در ايران و كاركردهاي گوناگون، بويژه كاركردهاي سياسي - انتخاباتي و رقابتي آن در دو انتخابات اخير كشور، بخش ديگري از اين پژوهش را تشكيل مي‌دهد.
نويسندگان اثر، در آخرين بخش مقاله، تجربه برخي كشورهاي توسعه يافته در اروپا و اقيانوسيه، كشورهاي شرق آسيا و خاورميانه را نيز مورد توجه قرار داده و نسبت ميان SMS با موضوعاتي نظير انتخابات، جنبشهاي سياسي و دموكراسي را به بحث و بررسي كشيده‌اند.
SMS يا سرويس پيام كوتاه(3)، به عنوان يك ابزار نوين ارتباطي، داراي كاركردهاي گسترده‌يي در حوزه‌هاي گوناگون اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي است. امروزه، سيستم پيام كوتاه به عنوان راهكارهاي تازه براي سرعت بخشيدن به امور روزمره – به طور جدي - نظر طيف وسيعي از افراد جامعه، بويژه جوانان و فعالان سياسي را، به خود جلب كرده است.

SMS را، مي‌توان به عنوان تحولي تازه در ابزارهاي اطلاعرساني به شمار آورد، كه با توجه به ويژگي اين سيستم، از جمله سرعت انتقال، تنوع مطالب و ارزان بودن آن، مي‌تواند براحتي دراختيار مخاطبان قرار گيرد. با توجه به امكان اطلاعرساني گسترده اين سيستم، كاربرد آن تنها محدود به امور اقتصادي و اداري نمي‌شود، بلكه، وارد حوزه‌هاي ديگري از جمله عرصه سياست نيز شده، حوزه‌هاي رسمي جامعه را به گونه‌يي جدي تحت تأثير فرهنگ و فضاي ويژه خود قرار داده است. SMS، در عمر كوتاه خود توانسته است بسادگي ساختارهاي از پيش تعريف شده و مسلط جامعه را ناديده بگيرد و با وجود كاركردهاي مثبت و عملي، در بعضي موارد، دچار كژكاركرديهايي نيز شده است تا جايي كه كاربرد افراطي و گاه هنجارشكنانه و تخريبي SMS، موجب نگراني نهادهاي سياسي و اجتماعي شده و وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات، را بعنوان متولي رسمي و دولتي اين شبكه، به چاره‌انديشي جدي در زمينه كنترل SMS – بويژه در امور سياسي - واداشته است.

در كشورهاي در حال گذار به دموكراسي و در حال توسعه كه تجربه بهره‌گيري از ابزارهاي نوين ارتباطي را ديرهنگام يافته‌اند، SMS مي‌تواند به عنوان يكي از راهكارهاي برون رفت از محدوديت‌هاي سياسي – اجتماعي به شمار آيد. زيرا، با توجه به سرعت انتقال آن، مي‌تواند طيف وسيعي از افراد جامعه را مخاطب قرار دهد.

در ايران نيز، با توجه به فضاي سياسي موجود و قوانين جاري - كه ورود به بسياري از حوزه‌ها را برنمي‌تابد - پيامهاي فرستاده شده مي‌تواند بيانگر فرهنگ سياسي و نشاندهنده خواسته‌هاي جامعه براي ايجاد دگرگوني در نهادهاي سياسي و اجتماعي باشد.

اين نوشتار، به دنبال پاسخگويي به اين پرسش است كه: SMS، به عنوان يك ابزار ارتباطي جديد داراي چه كاركردهاي سياسي - اجتماعي در سطح جهان و از جمله در ايران است.

در اين پژوهش، فرضيه نگارندگان اين است كه SMS، به عنوان ابزار نوين اطلاعرساني، علاوه بر داشتن كاربردهاي گسترده در حوزه‌هاي گوناگون سياسي – اجتماعي، دچار كژكاركردهايي نيز شده است و اين كژيها، در درازمدت، درچارچوب كاركردهاي درست، مستحيل و به حاشيه رانده خواهد شد.

مفروضات اين مقاله عبارت است از:

1 - پذيرش SMS، به عنوان يك ابزار نوين ارتباطي و اطلاعرساني و يك رسانه همگاني محدود،

2 - تأثيرگذاري اين وسيله در زندگي سياسي - اجتماعي جامعه، بويژه جوانان.

الف) مباحث نظري

1 - الف: طرح ديدگاههايي از منظر جامعه‌شناسي

ابزارهاي ارتباطي در جامعه، به عنوان وسايل و مكانيسمهاي اطلاعرساني، اعمال قدرت، كنترل، مديريت و نوآوري به شمار مي‌رود. رسانه‌هاي همگاني در سطح جامعه، جايگاهي را اشغال كرده، كه از آن جايگاه به طور فزاينده‌يي مسايل و امور عمومي مطرح شده، بزرگنمايي و يا كوچكنمايي مي‌شود. ابزارهاي ارتباطي، از يك سو، هنجارها و قواعد مربوط به خود را ابداع مي‌كنند و توسعه مي‌دهند، كه اين قواعد و هنجارها، حلقه‌هاي اتصال به جامعه و نهادهاي اجتماعي محسوب مي‌شود و از سوي ديگر، خود توسط جامعه تنظيم مي‌شود و تحت نظارت قرار مي‌گيرد.
پژوهشگران بسياري، با ارايه نظرياتي از ديدگاه جامعه‌شناسي، سعي در تبيين و تشريح كاركردهاي رسانه‌ها و چگونگي عملكرد آنها در سطح جوامع داشته و براي نظريه‌ها، سه كار ويژه؛ توصيف، تبيين و پيش‌بيني پديده‌ها و رخدادها را منظور كرده‌اند. ما نيز، از منظر نظريه كاركردگرايي، به طرح و بررسي ابعاد مختلف SMS خواهيم پرداخت.(4)

2 - الف: نظريه كاركردگرايي (5)

در اين نظريه، جامعه به عنوان شبكه سازمان يافته‌يي از گروههاي در حال همكاري است كه به شيوه‌يي تقريباً منظم و منطبق بر مجموعه‌يي از قوانين و ارزشها تلقي مي ‌شود كه بيشتر اعضا در آن شريكند و به جامعه، به عنوان نظامي ثابت و در عين حال متمايل به سمت تعادل نگريسته مي‌شود. يعني، تمايل به حفظ سامانه‌يي كه به شكل متوازن و هماهنگ عمل مي‌كند. در اين نظريه، هر گروه يا نهاد، كاركرد خاصي دارد و سيستم، در مجموع به بقاي خود ادامه خواهد داد.

اين نظريه، در پي بررسي چگونگي ساخته شدن الگوهاي رفتاري نيز هست. زيرا، الگوهاي رفتاري، زماني شكل مي‌گيرد، كه از نظر كاركردي مفيد باشد. بنابراين، الگوها براي برآوردن نيازها سربرمي‌آورد و با تغيير نيازها، آنها نيز از بين مي‌رود.(6) بر اساس اين نظريه، جامعه و «كلها»(7) و يا نظامهاي اجتماعي يكپارچه، هماهنگ و منسجم در نظر گرفته مي‌شود؛ كه در آنها، بخشهاي مختلف براي حفظ توازن، اجماع و نظم اجتماعي، به نحوي مطلوب عمل مي‌كنند. به عبارت ديگر، جوامع به ارگانيسمهايي مي‌ماند كه از نقطه نظر بخشهاي متشكل و يا زيرمجموعه‌هاي(8) خودشان تحليل مي‌شود. همه اين بخشهاي متشكل بايد به گونه‌يي كارآمد عمل كنند، تا تندرستي و بهزيستي اين ارگانيسم حفظ شود.(9)

بنيان كاركردگرايي، بر اين واقعيت استوار است كه همه سنتها و مناسبات و نهادهاي اجتماعي، دوام و بقايشان به كار يا وظيفه‌يي بستگي دارد كه در نظام اجتماعي يعني «كل» بر عهده دارند. آنچه مطرح است، فايده و سودمندي آنها در كل نظام است؛ زيرا، مبادله را تسهيل مي‌كنند تا همه گروههاي درگير از آن بهره جويند. نهادهاي موجود حتا اگر از ديد اقتصادي سودمند نباشند، از جهات غيراقتصادي سودمندند. يعني؛ در كل نظام اداري كار و وظيفه‌اند. (10)

كاركرد دو حالت عمده پيدا مي‌كند؛ يكي حالت مثبت و ديگري حالت منفي.

كاركرد مثبت: عملي است سودبخش كه در جهت انسجام جامعه صورت گيرد. هنگامي مي‌توان نتيجه كاركرد را مثبت دانست كه در جهت استحكام و انسجام جامعه پيش رود. نهايت عمل و علاقه كاركردگراهاي انسجامي اين است كه به انسجام جامعه و از آنجا به ثبات و همبستگي برسد.

كاركرد منفي: اگر كاركرد منفي باشد، جامعه قطعاً به طرف پريشي اجتماعي(11) و ناپايداري(12) پيش مي‌رود. يعني، جامعه در حالت ناپايداري قرار مي‌گيرد. كاركردگراها معتقدند، در اين شرايط دو حالت ممكن است پيش آيد: شكل اول، اين كه كاركرد منفي، آن اندازه قدرتمند و قوي است كه به طور جدي سيستم را دچار مشكل مي‌كند و جامعه دچار حالتهاي آسيبي مي‌شود؛ از اين رو، جامعه به انفجار كشيده مي‌شود و حتا، ممكن است از بين برود؛ اين يك كاركرد منفي است. ليكن، در عمل اين طور نمي‌شود؛ زيرا، جامعه داراي خصلت ترميم‌پذيري است. بنابراين، اگر كاركرد منفي به حالت ترميم‌پذيري تبديل شود، آنگاه، نه تنها حيات جامعه را ابقا مي‌كند، بلكه، ممكن است جامعه را به طرف تكامل نيز بكشاند. پس، كاركرد منفي از نظر كاركردگراها، امري است ويرانگر و چون سيستم اجتماعي يك نظام حياتي است، به هر شكل ممكن، با كاركردهاي منفي مبارزه خواهد كرد تا از طريق ترميم‌پذيري، آن را به كاركرد مثبت تبديل كند. (13)

در يك جمعبندي نهايي، مي‌توان گفت تغييرات اجتماعي، تعادل و ثبات جامعه را از هم مي‌پاشد. اما، پس از هر تغيير، جامعه به سرعت به تعادل جديدي دست مي‌يابد. اگر تغيير اجتماعي خاصي، نوعي تعادل موزون و سازگار ايجاد كند، به آن تغيير به عنوان عاملي كه داراي كاركرد مثبت است، نگاه مي‌شود. ولي، اگر اين تغيير باعث از بين رفتن تعادل گردد، داراي كاركرد منفي است و اگر اين تغيير هيچ نوع تأثيري نداشته باشد، بدون كاركرد است.(14)

لاسول، نخستين جامعه‌شناسي بود كه چارچوب مشخصي درباره كاركردهاي متفاوت ارتباطات در جامعه به دست داد. فرض كلي تحليل كاركردي بر اين اصل استوار است كه ارتباطات در جهت يكپارچگي، تداوم و نظم جامعه عمل مي‌كند؛ هرچند كاركردگرايان به اين نكته نيز واقف بودند كه رسانه‌ها مي‌توانند براي جامعه كاركرد بد هم داشته باشند. (15)

سازوكارهايي كه نقش وسايل ارتباطي را در جامعه معين مي‌كند، در درجه اول نيازها و تقاضاهاي اعضاي جامعه است؛ چه به صورت فرد و چه به صورت مجموعه. با پاسخ گفتن به هر يك از تقاضاهاي مجزا، به طور يكنواخت ابزارهاي اطلاعرساني به كل جامعه سود مي‌رسانند. (16)
اين رويكرد، فعاليت رسانه ها در جامعه را؛ رفع نيازهايي چون تداوم، نظم، يكپارچگي، هدايت و سازگاري مي‌داند. از اين ديدگاه، جامعه از عناصر مختلفي تشكيل شده كه بر يكديگر متكي است و به صورت يك نظام در محيط خود فعاليت مي‌كند. وسايل ارتباطي، يكي از عناصر زير مجموعه نظام محسوب مي‌شود. هر يك از اين عناصر در كل نظام، كاركرد ويژه‌يي را انجام مي‌دهد و به گونه‌يي به رفع نيازهاي آن مي‌پردازد. زندگي اجتماعي سازمان يافته، نياز به همكاري مداوم و مستمر بين بخشهاي مختلف آن در محيط اجتماعي دارد. اين ابزارها – بر اساس اين رويكرد - بخشهاي مختلف نظام را به يكديگر مرتبط مي‌سازد و از اين طريق نظم و يكپارچگي دروني نظام را تضمين كرده و ظرفيت پاسخگويي آن را در بحرانها – بر اساس واقعيتها - افزايش مي‌دهد.

مكانيسمهايي كه بر اساس آنها دستگاههاي ارتباطي به جامعه كمك مي‌رساند، قبل از هر چيز تقاضاها و نيازهايي است كه شهروندان - چه به صورت فردي و چه به صورت جمعي - در جامعه احساس مي‌كنند. با پاسخي كه رسانه‌ها به هر يك از تقاضاها به طور جداگانه مي‌دهند، جامعه نيز از فوايد آن بهره‌مند مي‌شود. (17)

با توجه به مطالب ارايه شده، كاركردهاي اصلي رسانه‌هاي همگاني و وسايل ارتباطي نوين در جامعه، عبارت است از:

1 - 2 - الف: اطلاع‌رساني

- اطلاعات لازم را درباره رخدادها و شرايط جامعه و جهان فراهم مي‌سازند.
- به روابط قدرت اشاره مي‌كنند.
- تسهيل كننده نوآوري، سازگاري و پيشرفت هستند.

2 - 2 - الف: ارتباط‌دهي(18)

- توجيه كننده، تعبير كننده و توصيه كننده درباره معاني رخدادها و اطلاعات هستند.
- كاركرد دوگانه در پشتيباني و يا عدم پشتيباني از اقتدار و ارزشهاي حاكم ايفا مي‌كنند.
- جامعه‌پذيري را بر عهده دارند.
- عهده‌دار ايجاد هماهنگي بين فعاليتهاي پراكنده هستند.
- بعضاً، بنا كننده وفاق و گاه، چند دستگي و شقاق‌اند.
- تعيين كننده اولويتها و اعلام كننده موقعيتها هستند.

3 - 2 - الف: تداوم بخشي(19)

- تقويت بنيانهاي فرهنگي را بر عهده دارند.
- ادغام و حفظ ارزشهاي مشترك را در دستور كار خود دارند.

4 - 2 - الف - مفرح سازي

- فراهم كننده زمينه‌هاي سرگرمي و تفريح، انحراف ذهني از مشكلات و ابزار تسكين فردي و اجتماعي‌اند.
- كاهش دهنده تنشهاي اجتماعي هستند.

5 - 2 - الف: تحريك پذيري(20)

- وسايل ارتباطي، ابزار مبارزه براي اهداف اجتماعي در حوزه‌هاي: سياسي، جنگ، توسعه اقتصادي، كار و بعضي مواقع، مسايل مذهبي هستند. (21) واقعيت آن است كه پيشرفت و گسترش فناوريهاي جديد ارتباطي در سازماندهي و بسيج منابع، نقش تعيين كننده ايفا مي‌كند. امكان ايجاد شبكه‌هاي ارتباطي با گسترش رسانه‌هاي عمومي و ابزارهاي ارتباطي، از گسترش راهها و چاپ تا تلگراف، تلفن، راديو، تلويزيون، شبكه‌هاي رايانه‌يي و تلفن همراه افزايش يافته است و اين ابزارهاي ارتباطي، زمينه لازم را براي جنبشهاي جديد ايجاد كرده است تا پيام خود را سريع و آسان منتقل كنند.(22) بنابراين، مي‌توان اظهار داشت كه جنبشهاي نوين اجتماعي - با بهره‌گيري از ابزارهاي ارتباطي - مي‌توانند به ايجاد هويتهاي جديد اجتماعي، دانش و اطلاعات در سطح جوامع پرداخته و همانند ابزاري كارآمد در سازماندهي و انسجام‌بخشي به افكار عمومي ايفاي نقش نمايند. (23)

ب) SMS؛ به مثابه ابزاري ارتباطي

1 - ب: SMS چيست؟ (مشخصات فني)

شبكه‌هاي تلفن همراه را مي‌توان از فناوريهايي محسوب كرد كه در سالهاي اخير رشد چشمگيري داشته است. اين تكنولوژي، به دارندگان تلفن همراه اين اجازه را مي‌دهد كه از هر نقطه در محدوده‌هاي جغرافيايي مورد پشتيباني، با ساير دستگاههاي تلفن همراه و يا تلفن معمولي قرار گيرند. يكي از قابليتهايي كه در اين شبكه‌ها فراهم آمده و مورد استقبال قرار گرفته؛ امكان مبادله پيامهاي متني از طريق دستگاههاي تلفن همراه است. اين قابليت؛ كه سرويس پيام كوتاه نام دارد، در سال 1991 ميلادي وارد چرخه وسايل ارتباطي شده و در سال 1998 در جايگاه واقعي خود قرار گرفته است. موفقيتي كه امروز براي اين خدمترساني مشاهده مي‌شود، به هيچ‌وجه درابتدا، قايل پيش‌بيني نبوده است. اگر بپذيريم كه هر نسلي از فناوريها، يك نقطه اوج دارد، SMS را مي‌توان نقطه اوج نسل سوم پيامرساني متني دانست. (24)
بر اساس استاندار تعيين شده، طول پيام مجادله شده بين دو دستگاه تلفن همراه، مي‌تواند حداكثر 160 كاراكتر باشد كه با توجه به چگونگي ذخيره‌سازي داده‌ها، در 140 بايت ذخيره مي‌شود. اين سيستم، قابليت فرستادن پيام از «يك مشترك به مشترك ديگر»(25) و همچنين «از يك مشترك به چند مشترك»(26) را داراست. (27)
سيستم SMS، از تنوع سرويسهاي بسيار مختلفي؛ مانند پست الكترونيكي، فاكس و پيجر بهره مي‌برد و ساير بسته‌هاي اطلاعاتي، مثل نرخ سهام، سودها، محاسبات بانكي، موجودي حسابها و بسياري از اطلاعرساني‌هاي ديگر نيز، توسط SMS، قابل اجرا است.(28)

2 - ب: ويژگيهاي SMS

SMS، همزمان، از ويژگيهاي يك ابزار «ارتباطي» و نيز ابزار «رسانه‌يي» برخوردار است.

از ويژگيهايي ارتباطي SMS، مي‌توان به سرعت بالا، ناهمزماني ارتباط گوينده و مخاطب، ارتباط كوتاه، قابليت فرستادن همزمان براي همه افراد، ارزان بودن، نوشتار تصويري و قابليت ذخيره سازي براي مدت طولاني اشاره كرد، كه اين ويژگيها از آن يك ابزار ارتباطي متمايز ساخته است. (29)
سيستم پيام كوتاه، برعكس تلفن ثابت، شرايط تطبيقي خوبي با زندگي ماشيني دارد. كوتاه بودن پيام، متناسب با شرايط زماني و زندگي ماشيني عصر ما، به گونه‌يي است كه افراد جامعه در اين شرايط مي‌خواهند در كوتاهترين زمان، مقصود خود را بيان كنند و از لحاظ ارتباطي، سرعت بيان SMS، همانند تنظيم خبر درليد است. (30)
ادبياتي كه در سيستم پيام كوتاه استفاده مي‌شود – بخصوص در بين گروههاي سني پايين -، ادبيات خاص، غيررسمي و قابل تأمل است و در مبادلات متنهاي SMS، ادبيات متناقض، بفراواني ديده مي‌شود. وجود تناقض، باعث شده كه SMS در بين جوانان گسترش پيدا كرده و از جذابيت و كشش بالايي برخوردار باشد. فراواني اين دايره لغوي، موجب ايجاد ميل و علاقه بسيار در جوانان براي استفاده از اين فناوري شده است.(31)

SMS، همچنين داراي ويژگيهاي رسانه‌يي و شامل مصاديق زير است:

1 - سرعت عمل، 2 - دسترسي دايم، 3 - فراگيري مخاطبان در ميان تمام اقشار و لايه‌هاي اجتماعي، 4 - خصوصي (غيردولتي) بودن، 5 - فردي بودن (عمومي نبودن).

اين ويژگيها، SMS را به يك رسانه دلخواه تبديل كرده است. اگر يكي از اساسي‌ترين وجوه يك رسانه را، وجه اطلاعرساني آن بدانيم، درخواهيم يافت – بويژه در مقاطعي معين و همزمان با وقوع برخي حوادث سياسي – اجتماعي – كه SMS، كاركرد اطلاعرساني خود را به بهترين وجه اجرا كرده است. (32)

3 - ب: كاربردهاي SMS

يكي از بزرگترين كاربردهاي SMS، استفاده از آن به عنوان روشي براي اطلاعرساني است. SMS مي‌تواند براي انتقال تمامي اطلاعاتي كه از متن كوتاهي تشكيل شده، استفاده شود. اطلاعاتي نظير اخبار ورزشي يا اطلاعات پرواز، اطلاعات هواشناسي، قيمت سهام، اطلاعات حسابهاي بانگي و تغييرات اخبار خبرگزاريها، از جمله اين كاربردها است. امروزه، همچنين در مكاتبات از راه دور، SMS، جايگزين مناسبي براي نامه پستي (E - mail) شده است. (33)

از ديگر كاربردهاي SMS، مي‌توان به تجارت الكترونيكي از طريق SMS اشاره كرد. با افزوده شدن قابليت نوشتاري و خدمات پيام كوتاه به گوشيهاي تلفن همراه، اين وسيله به عنوان ابزاي نيرومند در تجارت الكترونيكي نيز مطرح شده است. (34)

همچنين، فرستادن پيام كوتاه از راه شبكه جهاني (web)، از جمله كاربردهاي ديگر SMS است. يعني، افراد از هر جاي دنيا مي‌توانند SMS بفرستند و يا دريافت كنند. (35)

يكي ديگر از كاربردهاي SMS – كه از حدود چهار سال پيش در دنيا مطرح شده - استفاده از اين خدمترساني در شبكه‌هاي مختلف تلويزيوني و ماهواره‌يي است. موضوع پيام كوتاه، در ارتباط با تلويزيون، هنگامي مطرح مي‌شود كه برنامه‌ريزان يك شبكه تلويزيوني بخواهند برنامه‌هاي «اينتراكتيو» (دوسويه)،(36) ارايه دهند. (37) شبكه‌هاي تلويزيوني، به سه دليل عمده تلاش مي‌كنند برنامه‌ها و سيستمهاي خود را «دو سويه» (اينتراكتيو) كنند: 1 - سودآور شدن برنامه‌ها، 2 - افزايش تعداد بيننندگان، 3 - تأثيرگذاري بر افكار عمومي.

پ) SMS، در ايران

1 - پ - تاريخچه SMS در ايران

راه اندازي و بهره‌برداري از نخستين مرحله شبكه تلفن همراه در سطح كشور، در مرداد ماه سال 1373، فقط براي شهر تهران و با استفاده از 24 ايستگاه فرستنده و گيرنده راديويي و با ظرفيت 9 هزار و 28 مشترك آغاز شد. (38)
SMS نيز در ايران، با تأخير به بهره‌برداري رسيد. در اواخر سال 1381 (اوايل 2003 ميلادي)، كه در اكثر نقاط دنيا SMS به عنوان يك سرويس كاملاً جاافتاده و پركار مطرح بود، اين خدمترساني در شبكه ايران راه اندازي شد. همان طور كه خود شبكه تلفن همراه، ده سال ديرتر وارد ايران شد، سرويس پيام كوتاه هم، تقريباً ده سال بعد از ورود تلفن همراه به ايران، به مشتركان ارايه شد. در سال 1381، تعداد مشتركان SMS، 268 هزار نفر بود. ولي، همپاي فراگير شدن تلفن همراه، بر تعداد مشتركان افزوده شد. (39) در حال حاضر، تعداد مشتركان سرويس پيام كوتاه در كشور 289/385/15 نفر است.(40) البته، بايد در كنار اين تعداد، 460 هزار مشترك تلفن همراه تاليا و يك ميليون مشترك همراه ايرانسل را، نيز در نظر گرفت. شركت ارتباطات سيار، همچنين پيش‌بيني مي‌كند كه شمار مشتركان در تابستان سال 1386، بالغ بر 20 ميليون نفر خواهد رسيد.

2 - پ: كاركرد SMS در ايران

پيش از پرداختن به كاركردهاي SMS در ايران، بايد ابتدا ويژگيهاي SMS را مورد بررسي قرار دهيم تا با شناخت اين ويژگيها، درك روشنتري از كاربردهاي اين ابزار نوين ارتباطي به دست آوريم:

از ويژگيهاي قابل تأمل كاربردي SMS در ايران، مي‌توان به جايگزيني بسياري از تعاملات درون گروهي و دستاويز قرار دادن اين سيستم مخابراتي، به جاي مراودات رودررو و چهره به چهره اشاره كرد. فضاي آزاد SMS، براي مخاطبان نوعي قدرت‌نمايي شخصي را به وجود آورده كه باعث علاقمندي هر چه بيشتر مردم به اين پديده شده است.

عمده‌ترين مصرف كنندگان سامانه پيام كوتاه در ايران، جوانان هستند، كه با توجه به جذابيتهاي فني آن و نيز نبود و يا كمبود بسياري از امكانات اوليه براي پركردن اوقات فراغت، ترجيح مي‌دهند با فرستادن و دريافت تازه‌ترين شوخيها، لطيفه‌ها و قصه‌هاي كوتاه – كه گاه رنگ و بوي سياسي نيز به خود مي‌گيرد - اوقات فراغت خود را بگذرانند. (41) بر اساس آمار شركت ارتباطات سيار، در حال حاضر، روزانه 40 ميليون SMS در كشور مبادله مي‌شود. در مورد سالهاي گذشته، اطلاعات موجود حكايت از آن دارد كه از 29 اسفند 1383 تا 13 فروردين 1384، روي هم رفته، 59 ميليون و 700 هزار پيام كوتاه فرستاده شده بود. در نوروز سال 1384، داد و ستد SMS به مرز 50 ميليون رسيد. در سال 1385، شمار 339 ميليون و 900 هزار پيام كوتاه فرستاده شد. (42) تبادل 118 ميليون و 200 هزار پيام كوتاه در نخستين روز سال نو (1386) در شبكه ارتباطات سيار، موجب شد ركود تبادل SMS در كشور شكسته شود. ركورد قبلي، ناظر بر فرستادن 72 ميليون SMS در روز عيد غدير (18/10/1385) و 71 ميليون در روز قبل از آن بود. همچنين، ركورد پيشين ترافيك روزانه تبادل تبادل SMS در كشور با 58 ميليون پيام در روز 30 آذرماه (1385) ثبت شده است. در حال حاضر، سرانه بهره‌گيري از سرويس پيام كوتاه براي هر ايراني، 2 تا 3/2 پيام در روز است. اين، در حالي است كه اين ميانگين در ديگر نقاط جهان به 1 تا 5/1 پيام در روز مي‌رسد(43) و نكته جالب آنكه اوج زمان مبادله پيامهاي كوتاه، از ساعت 22 تا يك بامداد است.
اين حجم فزاينده SMS، حاكي از محبوبيت وجهه نظر كاربردي آن در ايران است. دلايل محبوبيت اين فناوري نوين نزد ايرانيان، عبارت است از:

1 - 2 - پ - دليل اقتصادي

اولين دليل به كارگيري فراوان SMS، مقرون به صرفه بودن تعرفه آن در مقايسه با تعرفه مكالمه تلفني است. در حال حاضر، هزينه فرستادن هر SMS برابر با 30 درصد يك دقيقه مكالمه (معادل 144 ريال در مقابل 447 ريال هزينه مكالمه موبايل براي 10 پالس در دقيقه) است.

2 - 2 - پ - وجود محدودديتهاي مطبوعاتي و رسانه‌يي

ارايه برنامه‌هاي جهتدار و يكسويه از سوي رسانه‌هاي دولتي و اعمال كنترل و فيلترينگ بر رسانه‌هاي غيردولتي، فضاي تبادل اراء و نظريات را درجامعه تا حد زيادي محدود كرده و در عمل رسانه‌هاي آزاد و مستقل، اعم از راديو و تلويزيون، ماهواره، مطبوعات، اينترنت و … را در تنگنا قرار داده، به طوري كه جوانان براي ابراز عقايد و نظريات خود، به دنبال بديلي نوين هستند. SMS، از آن جهت كه نقش رسانه‌يي نيز بازي مي‌كند و در ايفاي اين نقش از آزادي عمل برخوردار است، مورد توجه و محبوبيت جوانان قرار گرفته است.

3 - 2 - پ - امنيت نسبي فضاي پيام كوتاه

اعمال كنترل شديد بر رسانه‌ها، موجب رخت بر بستن امنيت ازعرصه كار رسانه‌يي شده و كار فراوان رسانه‌ها، همواره در معرض انواع مخاطرات قرار مي‌گيرد. ناشناس بودن هويت توليد كننده پيام درفضاي پيام كوتاه، به او مصونيت نسبي مي‌بخشد. به عبارت ديگر، امنيت در فضاي رسانه‌يي پيام كوتاه، هنوز به طور جدي مورد تهديد قرار نگرفته است. اين آزادي عمل، به فرستندگان SMS، اطمينان مي‌بخشد كه با امنيت خاطر پيامهايي بفرستند كه بيان آن در ساير رسانه‌ها مقدور نيست.

4 - 2 - پ - نياز روحي جامعه به تفريح و تفنن

طنز و فكاهي؛ نقش مهم در ايجاد تمدن اعصاب و روان، بويژه در خلال امور روزمره دارد. SMSها، به خاطر ايجاد زنگ تفريحي كوتاه در بين كارهاي روزانه، طرفداران فراواني دارد. فرستادن لطيفه بيشترين كاربرد SMS در ايران است. عمده‌ترين دغدغه‌هاي اجتماعي، محدوديتها و يا تابوهاي موجود در جامعه با بياني لطيف و ظريف مورد نقد قرار مي‌گيرد. به عبارتي ديگر، طنز اين اجازه را به افراد مي‌دهد كه به صورت كم و بيش صريح، از وضع سياسي – اجتماعي كشور انتقاد كنند. نقد اجتماعي با زباني كنايي، طنز آلود و ظريف – كه بخشي از سنت شفاهي مردم ايران را تشكيل مي‌دهد و ريشه در فرهنگ و ادبيات ايران زمين دارد - در نبودن و يا ضعف احزاب سياسي، نهادهاي مدني و ابزارهاي رسانه‌يي و اطلاعرساني، در SMS تبلور يافته و به صورت گسترده به اقشار و گروههاي مختلف اجتماعي و سياسي انتقال مي‌يابد. (44) SMS، گونه‌اي ادبيات ويژه را در ايران گسترش داده، قواعد كلامي را شكسته و وارد حوزه ديگري از كلام شده است كه در مواردي هم، تنشها و تعارضات فرهنگي پديد مي‌آورد و آن هم زماني است كه تابوهاي جامعه به سخره كشيده مي‌شود يا پيامهاي زشت و جدايي افكنانه قومي، نژادي، زباني و جنسيتي مبادله مي‌شود. (45) به همين دليل، بر اساس آمار منتشر شده توسط وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات، در حدود 50 درصد SMSها در ايران، سرگرمي و لطيفه است. به عبارت ديگر، از بين 40 ميليون SMS روزانه، حدود 20 ميليون آنها به طنز، لطيفه و نكته گويي اختصاص يافته است. (46) گرچه، بر طبق نظر سنجيهاي مشاركتي انجام شده از سوي نگارندگان اين مقاله از طبقات و اقشار مختلف، به تازگي، درصد SMSهاي طنز از 50 درصد به 30 تا 35 درصد كاهش يافته و اين روند نزولي همچنان ادامه دارد و SMS، به كاركردهاي واقعي خود نزديكتر شده است.

يكي از ويژگيهاي اين سيستم نوين ارتباطي در ايران، زبان خاصي است كه در SMS به كار مي‌رود. بحث از زبان SMS رااز دو منظر مي‌توان مورد توجه قرار داد: 1 - به لحاظ نوشتاري 2 - از جنبه ادبي

به لحاظ نوشتاري، SMSها به سه طريق انگليسي، فنگليشي و فارسي فرستاده مي‌شود.از آنجا كه فناوري SMS، بر اساس زبان انگليسي تعبيه شده، طبعاً، به كارگيري آن با اين زبان بدون هرگونه مشكلي است. اما، از آن رو كه گروهي از ايرانيان، آمادگي ارتباط به وسيله اين زبان را ندارند، از روش ديگري استفاده كرده‌اند. در اين روش، از حروف انگليسي و واژگان يا كلمات فارسي استفاده مي‌شود كه به آن اصطلاحاً، فنگليشي يا پينگليشي مي‌‌گويند. البته، با گذشت زمان و با ظهور موبايل‌هايي كه با زبان فارسي سازگار است، اين مشكل نيز رفع شده و در حال حاضر، بسياري از SMSها به زبان فارسي نگاشته مي‌شود.

از زماني كه امكان فرستادن SMS تصويري نيز فراهم شده، شايد بتوان آن را زبان چهارم SMS دانست.

به لحاظ ادبي، يكسري خصوصيات زباني در ميان بيشتر SMSها مشترك است:
- زبان SMS، زبان طنز است. از پيامهاي كوتاه اخلاقي، اطلاع‌رساني، مذهبي و ادبي كه بگذريم، در ساير انواع SMSها،‌اين زبان تنها زبان طنز است كه به رسميت شناخته مي‌شود.
- زبان SMS، زبان ايجاز و اختصار است.
- زبان SMS، زبان محاوره‌يي است. از برخي گونه‌هاي خاص؛ مانند SMS رمانتيك و ادبي كه بگذريم، ساير موارد، زباني عاميانه و غير ادبي دارد، كه به گفتار نزديكتر است تا به نوشتار.
- زبان SMS، زبان گوشه و كنايه است. بسياري از پيامها، در لفافه و غيرصريح بيان مي‌شود. اين امر، ريشه در خصلت كنايه‌گويي و فرار از صراحت لهجه ما ايرانيان دارد.47
- بعد از بيان ويژگيهاي SMS در ايران، كاركردهاي آن را مي‌توان چنين برشمرد:

5 - 2 - پ - كاركرد پيامرساني

پيامرساني، همان كاركرد اوليه و ذاتي SMS است كه در همه جاي دنيا يكسان است و از آن، به سرويس پيام كوتاه ياد مي‌شود. تفاوت SMS، با مكالمه تلفني در آن است كه؛ اولي، به نحو نوشتاري است و در موقعيتهاي بسياري كه امكان مكالمه تلفني وجود ندارد، به خوبي نقش آن را نمايندگي مي‌كند. اين كاركرد، از آن رو در ايران مورد اقبال است كه در بسياري از مواقع،‌خصوصاً در ساعات كاري روز، شبكه مخابراتي كشور از ارايه ارتباط تلفن با موبايل ناتوان است و به اصطلاح، خط‌دهي به موبايل، با مشكل روبه‌رو است.

6 - 2 پ - ايجاد ارتباط انساني

زندگي، در دوراني كه عصر مدرنيسم و صنعت نام گرفته و در اجتماعي كه دوران گذار خود را مي‌پيمايد، آثاري دارد كه يكي از آنها قرباني شدن روابط انساني است. ايران و بويژه تهران، كه در حال حاضر در چنين شرايطي قرار دارد، نيازمند يافتن جايگزينهايي براي شيوه‌هاي سنتي‌تر روابط انساني است. SMSها، بخشي از اين بار اخلاقي را به دوش مي‌كشند. چه بسيار SMSها كه موجب شكل گرفتن رابطه‌يي تازه ميان دونفر مي‌شوند.

7 - 2 - پ - ايجاد تفنن و سرگرمي و توليد انبوه طنز

تجربه تلخ هشت سال جنگ، فشار بار دوران سازندگي، مشكلات بسيار مالي و اقتصادي جاري و چندپيشه بودن بسياري از افراد، باعث شده است تا جامعه به لحاظ روحي سخت نيازمند تفريح و تفنن باشد. از آنجا كه رسانه‌هاي عمومي، بخوبي اين نياز جامعه را برآورده نمي‌كنند، SMSها، به عنوان رسانه‌يي جايگزين يا مكمل، در تكرار هر روزه خود، كاركردي سخت شادي‌آفرين پيدا كرده‌اند.

ايجاد تفنن و سرگرمي، نيازمند انبوهي از فكاهيهاي جديد است. SMSها، بويژه با دستمايه قرار دادن امور سياسي، اجتماعي، فرهنگي،‌عرفي و … هر روز نو مي‌شود.

8 - 2 - پ - كاركرد تبليغاتي

اين كاركرد بيشتر مورد استفاده كارخانه‌ها، بانكها، برخي ادارات و مراكز دولتي، سازمان صدا و سيما و برخي مراكز ديني قرار مي‌گيرد، كه جهت تبليغ كالاها، يا خدمات خود از آن بهره مي‌ برند. گرچه همواره بهره‌برداري از پيام كوتاه، بحثهاي حقوقي بيشماري، مبني بر تجاوز به حريم خصوصي افراد به همراه داشته است، نكته جالب توجه آنكه؛ به رغم اعلام شركت ارتباطات سيار براي جلوگيري از فرستادن اين گونه SMSها براي كساني كه مايل به دريافت آن نباشند، در طول يك سال گذشته، تنها 3561 نفر، از بالغ بر 5 ميليون و 800هزار مشتر ك، درخواست عدم دريافت اين گونه پيام‌ها را داده‌اند.

9 - 2 - پ - كاركرد رسانه‌يي

مخاطبان رسانه‌ها، داراي علايق خاصي هستند كه در انتخاب رسانه مطلوب، نقش اساسي ايفا مي‌كند. به عبارت ديگر، مخاطبان در پي آن هستند كه آنچه را از جنس علايق‌شان است، در رسانه بيابند. با توجه به اين اصل، آنچه در مورد رسانه‌هاي موجود در ايران مشهود است، برآورده نشدن خواست و علايق مخاطبان و نوعي بي‌توجهي به سليقه آنان رويكرد اطلاع‌رساني قطره‌چكاني، موجب شده تا در اين ميان، SMS با توجه به ويژگي‌هاي منحصر به فردش، نقش بديل را برعهده گيرد.
ادامه دارد/
يکشنبه 12 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 581]