سفري پراندوه و مسيري از مدينه تا طوس

واضح آرشیو وب فارسی:خبر آنلاين: سفري پراندوه و مسيري از مدينه تا طوس
دين - ويژه نامه خبرآنلاين درسالگرد شهادت امام رضا (ع)

در جاده نيشابور به مشهد بقعه اي است با ساختماني قديمي كه در اتاقكي از آن بنا سنگي سياه با جاي پايي نقر شده بر آن ديده مي شود. زائران به اين بقعه قدم گذارده ، آن جاي پا را بوسيده وخاك آن را بر ديده مي كشند ؛ اين مكان، قدمگاه علي ابن موسي الرضاست. مردم عاشق آن خطه 1200 سال پيش به يمن قدوم مبارك امامشان جاي پايي را بر سنگ نقر كرده و معجزه عشق را به نمايش گذاشتند، اين مكان جايي است كه خاك پا ، توتياي چشم و درمان آلام جسم و جان است . از اين قدمگاههاي فراموش شده در كشورمان بسيار است كه در طي سفر امام هشتم علي بن موسي الرضا(ع) در جاي جاي اين خاك از زمين برآمده و قبله حاجات اهل دل شده است. از اينرو بنا داريم در اين فرصت اندك جغرافياي مسير حركت امام را از مدينه تا مرو( مقر حكومت مامون) بررسي كنيم، هر چند در مسير حركت امام رضا از مدينه تا مرو اختلاف نظر وجود دارد ولي در اين گفتار سعي شده مسيري كه بيشترين منابع تاريخي بر آن اتفاق نظر دارند بررسي گردد.

" مسيري كه مامون تاكيد داشت حضرت رضا را از آن عبور دهد يكي از راههاي متداول آن زمان به شمار مي رفت و آن از مدينه به بصره و از طريق سوق الاهواز( اهواز) به فارس و سپس از راه كوير و بيابان ميان ايالت هاي فارس و خراسان مي گذشت و به مرو ختم مي شد."(1) اين مسير در نقشه با رنگ سبز مشخص شده است.

" راه ديگري كه در آن زمان متداول بود از مدينه به سمت كوفه و مدينه الاسلام (بغداد) مي رفت و سپس از آن جا به سمت ري، قم و خراسان و بالاخره به مرو منتهي مي شد."(2) اين مسير در نقشه با رنگ زرد مشخص شده است و چنانكه ملاحظه مي شود اين مسير در ابتدا تا معدن نقره و از نيشابور تا انتها ( مرو) با مسير اول مشترك است. ولي در نقد مسير دوم مي توان به اين مطلب اشاره كرد: عبور از سه شهر كوفه، بغداد و قم ؛ از اين سه شهر كوفه و قم مركز تجمع شيعيان در آغاز قرن سوم اسلامي بود و عبور امام رضا از اين دو شهر مي توانست به قدرتمندي شيعيان اين نواحي و شورش احتمالي آنان بيانجامد. و شهر سوم يعني بغداد و مركز تجمع و قدرت عباسيان كه از ولايت عهدي امام رضا خشمگين بودند و آن را انتقال قدرت از آل عباس به آل علي قلمداد مي كردند ، پس در هر دو صورت اين مسير و انتخاب آن به زيان مامون بوده است، لذا دلايل عقلي و منطقي علاوه بر دلايل و مستندات تاريخي بر مسير اول مرتبت است." از اين رو مسيري كه مامون براي انتقال امام رضا از مدينه به مرو انتخاب كرده بود از ديدگاه جغرافياي طبيعي، اجتماعي، سياسي و مذهبي بسيار حساب شده و زيركانه بود."(3) سفر امام رضا از مدينه تا مرو را در 5 بخش زير مي توان دسته بندي كرد:

1- از مدينه تا بصره
2- از بصره تا فارس
3- از فارس تا يزد
4- از يزد تا خراسان
5- امام در خراسان

1- از مدينه تا بصره:
دو تن از ماموران مامون به نام هاي رجاء بن ضحاك و ياسرخادم به همراه نامه ايي مامور انتقال امام از مدينه به مقر حكومت وي بودند." رجاء بن ضحاك و ياسرخادم به منزل امام رفتند و نامه مامون را به حضرت تسليم كردند. امام با فرستادگان مامون سخني نگفت و با كراهت نامه را خواند و به ناچار پيشنهاد مامون را پذيرفت و آماده سفر شد و در اولين گام قبل از آغاز سفر به سوي مرو، امام دست به اقداماتي زد كه ماهيت پذيرش ولايت عهدي را آشكار ساخت"(4) امام رضا(ع) با دست زدن به اقداماتي نظير وداع با مرقد مطهر رسول اكرم، تعيين جانشين و اعلام امامت امام جواد(ع) و وداع با خانواده خويش نشان دادند كه ولايت عهدي ظاهري آراسته و مجلل بر چهره تبعيد و نفي بلد است. " منابع اوليه و ساير تواريخ معتبر آغاز حركت امام رضا را از مدينه به سوي بصره ذكر كرده اند. با اين وجود برخي از منابع به خصوص تذكره هاي متاخر مي نويسند: حضرت ، ابتدا به مكه رفته و در اين سفر امام جواد نيز همراه ايشان بوده است ، امام با خانه خدا وداع كرده و سپس از مكه به سفر ادامه داده اند."(5) گزارش منابع مختلف درباره سفر امام رضا از مدينه به مكه سپس به بصره متناقض و نامشخص است برخي امام جواد را همراه پدر بزرگوارشان در مكه ديده اند، برخي نامه ايي از امام رضا در مكه دريافت داشته براي امام جواد به مدينه برده اند، اينگونه اقوال از نامشخص و متناقص بودن سفر امام رضا به مكه حكايت دارد. علاوه بر اين، اوضاع مكه در آن زمان چندان آرام نبود لذا" سفر امام رضا به مكه... به لحاظ سياسي مغاير سياست مامون و دستور وي به فرستادگانش مي باشد"(6) به همين دليل نمي توان سفر امام رضا از مدينه به مكه و سپس به مرو را داري حجت هاي آشكار تاريخي دانست و به احتمال زياد بايد بر اين باور بود كه در سفر از مدينه به مرو امام رضا به مكه سفر نكرده اند. امام در طي سفر به بصره در بناج( بروزن كتاب) كه در6 منزلي بصره است توقف مي كنند و پس از استقبال شيعيان آن منطقه عازم بصره مي شوند.
2- از بصره تا فارس
- از بصره تا سوق الاهواز:
" از ديار عرب( عراق) تا خوزستان دو راه وجود دارد، يكي از بغداد به واسط و از واسط به خوزستان و راه ديگر از بصره به خوزستان كه كوتاهترين راه و فاصله ميان ايران و عراق آن روز محسوب مي شد."(7)

راه بصره- اهواز در آن زمان 9 منزل و سي و شش فرسنگ بود ولي از نامهاي قديم منازل اين مسير در نقشه هاي امروزين اثري نمانده است از اينرو به سختي مي توان مسير حركت امام را مشخص كرد " امام رضا از بصره به اهواز حركت كرد ولي از جزئيات مسير حركت امام و منزل گاههايي كه حضرت در آن توقف فرمود منابع هيچ گزارشي ارائه نكرده اند."(8)

با ورود امام رضا به اهواز، بيماري امام روي مي دهد كه منابع دليل بيماري امام را هواي بسيار گرم و مرطوب اين شهر بيان مي كنند، لذا مي توان دريافت كه سفر امام در تابستان رخ داده است.

چنانكه از نقشه برمي آيد از اهواز دو خط زرد رنگ به شوشتر و دزفول ترسيم شده كه بيانگر مسيراحتمالي امام است . سه بقعه به نام امام رضا در شوشتر، دو بقعه به نام شاخراسون( شاه خراسان) در دزفول و شوشتر و دو بقعه ديگر به نام هاي امام ضامن وجود دارد كه بايستي با نظري تقادانه به آن نگريست. " اين بناها( يادبود امام رضا) كه تعدادشان قريب به ده بنا مي رسد اگر چه از حيث كثرت، گذر امام رضا را در ايندو شهر قوت مي بخشند اما به لحاظ اعتبار، متزلزل و مبهم هستند. سه بقعه امام رضا ديمي در شوشتر كه عوام آن را محل توقف حضرت رضا مي دانند برابر گفته شرف الدين شوشتري سندي ندارد... بقعه شاخراسون در دزفول نيز... با ابهام روبروست."(9) تاريخ هاي محلي سفر امام به اين دو شهر را تائيد نمي كنند. همچنين با توجه به نقشه و موقعيت جغرافيايي شوشتر و دزفول گذر حضرت رضا را از اين دو شهر دور از واقع مي نماياند چرا كه امام بايستي راه رفته به شوشتر را بازگشته و سپس به دزفول مي رفتند كه اين سفر عقلاني نمي نمايد.

- از اهواز تا فارس:
درباره ادامه مسير حركت امام علي بن موسي الرضا به فارس منابع توضيحي نمي دهد كه حضرت از كدام راه به سمت فارس و از آن جا به خراسان عزيمت كرده است. و ما تنها از طريق اتصال نقاط جغرافيايي روشن كه در منابع ذكر شده مي توانيم جزئيات مسير حركت حضرت و منازل بين راه را به دست آوريم و يا حدس بزنيم زيرا مسير راه خوزستان به فارس منحصر به يك راه نيست."(10) از اهواز به فارس 24 منزل و در مجموع 102 فرسنگ راه بوده است." احتمال دارد حضرت در سفر تاريخي خود به مرو از راه ارجان، را مهرمز گذشته باشند زيرا نسبت به ابتدا و ميانه اين راه گزارش هايي از عبور آن حضرت در دست داريم."(11)
درباره خروج امام از اهواز خبر دقيقي وجود دارد كه امام از پل اربق يا اربك عبور كرده اند و اين خود كليدي براي حل اين معماست. در ادامه مسير پل اربك " در شهر ارجان قديم( بهبهان) قدمگاهي است موسوم به قدمگاه امام رضا. وجود اين قدمگاه در اين مكان مسير امام علي بن موسي الرضا را... روشن مي كند. قدمگاه بعدي كه در منابع تاريخ محلي به تناوب از آن ياد شده شهر ابرقو يا ابركوه است كه در منتهي اليه جاده شمالي شيراز به شهر يزد است."(12) منابع تاريخي اطلاع مي دهند كه امام رضا از اهواز و از طريق فارس و نه شهر شيراز به سمت خراسان رفته اند. " از ورود حضرت علي بن موسي الرضا به شيراز در منابع گزارش موثقي ثبت نشده است و در منابع محلي تاريخ اين شهر هيچگاه قدمگاه و يا بناي يادبودي به آن حضرت منسوب نيست. اين موضوع احتمال عبور حضرت رضا را از راه باستاني اهواز به پاسارگاد كه بعد از ارجان از طريق راههاي كوهستاني منطقه كهكيلويه به جلگه مرودشت اصطخر مي پيوست قوت مي بخشد."(13)

3- از فارس تا يزد:
ابن بلخي منازل شيراز به يزد را 9 منزل و مسافت ميان اين دو شهر را 54 فرسنگ ياد كرده است. در آن روزگار يزد نه شهر مهمي به قاعده امروز كه از توابع شهر اصطخر بوده است. در اين منطقه چند قدمگاه و بناي يادبود امام رضا(ع) وجود دارد." با توجه به تاكيد منابع به عبور آن حضرت از راه كوير به سوي مرو، بر اعتبار اين قدمگاه ها افزوده مي شود."(14) ولي چنانكه گفته شد يزد در قرن دوم اسلامي نه يك شهر كه يك منطقه بياباني بوده است لذا " از عبور حضرت رضا از يزد در منابع اوليه به صراحت نامي به ميان نيامده است و تنها به ذكر عبور آن حضرت از يك كوير و يا بيابان اشاره كرده اند."(15)
برخي بر اين باورند كه امام ر ضا در طي مسير وارد شهر قم شده و در منزل يكي از اهالي اين شهر منزل كرده اند كه اين مكان امروزه به مدرسه رضويه يا ماموريه شهرت يافته است. ولي بايد اذعان كرد كه مامون گذر امام از شهرهاي محل تجمع شيعيان را ممنوع كرده بود. لذا حضور امام در اين شهر سند محكم ندارد از سوي ديگر " در مورد توقف حضرت در قم منابع تاريخ محلي نيز آن را تائيد نمي كند. تاريخ قم كه از قديمي ترين منابع تاريخ محلي است( 378 ق. حسن قمي) هيچگونه اطلاعي از عبور حضرت رضا از شهر قم نمي دهد. كليني نيز در اصول كافي مي نويسد: مامون آن حضرت را از بصره و شيراز( كه شيعيانش كمتر بودند) به مرو حركت داد..."(16)

4- از يزد تا خراسان
به طور كل تعيين خط مسير دقيق سفر امام رضا به واسطه گزارش هاي متعدد و گاه متناقض منابع دشوار است. به همين سياق تعيين مسير حركت امام رضا از يزد تا خراسان نيز با دشواري همراه است. " تنها نقطه روشن كه در اين مسير از منابع اوليه به دست مي آيد اشاره ايي است كه شيخ صدوق و ساير منابع معتبر به مسير راه كوير و ورود آن حضرت به نيشابور كرده اند."(17) با توجه به نقشه در فرانق و رباط پشت بادام نشانه هايي دال بر عبور امام رضا از اين مناطق وجود دارد. برخي معتقدند كه امام از رباط پشت بادام به دامغان سپس به نيشابور رفته( مسير آبي و سپس زرد رنگ) و برخي منابع معتقدند كه امام با گذر از جناح شرقي كويرلوت به نيشابور وارد شده اند. " دامغان به لحاظ جغرافيايي در خط سير حركت حضرت رضا واقع شده، گذر آن حضرت از اين منطقه محتمل به نظر مي رسد."(18)
5- امام در خراسان:
خوشبختانه از ورود امام رضا به نيشابور گزارش هاي متعدد و مستندي وجود دارد به ويژه حديث سلسله الذهب كه امام در اين شهر ايراد فرموده اند خود به قوت گزارش هاي ورود امام به نيشابور افزوده است. " مهمترين و معتبرترين گزارشي كه از توقف حضرت رضا در نيشابور ضبط شده است. روايت عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروي است كه حديث مشهور و معروف سلسله الذهب را از امام رضا در نيشابور نقل مي كند."(19)
چشمه كهلان كه امام در آن غسل كرده و در كنار حوض آن به نماز ايستاده اند و همچنين قدمگاه نيشابور در 24 كيلومتري آن شهر يادگاري هاي مستند و مستدل حضور امام رضا در اين شهراست. بايد توجه داشت كه نيشابور در آن زمان از شهرهاي آباد و بزرگ خراسان به شمار آمده و ابر شهر ناميده مي شد لذا بعيد نمي نمايد كه مكان فعلي قدمگاه نيشابور كه اينك در جاده نيشابور به مشهد واقع شده است ، آن زمان در خود شهر نيشابور و يا در حومه آن بوده باشد. امام رضا پس از نيشابور به طوس، ده سرخ و كوه سنگي سفر كرده اند داستان هاي مشهور بين مردم اين ناحيه خود گوياي حضور امام در اين منطقه است.

در ده سرخ امام به منظور دستيابي به آب جهت وضو زمين را به دست خويش اندكي حفر كرده، چشمه اي مي جوشد كه تاكنون موجود است.

در كوه سنگي، امام بركت سنگ هاي اين ناحيه را كه از آن ديگ ها و ظروف سنگي مي تراشيدند طلب مي كنند كه تا امروز نيز همچنان اين شغل در اين ناحيه برجاست.

استقبال گرم مردم نيشابور از امام سبب مي شود كه مامون به حبس امام در سرخس دستور دهد. تا شايد از اين طريق تماس امام با مردم را غيرممكن سازد. سرخس آخرين شهر پيش از مرو و يا مقصد حركت است امام رضا (ع) در شهر مرو با وجود سلطه آشكار مامون مورد استقبال مردم واهالي آن شهر قرار مي گيرند، و در همين شهر است كه به ناچار ولايت عهدي مامون را پذيرفته و به زهركين خاندان سياه جامه و سياه دل بني عباس به شهادت مي رسند.

اين سفر را به راستي بايد سفر اندوه دانست ، امام رضا (ع) با دسيسه مامون از مدينه النبي فراخوانده مي شوند ، و امام با تسليم شدن به خواست خداو راضي بودن به رضاي او ، لقب رضاي آل محمد (ص) مي يابند ؛ اينك مشهدالرضا قبله هر ايراني مسلماني است. گرچه سفر امام به مرو سفري آكنده از اندوه بوده است، گرچه امام را از جوار حضرت رسول دور ساخته است ، ولي اينك امام رضا (ع) در حلقه ايي از عاشقانش شب و روز طواف مي شود ؛ و اگر نبود مشهدالرضا، ايران از قلبي تپنده و دلي زنده خالي مي شد . رنج مردان خدا تنها صورت رنج دارد ولي درباطن خيركثيري در آن مستتر است كه اينك شاهد آن هستيم ، بي هيچ گزافه ايي مي توان گفت كه ما هرچه داريم از بركت حضور امام رضاست كه در مشهد خويش دست پربركتش را بر سرمان گسترده است .

/6262

دوشنبه|ا|3|ا|بهمن|ا|1390

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبر آنلاين]

[مشاهده در: www.khabaronline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 214]