عفو و گذشت راهى ميانبر به سوى مقامات انسانى و عرفاني-قسمت اول

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: عفو و گذشت راهى ميانبر به سوى مقامات انسانى و عرفاني-قسمت اول
علي پوريا

شايد بسيار شنيده باشيد كه مي گويند: تو نيكي كن و در دجله انداز كه ايزد در بيابانت دهد باز، يا اين كه: ارحم ترحم، مهرباني كن تا مهرباني بيني و بگذر تا از تو بگذرند.

اين اصطلاحات و ضرب المثل ها و مفاهيم كوتاه و گويا و از نظر محتوا بلند، ريشه در مفاهيم وحياني قرآن دارد و بزرگان و شاعران بزرگ اسلامي براي انتقال آموزه هاي قرآني با بهره مندي از آيات كوشيده اند تا مجموعه اي از مفاهيم اخلاقي را با ساده سازي و همه فهم پذيري در جامعه گسترش دهند. اين گونه است كه مفاهيم بلند اخلاقي و هنجاري قرآني به اشكال مختلف زمزمه مردم است.

يكي از مفاهيم بلند در فرهنگ اسلامي و قرآني، مفهوم عفو و گذشت است. اين مفهوم چنان كه گفته شد به اشكال مختلف در ادبيات و فرهنگ ايراني نفوذ كرده و به عنوان گذشت از گناه ديگري، يكي از فضيلتها و منشهاي نيك در رفتار و اخلاق انساني است. اين خصوصيتي الهي است و كساني كه رنگ خدايي به خود گرفته اند و صبغه الله در جان ايشان نشسته است، انسان هاي با گذشتي هستند كه از خطا و گناه و اشتباه ديگري چشم پوشي مي كنند و مي گذرند و به خود اجازه نمي دهند كه از ديگري در هر پست و مقامي كه هستند انتقام بگيرند. به سخن ديگر، با آن كه از نظر حقوقي و عقلي و عقلايي و حتي شرعي، عدالت، اقتضا مي كند كه شخص را به سبب خطا و اشتباه و جرم و گناهش مواخذه و تنبيه كنند و از وي بر اساس مقابله به مثل «اعتدوابمثل ما اعتدي عليكم» مجازات برابر نمايند و عدالت را در حق وي به اجرا درمي آورند، با اين همه به حكم احسان و نيكي از وي درمي گذرند و با گذشت از كرده وي، او را به كرامت ها و شرافت هاي انساني هدايت مي كنند.

نوشتار زير كه در طي دو شماره تقديم خوانندگان عزيز مي شود بازخواني ريشه ها و خاستگاه اين فرهنگ هنجاري و ارزشي است و نويسنده با مراجعه به آموزه هاي وحياني قرآن ضمن بررسي علل و عوامل زمينه ساز عفو و گذشت، آثار و كاركردهاي آن را واكاودي كرده است كه با هم بخش اول اين نوشتار را از نظر مي گذرانيم:

دست يابي به مقامات بلند انساني

بسياري از مردم در اين انديشه اند كه بتوانند به مقامات بلند انساني دست يابند و از فوايد و آثار آن بهره مند گردند. اين اشتياق، در جوانان، بيشتر است و از آن جايي كه از نظربدني و آرزوها و آمال در جايگاهي قرار دارند كه هر چيزي را مي جويند و درپي هر نام و نشاني مي روند تا ناشناخته ها را كشف و نايافته ها را بيابند، علاقه و اشتياق شگفتي براي دست يابي به كمالات و مقامات از خود نشان مي دهند. آنان در جست وجوي عرفان و مقامات عرفاني و يا رازها و رمزهاي طبيعت درون و بيرون به سوي هر كسي كشيده شده و به هر جايي سرك مي كشند. در بسياري از مواردي با شكست رو به رو مي شوند و به سبب عجله در دست يابي به هر چيزي، در دام نااهلان مي افتند. راه سير و سلوك را گم مي كنند و به جاي بهره گيري از طريقت شريعت براي دست يابي به حقيقت و عرفان و مقامات، هر بيراهه اي را مي آزمايند و در زير علم هر كسي سينه مي زنند و پيرو كر و كور هر كس و ناكسي مي شوند. اين گونه است كه نه تنها به حقيقت نمي رسند بلكه از مقامات انساني دور مي شوند و شكست خورده در دام شيطان افتاده و سرخورده از راه و رسم واقعي طريقت حقيقت مي گردند.

اين در حالي است كه قرآن، راه هاي بسيار ساده و روشني را پيش هر كسي كه در جست وجوي حقيقت و مقامات و كمالات انساني است قرار داده است. صراط مستقيم شريعت در حقيقت و راه و طريقتي آسان و ساده به سوي حقيقت و مقامات و كمالات است. در اين راه مجموعه اي ساده از آموزه ها بيان شده است كه اجراي آن مي تواند شخص را نه تنها به حقيقت و مقامات برساند بلكه كمالات هر چيزي را چنان كه شايسته و بايسته است درك كند و بخشي از وجود خويش گرداند.

يكي از آموزه هاي قرآني براي دست يابي به كمالاتي چند، راه عفو و گذشت است. عفو كه به معناي گذشت از گناه و خطاي ديگري و خودداري از مجازات خطاكار و گناهكار مي باشد، يكي از راه هاي رسيدن به بسياري از كمالات و مقامات انساني است كه در آيات قرآني بيان شده است. هر كسي كه بخواهد مصداق عناوين بلند و مقامات والايي چون نيكوكاري و شكيبايي و پرهيزگاري شود و از محبت و گذشت الهي برخوردار گردد و بسياري از بلاها و مصيبت ها و گرفتاري ها را دفع كند و در نزد مردم بزرگ و محبوب شود و از رحمت خاص خداوندي و عنوان محبوب و حبيب الهي بهره مند گردد، مي بايست از اين راه سود جويد؛ زيرا اين رفتار چنان عظيم و با اهميت است كه خداوند آثار و فوايد زيادي براي آن در آياتي قرآني بيان كرده است.

جايگاه عفو در ميان فضيلت ها و ارزش هاي انساني

گذشت كردن، يكي از فضيلت ها و ارزش هاي اخلاق انساني است كه از سوي همگان به حكم سيره عقلايي مورد توجه و عنايت قرار گرفته است، هر چند كه حكم عقل و حقوق و عدالت اقتضا مي كند كه شخص مجازات گردد و حق كسي كه به او به هر شيوه اي ظلم شده، بازستانده شود.

خداوند در آيات قرآني، عفو و گذشت به ويژه در حال قدرت بر انتقام و مجازات را مي ستايد و بر كساني كه درحال قدرت و توان از حق خويش مي گذرند و با بزرگواري، چشم بر مجازات مي بندند، آفرين مي فرستد و آن را به عنوان امري معروف و هنجاري پسنديده و نيكو مورد تشويق قرار مي دهد و افرادي را كه بدان عمل مي كنند مظهر مقام رحمانيت خويش مي شمارد. (بقره آيه 178)

قرآن در آيه 237 سوره بقره و نيز 126 سوره نحل با آن كه مجازات برابر را به عنوان اصل مقابله به مثل تأييد مي كند ولي با بيان اين كه عفو و گذشت يكي از بهترين و كوتاه ترين راه هاي دست يابي انسان به تقوا است مي كوشد تا بيان دارد كه فضيلت انساني نه در انتقام و مجازات بلكه در عفو و گذشت از ديگري است و شرافت و كرامت انساني نه تنها اين گونه حفظ مي شود بلكه با اين روش، شخص مي تواند كنترل و مهارخويش را به دست گيرد و احسان و نيكوكاري را بر حس انتقام مقدم دارد. در چنين صورتي شخص هم از مقام اهل تقوا سود مي برد و هم مي تواند در جرگه صابران قرار گيرد كه در شدايد و سختي ها مهار نفس خويش را به دست مي گيرند تا عواطف وي تحت تأثير شيطان، او را به مجازات و بلكه مجازات تشديدي به ويژه در هنگام قدرت سوق ندهد.

انسان در عفو و گذشت است كه مي تواند ارزش و جايگاه واقعي خويش را به دست آورد. اين مسئله به ويژه در شدايد و سختي ها مانند مجازات قاتلين و در امور مالي در هنگام تنگدستي فقيران و بينوايان، خود را نشان دهد.

شخصي كه در اوج غضب و انتقام، از جرم قاتل مي گذرد و يا از مال خويش چشم فرو مي بندد تا تنگدستي را نيازارد و با مطالبه پول و مال خويش، او را خوار و ذليل نكند در حقيقت نه تنها كرامت و بزرگواري خويش را خريده بلكه شرافت و كرامت انساني را براي همگان حفظ كرده است.

اجر و پاداش عفو

اگر همين مقام تقوا و صابران و محسنان را از آثار و پاداش هاي عفو و گذشت بدانيم و ديگر هيچ پاداش و مقامي براي آن فرض نكنيم مي توان گفت كه پاداش هاي بسيار ارجمند و ارزشمندي نصيب كساني شده كه اهل عفو و گذشت مي باشند.

با اين همه قرآن براي اهل عفو و گذشت، افزون بر پاداش هاي پيش گفته آثار و پاداش هاي ديگري نيز برشمرده است كه مي توان به زمينه سازي براي جلب غفران و آمرزش الهي براي خود از راه عفو و گذشت در حق ديگري اشاره كرد كه در آيات 22 سوره نور و 14 سوره تغابن بدان اشاره شده است.

پاداش بهشت جاويدان و بهره مندي ازمواهب هميشگي آن از ديگر پاداش هايي است كه خداوند براي اهل عفو درنظر گرفته است. اين مطلب را خداوند به عنوان پاداش اهل عفو و گذشت در آيات 134 تا 136 سوره آل عمران و نيز آيات 63 تا 76 سوره فرقان تشريح كرده است.

خداوند در آيه 40 سوره شورا عفو و اغماض از خطاي ديگران و اصلاح بدي آنان را نيكي دانسته و گذشت را موجب پاداش ويژه خداوند برمي شمارد و در آيات 52 تا 54 سوره قصص با ذكر داستان مومنان اهل كتاب كه دريافت كننده دو اجر و پاداش براي تحمل در برابر كفار و عفو و گذشت از آزار آنان مي باشند اين مطلب را توضيح مي دهد كه چگونه مي توان پاداش هاي مضاعفي را از راه عفو به دست آورد.

به نظر مي رسد كه بهترين پاداش و اثري كه مي توان براي گذشت و عفو بيان كرد آن است كه شرايط براي عفو و گذشت خداوند از خطاهاي انساني را فراهم مي آورد تا اين گونه در مسير ارحم ترحم (رحم كن تا رحم شوي) قرار گيريم.

علل و عوامل عفو و گذشت در انسان

اما چه علل و عواملي در درون و بيرون آدمي موجب مي شود تا شخص، اهل اين فضيلت و منش والاي اخلاقي باشد؟

در پاسخ به اين پرسش، قرآن اموري را به عنوان زمينه ساز و عوامل عفو مطرح مي سازد.

آيه 22 سوره نور بيان مي دارد كه علاقه انسان به غفران الهي و جلب عنايت وي، زمينه اي براي عفو و گذشت خطاهاي ديگران است. به سخن ديگر هنگامي كه انسان در مي يابد كه خود به شكل و يا اشكال گوناگوني خطاكار بوده و هست و اشتباهات و گناهان بسياري را مرتكب شده كه نيازمند عفو و گذشت از سوي خداوند است، مي كوشد تا به گونه اي رفتار كند تا دست كم خداوند نسبت به او سخت گيري نكند. از اين رو مي كوشد تا در حق ديگري راه چشم پوشي از خطا و عفو را در پيش گيرد تا خود تحت اسم غفور و رحيم خدا قرار گيرد.

خداوند بيان مي كند كه اگر انسان از جرم ها و گناهان و خطاهاي كوچك ديگري چشم پوشي كند خداوند نيز ازگناهان و خطاهاي بزرگ او چشم پوشي مي كند و از مقام عفو و غفران با او برخورد مي نمايد. (توبه آيه 66)

البته انسان نبايد هيچ جرم و گناهي را كه در پيشگاه خداوند انجام مي دهد كوچك بشمارد؛ انسان به گناه كوچك خويش ننگرد بلكه به عظمت خداوند بنگرد كه در پيشگاه چه كسي اين خطا و گناه كوچك را انجام مي دهد. اگر اين گونه عمل كند در مي يابد كه هر خطا و گناهي كوچك در برابر خداوند بزرگ است و مي بايست آن را ترك كند.

از ديگر اموري كه زمينه ساز عفو و گذشت در انسان است توجه به قدرت مطلقه خداوندي است. وقتي كسي متوجه اين نكته باشد كه خداوند داراي قدرت مطلقه است و هر كسي را به راحتي مي تواند بگيرد و عذاب كند و چيزي از دايره قدرت او بيرون نيست ولي از بسياري از گناهان و خطاهاي بشر مي گذرد و از در عذاب و انتقام و مجازات وارد نمي شود، اين تفكر و بينش موجب مي شود تا شخص با توجه به ضعف قدرت خويش از حق ديگري بگذرد.

به سخن ديگر، توجه به قدرت مطلقه خدا، زمينه ساز عفو از رفتارهاي خطايي ديگران مي شود كه اين مطلب را مي توان از آيات 109 سوره بقره و نيز 149 سوره نساء به دست آورد.

عقيده به قيامت و رستاخيز و هدفداري خلقت و آفرينش و حتمي بودن بازخواست و محاسبه، زمينه ساز عفو و گذشت نيكو از ديگران است. از اين رو خداوند در آيه 85 سوره حجر بيان مي كند كه ارتباط تنگاتنگي ميان صفح وگذشت و آگاهي از خلقت و هدفداري آن وجود دارد. به معناي ديگر ميان بينش و نگرش ارتباط نزديكي است كه مي بايست در روش هاي تربيت و پرورش آدمي به خوبي از آن سود برد.

نرم خويي و داشتن قلبي نرم و مهربان و رحيم موجب مي شود تا انسان داراي فضيلت اخلاقي گذشت و عفو شود. اين مطلب از آيه 159 سوره آل عمران كه درباره علل و عوامل عفو پيامبر از خطاكاران آمده است به دست مي آيد.

نقش كليدي ايمان در عفو و گذشت

با توجه به مطالب پيش گفته مي توان به نقش كليدي و اساسي ايمان در عفو و گذشت توجه داشت. به سخن ديگر آن چه موجب مي شود تا آدمي راه عفو و گذشت را در زندگي اختيار كند همان ايمان قوي است كه در وجود وي نهفته است.

ايمان موجب مي شود تا انسان داراي بينش و نگرشي درست نسبت به خود و خدا و ديگران باشد و مسايل زندگي و رفتاري خويش را براساس آن تنظيم كند. اين گونه است كه ايمان نقش مهمي در غلبه انسان بر هيجانات دروني خويش و گذشت از خطاي ديگران بازي مي كند. اين مساله را خداوند در آيات 36 و 37 شورا مورد اشاره و تاكيد قرارداده است.

گذشت، عامل دستيابي به مقام صبر

همان گونه كه عفو و گذشت عامل مهم در ايجاد مقام صبر است مي بايست به نقش بازتابي صبر در مقام عمل نيز توجه كرد. انسان با عفو و گذشت خويش زمينه هاي دست يابي به مقام صابران را فراهم مي آورد. مقام صابران از آن جايي كه حكم ثبوت و مقامي دارد و از حالت مقطعي بودن بيرون است مقامي بلند است كه دستيابي به اين مقام با تكرار، تحقق مي يابد و شخص با كارهايي كه موجب تقويت صبر و شكيبايي او مي شود، مي تواند به اين مقام دست يابد. از اين رو عفو و گذشت حالتي است كه او را كم كم به صبر مقامي مي رساند.

به سخن ديگر عفو به معناي كنترل و مهار خشم و عواطف و چشم پوشي از حقوق خود است و اين موجب مي شود تا انسان صبر را درمقام خشم و غضب تجربه كند. تكرار اين گونه اعمال باعث مي گردد تا صبر و شكيبايي درانسان تقويت شود و آدمي به پاداش مقام صابران برسد. به اين معنا كه مقام صابران پاداش عمل عفوي مي شود كه خود مصداق صبر حالي و حالتي بوده است. خداوند در آيات 34 و 35 سوره فصلت صبر را عاملي براي گذشت انسان ها در برابر بدي ها مي شمارد. اين صبر همان صبري است كه ما از آن به حالت ياد كرده ايم. وقتي اين عفو و گذشت و كارهايي كه صبر را در انسان افزايش مي دهد تكرار شود آدمي به مقام صابران مي رسد و از آن مقام و پاداش هاي خاص آن سود مي برد.

كسب اراده قوي

صبر برمشكلات و فشارهاي عصبي و عاطفي و گذشت از خطاي ديگران موجب مي شود تا انسان داراي اراده قوي شود. همان گونه كه دستيابي به مقام صابران به كمك عفو و گذشت شدني است، دستيابي به مقام اولوالعزم نيز از اين راه شدني است. از اين رو مي توان گفت كه داشتن اراده قوي عاملي براي گذشت است و تكرار آن موجب تقويت اراده و دستيابي به مقام عزم مي شود. اين مطلب را مي توان از آيه 43 سوره شورا به دست آورد. خداوند در اين آيه مي فرمايد: و لمن صبر و غفر ان ذلك لمن عزم الامور؛ يعني كسي كه صبر پيشه كند و از خطاي ديگري بگذرد و او را بيامرزد اين برخاسته از عزم امور است. به اين معنا كه ميان صبر و غفران (عفو و آمرزش) ازسويي و دستيابي به مقام عزم دركارها از سوي ديگر ارتباط ناگسستني وجود دارد.

به هرحال تجربه نشان داده است كه آدمي مي بايست ضمن تقويت ايمان واقعي و بازسازي بينشي و نگرشي خويش با انجام دادن كارهايي از جمله گذشت از خطاهاي كوچك و تمرين آمرزش و عفو ديگري، خود را براي كارهاي بزرگ آماده كند. از اين رو چشم پوشي از بدهكاري هاي اندك كساني كه ندار هستند و در عسر و تنگدستي به سرمي برند و يا گذشت از خطاهاي كوچك زمينه اي مي شود تا انسان نفس و عواطف و احساسات خويش را كنترل كند و تقوا را در خود زنده كند و صبر و شكيبايي را با اراده قوي تقويت نمايد تا درنهايت در مسائل دشواري چون گذشت از قاتل و مانند آن بتواند اهل عفو و مغفرت باشد و به مقام صابران و نيكوكاران برسد.

مطالبي كه بيان شد برخي از آيات قرآني بود كه درباره مسئله عفو و گذشت و راه دستيابي به اين مقام و فضيلت بيان شده است.

عفو در روايات

در حديثي از پيامبراكرم(ص) آمده است:

«هنگامي كه روز قيامت مي شود ندادهنده اي صدا مي زند هركس اجر او بر خدا است وارد بهشت شود، گفته مي شود چه كسي اجرش برخداست؟ در پاسخ مي گويند: كساني كه مردم را عفو كردند، آنها بدون حساب وارد بهشت مي شوند.

در حديث ديگري از همان بزرگوار مي خوانيم كه در يكي از خطبه ها فرمود:

«آيا به شما خبر دهم كه بهترين اخلاق دنيا و آخرت چيست؟ عفو و گذشت از كسي كه به شما ستم كرده و ارتباط برقراركردن با كسي كه از شما قطع رابطه كرده، و نيكي به كسي كه به شما بدي كرده و بخشش به كسي كه شما را محروم ساخته است.

در اين حديث شريف، عالي ترين مراتب عفو كه همان پاسخ دادن بدي با خوبي است در شاخه هاي مختلف بيان شده است و اين مقام انبياء و اولياء و صلحاي راستين است.

امام علي(ع) مي فرمايد:

العفو تاج المكارم

عفو و گذشت، تاج فضايل اخلاقي است. (شرح غرر/ 1/140)

مي دانيم تاج هم نشانه عظمت و قدرت است و هم زينت و بر بالاترين عضو بدن يعني سرگذاشته مي شود، پس اين تعبير نشان مي دهد كه عفو و گذشت در ميان همه فضايل اخلاقي موقعيت خاصي دارد.

امام صادق(ع) مي فرمايد: سه صفت در هركس باشد خداوند حورالعين را به تزويج او درمي آورد:

1- خشم و غضب خويش را فرونشاند.

2- در راه خدا و مقابل شمشيرها استقامت و بردباري داشته باشد.

3- بر مال حرامي كه به دستش افتاده طمع نكند. (بحار: ج71، ص417).

در روايتي ديگر حضرت علي (ع) مي فرمايند: «شرالناس من لا يعف عن الزله و لا يستر العوره؛ بدترين مردم كسي است كه از لغزش ها نمي گذرد و عفو نمي كند و عيوب مردم را نمي پوشاند.» (شرح غرر،ج4، ص175).

مولاي متقيان در كلمات قصارشان در نهج البلاغه مي فرمايد: «اذا قدرت علي عدوك فاجعل العفو عنه شكراللقدره عليه؛ هنگامي كه بر دشمن خود پيروز شدي، عفو را شكرانه اين پيروزي قرارده» (نهج البلاغه، كلمات قصار، حديث.11)

يکشنبه|ا|11|ا|اسفند|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 297]