رازگشایی از ژنوم مومیایی ۴۸۰۰ ساله: مصریان باستان واقعاً چه شکلی بودند؟
آیا کنجکاوید بدانید مصریان باستان، سازندگان اهرام باشکوه، چه شکلی بودند و چه ژنتیکی داشتند؟ یافتههای جدید علمی، دریچهای نو به سوی درک چهره و تبار این تمدن کهن گشوده است. محققان، برای اولین بار موفق به استخراج و توالییابی کامل ژنوم یک مرد مصری باستانی شدهاند که حدود ۴۸۰۰ سال پیش، یعنی در دوران ساخت نخستین اهرام، زندگی میکرده است. این دستاورد بزرگ، اطلاعات ارزشمندی دربارهی ساختار ژنتیکی و احتمالات ظاهری مصریان باستان در اختیار ما قرار میدهد.
دندانهای یک مرد سالخورده که در عصر پادشاهی قدیم مصر میزیسته، کلید کشف ژنوم او شد. این یافته که در مجلهی معتبر Nature منتشر شده، نشان میدهد که این فرد، از لحاظ ژنتیکی به دیگر ساکنان باستانی شمال آفریقا و همچنین مردم خاورمیانه شباهت داشته است.
دیوید رایش، متخصص ژنتیک جمعیت در دانشکده پزشکی هاروارد در بوستون، ماساچوست، که در این مطالعه شرکت نداشته، میگوید: «این یک کشف فوقالعاده هیجانانگیز و مهم است. ما همیشه امیدوار بودیم که اولین DNA باستانی خود را از مومیاییها به دست آوریم.»
چالشهای استخراج DNA از بقایای مصری
تلاشهای متعددی برای استخراج DNA از بقایای مصریان باستان انجام شده است. در سال ۱۳۶۴ (1985 میلادی)، دانشمند ژنتیک تکاملی، سوانته پابو، اولین توالیهای DNA باستانی را از یک مومیایی مصری ۲۴۰۰ ساله متعلق به یک کودک گزارش کرد. اما پابو که در سال ۱۴۰۱ (2022 میلادی) به خاطر تحقیقات دیگرش جایزه نوبل را دریافت کرد، بعدها متوجه شد که این توالیها با DNA مدرن آلوده شدهاند که احتمالاً متعلق به خودش بوده است. در یک مطالعه در سال ۱۳۹۶ (2017 میلادی)، اطلاعات ژنومی محدودی از سه مومیایی مصری که بین ۳۶۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش زندگی میکردند، به دست آمد.
به گفته پونتوس اسکوگلوند، دیرینهشناس ژنتیک در موسسه فرانسیس کریک لندن و یکی از سرپرستان مطالعهی Nature، آب و هوای گرم شمال آفریقا سرعت تجزیه DNA را افزایش میدهد و فرآیند مومیاییسازی نیز ممکن است آن را تسریع کند. او در یک نشست خبری گفت: «به نظر میرسد افراد مومیاییشده روش مناسبی برای حفظ DNA نیستند.»
رازهای نهفته در کوزه سفالی
بقایای مورد بررسی توسط تیم اسکوگلوند، مربوط به دورانی پیش از رواج گسترده مومیاییسازی است. این فرد به جای مومیایی شدن، در یک کوزه سفالی دفن شده بود که نشان از جایگاه اجتماعی بالا، اما نه اشرافی، او داشت. این بقایا در یک سایت باستانی به نام نویرات، در ۲۶۵ کیلومتری جنوب قاهره در امتداد رود نیل، کشف شد. دندانها و استخوانها در سال ۱۲۸۱ (1902 میلادی)، زمانی که مصر تحت حکومت استعماری بریتانیا بود، پیدا شدند و به موسساتی در لیورپول انگلستان اهدا شدند و از آن زمان تاکنون در آنجا نگهداری میشوند و حتی از بمباران آلمان در طول جنگ جهانی دوم نیز جان سالم به در بردهاند.
اسکوگلوند میگوید که وقتی تیمش DNA را از چندین دندان فرد نویرات استخراج کرد، انتظاراتش کم بود. اما دو نمونه حاوی DNA باستانی معتبر کافی برای تولید یک توالی ژنومی کامل بودند. توالیهای کروموزوم Y نشان داد که بقایا متعلق به یک مرد است.
بیشتر DNA این فرد شبیه به کشاورزان اولیه از دوره نوسنگی شمال آفریقا در حدود ۶۰۰۰ سال پیش بود. بقیه DNA او بیشتر با افرادی در بینالنهرین مطابقت داشت. بینالنهرین منطقهای تاریخی در خاورمیانه بود که تمدن باستانی سومر در آن شکل گرفت و برخی از اولین سیستمهای نوشتاری در آنجا پدیدار شدند. محققان میگویند مشخص نیست که آیا این موضوع دلالت بر ارتباط ژنتیکی مستقیم بین اعضای فرهنگهای بینالنهرین و مردم مصر باستان دارد (که شباهتهایی در برخی از آثار فرهنگی نیز به آن اشاره دارد) یا اینکه تبار بینالنهرینی این مرد از طریق جمعیتهای دیگری که نمونهبرداری نشدهاند، به مصر رسیده است.
نگاهی به زندگی یک مصری باستان
بررسی سایر استخوانهای این مرد مصری باستان، جزئیات بیشتری را در مورد زندگی او آشکار کرد. شواهد مربوط به آرتروز و پوکی استخوان نشان میدهد که او در سن بالایی برای آن زمان، احتمالاً در دهه شصت زندگی خود، فوت کرده است. سایر نشانههای فرسودگی نشان از یک زندگی پر زحمت جسمی، نشستن خمیده بر روی سطوح سخت دارد. جوئل آیریش، دیرینهشناس زیستی در دانشگاه جان مورس لیورپول و یکی از نویسندگان این مقاله، در یک نشست خبری گفت که بر اساس این یافتهها و تصاویر به دست آمده از مقبرههای دیگر در این دوره، احتمالاً او یک سفالگر بوده است.
یحیی گاد، متخصص ژنتیک در مرکز تحقیقات ملی مصر در قاهره، انتشار مجموعه دادههای ژنوم کامل یک مصری باستان را یک دستاورد مهم در زمینه مصرشناسی مولکولی میداند و محققان را به خاطر ارائه واضح منشاء بقایا تحسین میکند. اما او خاطرنشان میکند که این ژنوم متعلق به یک فرد است و ممکن است به طور کامل نشاندهنده استخر ژنی مصر باستان نباشد که احتمالاً ترکیبی از تبارهای مختلف بوده است.
به همین دلیل، محققان مشتاق به دست آوردن اطلاعات ژنومی بیشتری از مصر باستان هستند؛ شاید حتی از یک مومیایی. پیشرفت در فناوری ژنومیک باستانی و ظرفیتهای محلی (گاد سرپرستی یک آزمایشگاه DNA باستانی در موزه ملی تمدن مصر در قاهره را بر عهده دارد) به این معنی است که امیدواریم این روند ۴۰ سال دیگر طول نکشد.
لازم به ذکر است که این مقاله با کسب اجازه، از یک منبع دیگر بازنشر شده و اولین بار در تاریخ ۱۲ تیر ۱۴۰۴ (2 جولای 2025 میلادی) منتشر شده است.
