واضح آرشیو وب فارسی:روزنامه رسالت: فروغ یزدانی* ریشه های عمیق مشترک میان هند و ایران در اعماق تاریخ یکی است و این پیوندهای نژادی،زبانی و فرهنگی ، طی قرون متمادی باعث ایجاد روابط سیاسی ،اجتماعی، فرهنگی گسترده میان دو کشور شد. در طول تاریخ طولانی مناسبات ایران وهند ، مهاجرت های گوناگونی نیز صورت گرفت و عده زیادی از ایرانیان به هند مهاجرت کردند که یکی از آنها مهاجرت زرتشتیان بعد از آمدن اسلام به ایران است. در دوره اسلامی نیز مهاجرت های متعددی صورت گرفت که برخی به سبب جنگ ها و فتوحات بوده و بعضی ناشی از اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی همانند مهاجرت هایی که در دوره صفویه صورت گرفت . آثارحضور ایرانیان در شبه قاره هند را می توان در قالب سلسله های کوچک، بازرگانان ، صدراعظم ها، پزشکان ، فقیهان و ادیبان و هنرمندان مشاهده کرد که در همه شئون فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به تمدن هند غنا بخشیدند. عصر شاه جهان دوران کلاسیک نامیده می شود و یکی از درخشان ترین ادوار امپراتوری گورکانیان است و مطالعه آثار معماری در آن بیان کننده تأثیر متقابل معماری این دوران یا بیان کننده سیر تکاملی معماری ایرانی- اسلامی در شبه قاره است. فرهنگ و تمدن ایرانی به واسطه حمایت ها و بخشش های او اعتلا یافت. ایرانیان بسیاری در این دوره بنا به دلایلی نظیر تجارت، ثروت، فشارهای سیاسی و مذهبی به هند مهاجرت کردند و چون شاه جهان تحت نفوذ همسر ایرانی و وزیر ایرانی خود بود به ایرانیان توجه می کرد. در چنین شرایطی فرهنگ و هنر غنی مرکب از عناصر ایرانی – اسلامی و هندی پدید آمد که در شئون مختلف حکومت، معماری ، هنر و ادبیات رسم و نمود داشت.گورکانیان که کاملاً به توانایی معماری آگاهی داشتند از آن به عنوان ابزاری برای خودنمایی استفاده می کردند (کخ، 13) زیرا معتقد بودند که ساختمان ها و بناها در نظر مردم اعتبار و منزلت برای حکام پدید می آورد. در دوره شاه جهان معماری گورکانیان به اوج کمال و زیبایی رسید و بناهای باشکوهی به دستور وی ساخته شد. او به معماری علاقه بسیار داشت و معماران بسیاری را از ممالک اطراف به هند دعوت کرد. (کنبو، 1/206) عناصر معماری ایرانی که از زمان تأسیس سلسله گورکانی وارد هند شده بود به طرز هماهنگ و زیبایی در بناهای عهد شاه جهان تکامل یافت و به عنوان عناصر اصلی و تفکیک ناپذیر این دوره محسوب می شد. این عناصر در طرح ها، اجرا و تزیینات بناهای عصر شاه جهان قابل مشاهده است. از عناصر معماری این دوره چهار باغ است که به طور وسیعی از آن بهره برداری شد و در هند به باغ های ایرانی معروفند. (Rezavi 126) طرح چهار باغ در عهد شاه جهان یک عنصر اصلی در کاخ ها و تفرج گاه ها است که می توان آن را به عنوان یکی از مهم ترین تأثیرات معماری ایرانی دانست.چهارباغ هایی که در ایران بنا شد باغی بود که پیاده روهای سایه دار آن را به سایه بان وسیعی تبدیل کرده بود.(کمبریج،422)دراینجا بخش اعظم طرح را طبیعت شکل می داد و معمولا به منظور تفریح اهالی شهر و لذت بردن ازمصاحبت یکدیگرساخته شده بود(ویلبر،102و106) ، باغ شالیمار از مهم ترین باغ های این دوره است. از ویژگی ها مهم معماری دراین دوره به موارد زیر می توان اشاره کرد : 1 -تقارن و یکدستی که حتی از دوره های قبل تر استفاده می شود از ویژگی های اصلی معماری تیموریان بود که نمونه های آن را می توان در مجموعه آرام گاه های تاج محل مشاهده کرد. (کلمبگ و ویبلر 124) 2 -طرح هشت بهشت که یکی از طرح های معماری این دوره بود در ساخت مقابر مورد استفاده قرار می گرفت، یک مربع یا مستطیل با گوشه هایی که هشت ضلع نامنظم را شکل می داد. فضای مرکزی با سقف گنبدی و ایوان هایی در وسط هر یک از جبهه های بنا بود. (کخ، 36 و کلمبگ و ویبلر، 171)این سبک ادامه دوره تیموری بود که نمونه آن گور تیمور در سمرقند بود. (ویلسن، 223) این طرح در مقبره تاج محل به دائی آنگه در لاهور و افضل خان در آگرا به کار رفت. 3 -طرح چهار ایوان که از طرح های جا افتاده و رایج در مساجد ایران بود از قرن ششم به طور گسترده در مساجد دوران حکومت ایلخانان و تیموری و صفویه به کار رفت. مساجد چهار ایوانی به مساجدی گفته می شود که شبستان توسط رواق هایی در دو طرف احاطه شده بود (Pereira , 223)مسجد وزیر خان لاهور، مسجد جامع شاه جهان از نمونه های آنند. 4 -گنبد دوپوسته که دو جداره بوده و بین دو جداره فضای خالی بود که از زمان سلجوقیان رواج داشت و سپس در دوره تیموری و صفوی به کار گرفته شد. (ویلسن، 317 و Kezavi 131)مثل آرامگاه همایون (Havell , 210) و مقبره تاج محل. 5 -تالار ستون دار که تالاری با سقفی صاف متکی بر ستون باربر که از سه طرف باز و از یک طرف توسط دیوار محصور شده باشد، کاملاً تحت تأثیر معماری ایرانی بود. تالارها متکی بر ستون ها و چوبی که در قسمت جلویی بنا واقع بود مانند چهل ستون و عالی قاپو. (کنبی و 47) و مشابه آن در دیوار عام در قلعه کاخ سرخ آگرا و کاخ شاه جهان می باشد. 6 -پیش طاق نیز از عناصر معماری ایرانی بود که به مدخل ها مربوط می شد و تحت تأثیر معماری ایرانی از دوره تیموری و صفویه است. (Rozavi , 135) 7 - جلو خانه نوعی فضای شهری بود مثل بازار یا میدان برای تسهیل در دسترسی به فضای معماری و فعالیت های تشریفاتی بود. (کخ، 214) 8 - طاق نیز از مهم ترین عناصر معماری ایرانی- اسلامی بود که پیرو طاق های تیموری و صفوی بود. (کخ، 14). 9 - پوشش چهار ترک یا طاق مقعر که شکلی از طاق های دوره شاه جهان بود معمولاً در زیر گنبد به کار برده می شد. (گلمبک و ویبلر 151- 159 و ویلسن 320) این طاق در معماری دوره گورکانیان ادامه دهنده معماری تیموری بود. 10 - استفاده از آجر در بناهای عهد شاه جهان تحت تأثیر معماری ایرانی است هر چند شاه جهان سنگ مرمر و سنگ ماسه قرمز را به عنوان مصالح اصلی خود برگزید و امرا و اشراف در استفاده از آجر توجه بیشتری نشان می دادند. (Brawn. Percy, 1/102) 11 - کاشیکاری نیز که هنر خاص ایرانیان بود برای تزیین عمارت به خصوص در سند و پنجاب متداول بود که نمونه آن مسجد وزیر خان لاهوربود. (Snith , 176) 12 - مقرنس نیز برای تزیین زیر طاق ها، سرستون ها و پیش طاق ها مورد استفاده قرار گرفت (کیانی، 31) که در دوره تیموری و صفوی رواج داشت و در آرامگاه تیمور و چهل ستون وجود دارد. (کخ، 70) 13 - آیینه کاری برای تزیین سطوح داخلی و خارجی بناها بود که از کنار هم قرار دادن آینه های کوچک و بزرگ و ایجاد اشکال وطرح های گوناگون پدید آمد (کیانی، 240)و تحت تأثیر معماری صفویه بود. 14 - خاتم کاری از عناصر تزییناتی بود که خصوصاً در مقابر به کار می رفت که تقلید آگاهانه از خاتم کاری ایرانی بود و تنها تفاوت در این بود که در ایران روی چوب و در هند بر روی سنگ بود. دوران طلایی معماری و هنر در عهد شاه جهان شکل گرفت، او به معماری علاقه فراوانی داشت و از طرح های جدید استقبال می کرد و حمایت های فراوانی انجام داد. سبک معماری در حقیقت ترکیبی از عناصر معماری تیموری و صفوی بود. عناصر معماری ایرانی در قالب گنبدهای دو پوسته، طاق گنبدی، مقرنس کاری، آیینه کاری مناظرچهار باغ ، استفاده از آجر و کاشی در مقابر، کاخ ها و مساجد به طور مشخص آشکار و محسوس است. نمونه های معماری مانند تاج محل، کاخ سرخ آگرا، مقبره جهانگیر و باغ شالیمار اوج نفوذ و هنر ایرانی را نشان می دهد. مطالعه این آثار بیان کننده مسیر تکاملی معماری ایرانی- اسلامی در شبه قاره است که مطالعه آن بازتاب تلفیق این همنشینی است. *دانشجوی دکتری تاریخ منابع در دفتر روزنامه موجود است
دوشنبه ، ۲۷مهر۱۳۹۴
[مشاهده متن کامل خبر]
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: روزنامه رسالت]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 24]