در سايه‌سار انديشه شهيد مطهري اخلاق محبت، اخلاق تكليف

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: در سايه‌سار انديشه شهيد مطهري اخلاق محبت، اخلاق تكليف
علي خاني

بحث درباره معيار فعل اخلاقي است. بعضي گفته‌اند كه معيار فعل اخلاقي اين است كه غير، هدف باشد هر فعلي‏ كه هدف از آن فعل، خود انسان باشد،
غير اخلاقي است، و هر فعلي كه‏ هدف از آن فعل، خود انسان نباشد، غير باشد، انسان يا انسانهاي ديگر باشد، آن فعل مي‏شود، فعل اخلاقي. پس فعل اخلاقي يعني فعلي كه هدف از آن‏ فعل، غير باشد.

نظريه ديگر در باب معيار فعل اخلاقي مي‌گويد معيار فعل اخلاقي احساس‏ تكليف وجداني است، و اين، نظر "كانت" فيلسوف معروف آلمان است‏ كه در ميان فلاسفه اروپا آن مقام را دارد كه در ميان فقها و اصوليين متأخر، شيخ انصاري دارد كه بيشتر آنها را شاگر او مي‏دانند. كانت يك عقيده‌اي‏ در باب انسان دارد او اعتقاد راسخي دارد، به وجدان اخلاقي، حتي معتقد است‏ خدا را از راه برهان عقلي نمي‏شود ثابت كرد، ولي از راه وجدان اخلاقي مي‏شود ثابت كرد، خود او به خدا از راه وجدان اخلاقي اعتقاد دارد. شايد هيچ‏ فيلسوفي در دنيا نيامده است كه به اندازه كانت براي وجدان انساني‏ اصالت قائل باشد و مي‌گويند بر روي سر لوح قبرش هم جمله‌اي را كه از خود اوست نوشته‌اند و آن جمله معروفش اين است: دو چيز است كه اعجاب‏ انسان را بر مي‏انگيزد: يكي آسمان پر ستاره‌اي كه در بالاي سر ما قرار دارد و ديگر، وجدان و ضميري كه در درون ما قرار گرفته است او معتقد به‏ الهام وجداني است. مي‏گويد: بعضي چيزها را انسان در وجدان خودش به صورت يك تكليف و يك امر و نهي احساس مي‏كند، اينكه ظلم نكن، در وجدان انسان به صورت يك‏ امر فطري هست، اينكه دروغ نگو و راست بگو، اينكه نسبت به ديگران‏ محبت بورز،
اينكه خيانت نكن، اينها يك سلسله دستورهاست كه به حكم‏ فطرت در وجدان انسان قرار داده شده وجدان انسان خودش به انسان امر مي‏كند، مي‏گويد اين جور بكن، آن جور نكن.

او مي‏گويد: هر كاري را كه انسان به حكم اطاعت بلاشرط(1) وجدان‏ انجام بدهد، يعني فقط به اين دليل انجام بدهد كه قلبم به من دستور مي‏دهد، دلم به من فرمان مي‏دهد، وجدانم فرمان مي‏دهد، و هيچ غرض و غايتي‏ نداشته باشد، [چنين كاري يك كار اخلاقي است] بر عكس آن نظر اول كه‏ مي‏گفت غايت ديگري باشد، اين نظر، به اصطلاح درونگرايي مي‏كند آن‏ نظريه، برونگرا بود، و اين نظريه، درونگراست، يعني مي‏گويد : آن وقت‏ يك فعل، فعل اخلاقي است كه شكل اطاعت محض از وجدان را داشته باشد، بدون آنكه هيچ شرطي و هيچ غايتي در نظر گرفته شده باشد، به طوري كه اگر از شخص بپرسند: چرا اين كار را مي‏كني؟ بگويد: چون وجدانم مي‏گويد غير از اينكه وجدان گفته، [ به خاطر ] چيز ديگري نباشد اگر بگويي اين كار را من براي فلان هدف ديگر انجام مي‏دهم، مي‏گويد ديگر اخلاقي نيست پس اين‏ شخص معيار فعل اخلاقي را انجام تكليف فطري وجداني مي‏داند به شرط اينكه‏ اين انجام تكليف، بلاشرط صورت بگيرد.

او اخلاق را مي‏برد فقط و فقط در وجدان. قائل به وجدان و الهام فطري است. البته حرفش تا اندازه‏اي حرف درستي هم هست ما در قرآن كريم مي‏خوانيم: "و نفس و ما سويها، فالهمها فجورها و تقويها"(2). وقتي كه اين آيه كريمه نازل شد:"تعاونوا علي البر و التقوي و لا تعاونوا علي الاثم و العدوان"(3). مردي به نام وابصه آمد خدمت رسول‏ اكرم (ص) قبل از آنكه سئوالش را طرح بكند رسول اكرم (ص) فرمود: وابصه ! آيا بگويم آمده‌اي چه از من بپرسي؟ آمده‌اي از من بپرسي كه "بر" و "اثم" چيست؟ گفت: بله يا رسول الله، اتفاقا براي همين آمده‌ام.‏ نوشته‌اند پيغمبر اكرم دو انگشتشان را زدند به سينه وابصه و فرمودند: "يا وابصة استفت قلبك استفت قلبك" اين را از قلبت استفتاء كن، اين‏ فتوا را از دلت بخواه يعني خداوند تشخيص بر و تقوا را، و در نقطه‏ مقابل تشخيص اثم را در فطرت انسان قرار داده و مسائل فطري را ديگر لازم‏ نيست انسان برود از ديگري بپرسد، بلكه بايد از قلب و وجدان خودش‏ بپرسد. جواب را از همين جا مي‏گيرد حال نمي‏خواهم بحث تفصيلي عرض بكنم كه‏ در اينجا خيلي مطلب هست. اين هم يك نظر بنابر سه نظريه اول، اخلاق از مقوله محبت بود، ولي بنابر اين نظر، اخلاق از مقوله تكليف است.‏

نظريه ديگري در باب معيار اخلاقي [ بودن يك فعل ] داريم و آن ، نظريه معروف حسن و قبح ذاتي افعال است. مي‏دانيم عده‌اي بوده‌اند كه براي افعال، حسن و قبح ذاتي قائل بوده‌اند و اين به يك معناي خاص‏ درست هم هست، البته تعبيرش فرق مي‏كند گفته‌اند : زيبايي يا حسن دو جور است، حسن حسي داريم و حسن عقلي، همچنان كه حسن خيالي هم داريم، و حسن حسي بر چند قسم است: "حسن" يعني زيبايي، و زيبايي تعريف هم‏ ندارد، ما يدرك ولايوصف است حسن حسي ممكن است بصري باشد، ممكن است‏ سمعي باشد و حتي ممكن است لمسي باشد، ذوقي باشد، مي‏باشد حسن عقلي هم‏ داريم: بعضي چيزها به ديده عقل زيباست و جاذبه دارد خاصيت زيبايي را از جاذبه‌اش مي‏شود فهميد هر چه كه در انسان عشق و شوق توليد كند و انسان‏ را به سوي خودش بكشاند و تحسين و آفرين و تقديس انسان را هم جلب بكند "زيبايي" است گفته‌اند: بعضي كارها ذاتا زيباست، و بعضي كارها ذاتا زشت و نازيباست، همين طور كه صورتها بعضي ذاتا زيباست و بعضي‏ نازيبا مثلا راستي ذاتا زيباست، حق، سخن راست، زيباست امانت ذاتا زيباست، سپاسگزاري ذاتا زيباست، احسان به غير ذاتا زيباست، عدالت‏ كردن ذاتا زيباست در مقابل، مقابلات اينها مثل دروغ ، ظلم و همه اموري‏ كه اخلاق ناپسند خوانده مي‏شود ذاتا نازيباست پس
[ طبق اين نظر ] معيار اخلاقي [ بودن ] زيبايي فعلهاست آن هم زيبايي عقلي كه عقل مستقلا و مستقيما درك مي‏كند اين تعريف خيلي جامعتر از آن تعريفها حتي تعريف‏ كانت است ولي اگر ملاك را زيبايي بدانيم بحث حسن و قبح عقلي پيش‏ مي‏آيد و البته كمي خالي از دشواري نخواهد بود.

به حسب اين نظريه كه در ميان مسلمين زياد مورد بحث بوده است، اخلاق از مقوله جمال و زيبايي است. بنابر دو نظريه و بلكه سه نظريه اول، اخلاق از مقوله محبت بود، بنابر نظريه كانت از مقوله تكليف بود، و بنابراين نظريه از مقوله زيبايي است ولي زيبايي‏ عقلي، هم از مقوله عقل است و هم از مقوله زيبايي، ولي زيبايي معقول.‏

نظريه ديگري در اينجا هست نزديك به اين نظريه كه از افلاطون است آن‏ هم مي‏گويد اخلاق از مقوله زيبايي است. لازم است توضيحي برايتان عرض‏ بكنم: در كتاب عدل الهي ذكر كرده‌ايم كه عدل را سه جور تعريف مي‏كنند: يكي برابري، ديگر، اعطاي كل
ذيحق حقه، و سوم، توازن و هماهنگي .

اگر تعريف سوم را در نظر بگيريم كه توازن و هماهنگي است، عدل مساوي مي‏شود با زيبايي چون زيبايي نوعي توازن است. افلاطون معتقد بوده است كه قوا و استعدادهايي‏ كه در انسان هست گوناگون است راست هم مي‏گويد غير افلاطون هم اين حرف‏ را گفته‌اند در انسان استعدادهاي طبيعي هست، استعدادهاي مافوق طبيعي‏ هست، استعدادهاي حسي هست، استعدادهاي عقلي هست گفته است همين طور كه انسان از ناحيه بدن، اگر اعضايش متناسب باشد زيباست، از نظر روح‏ و روان نيز اگر قوا و استعدادهاي خود را طوري تربيت بكند كه متوازن باشد، هر قوه‏اي از قوه‌ها را در آن حد معيني كه دارد اشباع كند، نه بيشتر و نه كمتر، و جلوي افراط و تفريط را بگيرد زيباست.

مي‏بينيد در كتب اخلاق ما روي‏ افراط و تفريط زياد بحث مي‏كنند و بعد مي‏گويند اخلاق خوب اخلاق حد وسط است. افلاطون هم مي‏گويد حد وسط، ولي نظرش بيشتر به زيبايي است‏ مي‏گويد: انسان متعادل الاخلاق و متعادل القوا و متناسب القوا انساني كه‏ همه چيز را از نظر روحي در حد خودش دارد نه بيشتر و نه كمتر، از نظر روحي زيباست.

اخلاقي شدن يعني زيبايي روحي و معنوي كسب كردن مي‏گويد : اندام ظاهري و جسماني در اختيار ما نيست و در رحم مادر تكميل شده آنچه‏ كه در اختيار ما هست اندام روحي است. انسان از نظر جسم، بالفعل به اين‏ دنيا مي‏آيد، از شكم مادر كه متولد مي‏شود از نظر جسم بالفعل است، يعني‏ اندامش تمام شده به دنيا مي‏آيد منتها رشد مي‏كند، ولي تمام اندام به اين‏ دنيا مي‏آيد اما از نظر روح يك مرحله عقبتر است يعني عالم دنيا براي روح‏ انسان حكم عالم جنين را دارد براي بدن انسان ملاصدرا هم اين تعبير را مي‏كند كه عالم دنيا براي روح نظير عالم رحم است براي جنين، اندام روح در اينجا ساخته مي‏شود.

تفاوت ديگر اين است كه اندام بدن كه در جنين ساخته‏ مي‏شد به اختيار ما نبود، ما قدرت نداشتيم كه خودمان را در رحم سفيد بكنيم يا سياه، پسر بكنيم يا دختر، زشت بكنيم يا زيبا تكليفي هم‏ نداشتيم ولي در اين دنيا اختيار با ماست، قلم قضا و لوح قدر در اختيار ماست كه چهره و اندام رواني خودمان را ترسيم كنيم و طرح وجودي خودمان را در همين دنيا بريزيم و خودمان را بسازيم.

پي‌نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

يکشنبه|ا|23|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 283]