بر اساس آخرین گزارش ها، خشکی زمین در مناطق مختلف ایران به اوج خود رسیده است. کارشناسان هواشناسی در کوتاه مدت، انتظار باران موثری را ندارند، اما خبر خوب این است که پیش بینی های بلندمدت تر برای فصل زمستان، امید به نزدیک شدن میزان بارندگی به حد نرمال بلندمدت را تقویت می کند. با این حال، حتی در خوش بینانه ترین سناریوها – یعنی بارش های عادی زمستانه – فاصله ایران از یک وضعیت پایدار و بدون تنش آبی، همچنان بسیار زیاد است و متاسفانه نگرانی ها درباره تکرار مشکلات بی آبی همچنان پابرجاست.
پایتخت در خشک ترین سال ۶۰ سال گذشته
آمارهای رسمی حکایت از این دارد که سال جاری، خشک ترین سال تهران در طول شش دهه اخیر بوده و کشور نیز یکی از وخیم ترین دوران خشکسالی خود را در ۵۰ سال گذشته تجربه می کند. این کمبود جدی منابع، تنش آبی را در کلان شهرهایی مانند تهران، تبریز، مشهد، اراک و کرج به شدت افزایش داده است. متاسفانه در حال حاضر حتی منابع آب زیرزمینی که در گذشته به عنوان ذخایر استراتژیک و حیاتی کشور شناخته می شدند، به دلیل برداشت های بی رویه و خارج از قاعده، در معرض تهدید جدی قرار گرفته اند.
احد وظیفه، ریاست مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، در گفتگوهای اخیر خود بر شدت شرایط فعلی تاکید کرده و اوضاع را به وضوح توضیح داده است. او وضعیت کنونی را “خشکسالی شدید”، “تنش آبی” و “بحران تامین منابع آب” نامیده است؛ وضعیتی که کلان شهرها را بیش از سایر نقاط تحت فشار قرار داده است.
آقای وظیفه در پاسخ به این پرسش که آیا ایران خشک ترین سال یک قرن اخیر خود را می گذراند یا نه، اظهار داشت: “خشکسالی فعلی یکی از شدیدترین دوره های خشکی است که تا کنون ثبت شده است. بر اساس داده های هواشناسی از فروردین ۱۴۰۴ تا آبان ماه کنونی، می توان گفت ایران در حال سپری کردن خشک ترین دوره ۵۰ سال اخیر است.” وی تاکید کرد که برای بررسی دقیق تر، باید به آمار و ارقام مستند و بلندمدت تکیه کرد. به این ترتیب، با توجه به سوابق آماری شصت ساله، سال جاری برای پایتخت به عنوان خشک ترین سال در شش دهه اخیر شناخته می شود.
دو چالش بزرگ: کاهش بارش و افزایش تقاضا
تمرکز بالای جمعیت در شهرهای بزرگی مانند تهران و کرج و بالا بودن سرانه مصرف آب در این مناطق، یکی از عوامل تشدید کننده بحران است. آقای وظیفه اشاره کرد که در مقایسه با سال های گذشته، امروزه نه تنها جمعیت، بلکه تقاضا برای آب نیز افزایش یافته و به تبع آن، فشار بیشتری بر منابع آبی وارد می شود. با در نظر گرفتن شهرهای اطراف، بیش از یک چهارم از کل جمعیت کشور در همین محدوده زندگی می کنند. این شرایط در حالی است که بر خلاف بسیاری از استان ها، در تهران و کرج بخش عمده ای از منابع آبی (بیش از نیمی) صرف تامین آب شرب می شود.
ایشان توضیح دادند که ترکیب کاهش بارندگی ها با افزایش میزان مصرف، عمق بحران کم آبی را دو چندان کرده و در نتیجه، شکاف بین عرضه و تقاضای آب عمیق تر شده است. رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی همچنین هشدار داد که امروز بسیاری از سدها در استان هایی نظیر تهران، آذربایجان غربی و شرقی، خراسان شمالی، جنوبی و رضوی و استان مرکزی، در شرایط بسیار نگران کننده ای قرار دارند.
آمارها نشان می دهند که ذخایر آبی برخی سدها به ارقام تک رقمی رسیده و منابع آب های سطحی دیگر توان پاسخگویی به نیاز عمومی را ندارند. در چنین شرایطی، ناچاراً بار اصلی مصرف آب به سمت منابع زیرزمینی منتقل می شود؛ منابعی که ماهیتشان برای استفاده پایدار و طولانی مدت نیستند. وی افزود: “در شرایطی که آب های سطحی کم شده اند، وابستگی به منابع زیرزمینی افزایش یافته و این موضوع، مدیریت کوتاه مدت برق و آب کشور را هم تحت تاثیر قرار داده است. البته توضیحات جزئی تر در این باره بر عهده وزارت نیرو است.”
چشم انداز آینده: کوتاه مدت خشک، زمستان امیدوار کننده
در رابطه با پیش بینی های آتی، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی اظهار داشت: “در کوتاه مدت، انتظار بارش موثری را نداریم و پیش بینی ها حاکی از آن است که تا ده روز آینده، سامانه بارشی قابل ملاحظه ای از ایران عبور نخواهد کرد. این وضعیت نه فقط مختص ایران، بلکه شامل اکثر کشورهای خاورمیانه نیز می شود.”
اما از هفته آخر آبان ماه، یک موج بارشی مناطق شمال غرب و سواحل شمالی را تحت تاثیر قرار خواهد داد. همچنین در روزهای یکشنبه و دوشنبه هفته آینده (۲۵ و ۲۶ آبان ماه)، احتمال بارندگی های بسیار پراکنده برای تهران وجود دارد که حجم آب ورودی آن چندان قابل توجه نخواهد بود. طبق پیش بینی ها، میزان بارش در مناطق کوهستانی از ۳ تا ۴ میلی متر و در تهران از ۱ تا ۲ میلی متر بیشتر نخواهد بود؛ این میزان بارش، تاثیر معناداری در جبران کمبود جدی منابع آبی کشور نخواهد داشت.
آقای وظیفه با اشاره به اینکه می توان در بلندمدت به بهبود نسبی شرایط امیدوار بود، گفت: “نیمه دوم آذر ماه، انتظار تقویت سامانه های بارشی می رود. همچنین به نظر می رسد وضعیت بارندگی در ماه های دی و بهمن، بهتر از سال گذشته و در حد نرمال باشد.” آخرین تحلیل و شبیه سازی مدل های عددی نشان می دهد که در فصل زمستان، ناهنجاری بارش ها به سمت شرایط عادی و نرمال میل خواهد کرد. با توجه به اینکه بخش عمده ای از بارندگی فلات ایران در فصل زمستان اتفاق می افتد، این دوره می تواند نقشی حیاتی و تعیین کننده در شرایط آب و هوایی کشور ایفا کند.
کاهش نسبی خشکسالی، اما تداوم تنش
وظیفه ضمن اشاره به پیش بینی بارش های زمستان، اعلام کرد که نقشه های فصلی هواشناسی برای حوضه های غربی تا جنوب غربی کشور، احتمال بارش های عادی یا حتی بیشتر از نرمال را نشان می دهند. با این حال، وی هشدار داد که نباید بیش از حد خوش بین بود، چرا که پیش بینی های فصلی همواره با احتمال عدم قطعیت همراه هستند و باید ریسک شرایط بد را نیز در نظر داشت. در مجموع، وضعیت بارندگی در زمستان دست کم به طور موقت می تواند از شدت خشکسالی بکاهد و انتظار می رود میزان بارش ها در اکثر مناطق به شرایط نرمال فصل نزدیک شود.
به گفته ایشان، مدل های عددی اغلب یک زمستان نرمال تا متوسط را نشان می دهند و تحقق چنین شرایطی می تواند به کاهش بخشی از تنش آبی کنونی منجر شود. وی تاکید کرد که بارش های اصلی استان هایی مانند بوشهر و خوزستان به طور معمول در زمستان رخ می دهد و فصل پاییز سهم کمی در بارندگی سالانه این مناطق دارد؛ بنابراین، یک زمستان مناسب می تواند فشار کم آبی را در این مناطق تا حدی جبران کند.
در پایان، آقای وظیفه بر لزوم بازنگری و مدیریت دقیق تر شرایط کم آبی تاکید کرد و گفت: “حتی با تحقق سناریوی خوش بینانه و گذراندن یک زمستان خوب، مشکل خشکی و کم آبی به طور کامل حل نمی شود. تنش آبی ادامه خواهد داشت و تنها از وضعیت فوق بحرانی کنونی فاصله خواهیم گرفت.”
تغییرات اقلیمی و نیاز به بازبینی ساختارها
وی در انتها به ساختارهای مدیریتی کلان مربوط به آب پرداخت و گفت: “مسئله آب دیگر یک چالش گذرا و مقطعی نیست. بنابراین، برنامه ریزی های بلندمدت کشور باید حتما با محوریت آب و ظرفیت اقلیمی هر منطقه انجام شود. این برنامه ها باید تمامی جنبه های توسعه از جمله کشاورزی، گسترش شهرها، تعیین محل سکونت گاه ها و حتی جانمایی صنایع را در بر گیرد و بازنگری جدی در آنها صورت پذیرد.”
