درآمدي بر واژه‌شناسي بهداشت رواني در قرآن

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: درآمدي بر واژه‌شناسي بهداشت رواني در قرآن
گروه خبرنگاران افتخاري / سيد جعفر فاطمي نوش آبادي: در قرآن كريم مفاهيم متعددي وجود دارند كه نزديك به مفهوم بهداشت رواني است. در اين ميان چهار مفهوم وجود دارند كه به دليل بيان توصيفي و مصداقي خود به مقصود نزديك‌ترند، اين مفاهيم عبارتند از: سكينه، حيات طيبه، قلب سليم و نفس مطمئنه.
مرحوم كليني از حضرت علي (ع) نقل كرده كه فرموده‌اند: تا چند خصلت در انسان نباشد هرگز به بهداشت روان نخواهد رسيد. اين خصلت‌ها عبارتند از: مردم از كفر و شر او در امان و به نيكي وي اميدوار باشند. دارايي‌هاي اضافي خود را ببخشند و در نگهداشتن گفتارهاي اخلاقي خود خست نشان دهند.

از دنيا به اندازه نيازش بهره‌برداري كنند، تا زنده است از علم و دانش سير نشود، با خدا بودن در ذلت را، بر عزت بدون خداوند ترجيح دهد، نيكي اندك ديگران را زياد و نيكي بسيار خود را اندك شمارد، همهي مردمان را از خود و خدا را هميشه از ديگران مهم‌تر بداند.

امام در پايان فرمودند: اين تمام مطلب است «و هو تمام الامر.»

در قرآن كريم مفاهيم متعددي وجود دارند كه نزديك به مفهوم بهداشت رواني است. در اين ميان چهار مفهوم وجود دارند كه به دليل بيان توصيفي و مصداقي خود به مقصود نزديك‌ترند؛ اين مفاهيم عبارتند از:

سكينه، حيات طيبه، قلب سليم و نفس مطمئنه. اين ها مفاهيمي است كه در اين مقاله به بررسي آن‌ها مي‌پردازيم:

سكينه: سكينه از لحاظ اشتقاق از ماده‌ي سكون است و در قرآن به معني آرام بودن دل و فقدان هرگونه اضطراب و نگراني است. اين وا‍ژه تقريبا ً در شش آيه از قرآن كريم به كار رفته است و از مجموع اين آيات مي توان استنباط كرد كه اين نوع آرامش درون و يا سكون و ثبات قلبي، موهبتي است الهي كه تنها پيامبر(ص) و مؤمنان واقعي از آن بهره مندند. به عنوان نمونه به آيه‌ي 46 از سوره‌ي مباركه‌ي فتح اشاره مي‌كنيم: «خداوند اطمينان خاطر بر رسول خود و بر مؤمنان نازل كرد و آنان را با كلمه‌ اخلاق و تقوي آشنا كرد كه آنان سزاوارتر بر اين مقام بودند. خداوند بر همه امور عالم داناست.»

حيات طيبه: اين مفهوم در آيه 97 از سوره‌ نحل به كار رفته است. در اين آيه خداوند مي‌فرمايد: « هر كس از زن و مرد‌ كه كار نيكي به شرط ايمان به خدا به جا آورد ما او را در زندگاني خوش و با سعادت زنده مي‌گردانيم و اجري بسيار بهتر از ارزش كار نيكي كه كرده به او اعطا مي‌كنيم .»

از محتواي اين آيه مي‌توان فهميد كه حيات طيبه، يا زندگي پاك، نتيجه‌ي عمل صالح است و اين كه چنين زندگي خاص همين جهان است و نه زندگي و حيات پس از مرگ؛ كه قسمت اخير آيه مشخصا ً بدان مربوط مي‌شود. برطبق نظر برخي از مفسران، حيات طيبه در عمل به معني تحقق جامعه‌اي است كه در آن امنيت رفاه، آسايش،‌ عشق، تعاون و همدردي وجود دارد و از رذايل و جنايتي چون ظلم، تجاوز، خيانت، فساد، نگراني و تشويش به دور است.

قلب سليم: اين مفهوم از دو معني قبلي به مفهوم بهداشت رواني نزديك‌تر است. قلب در مواردي از قرآن كريم به معني روح و عقل به كار برده شده است و بنابراين «قلب سليم» مي تواند عبارت ديگري براي روح سالم و يا بهداشت رواني باشد.

طبق نظر علامه طباطبايي، «قلب سليم» قلبي است كه از هر گونه بيماري و انحراف اخلاقي و اقتصادي به دور باشد و بدان مرحله از سلامت و اوج رسيده باشد كه تمام متعلقات و وابستگي هاي او تحت شعاع متعلق به خدا قرار گرفته باشد، كه يكي از مصداق هاي بارز اين حالت، حضرت ابراهيم است كه خداوند درباره او مي فرمايد: «از پيروان نوح به حقيقت ابراهيم بود و ابراهيم از جانب خدا با قلبي پاك و سالم آمد.»

نفس مطمئنه: اين مفهوم از همه‌ي مفاهيم ديگر به معنا و مفهوم بهداشت رواني نزديك‌تر است و به دو دليل مي‌توان آن را بر سه مفهوم گذشته ارجح دانست. وجود كلمه يا وصف مطمئنه دليل نخست است؛ زيرا اطمينان به دست آمده در نفس مطمئنه هرگز به معني سكون و يا قرار و آرامش ناشي از غفلت و ناخودآگاهي نيست؛ بلكه كوشش و حركت آگاهانه‌اي است كه بر روي روح و روان صاحب اين نفس عارض مي‌شود.

مفهوم بيماري رواني در قرآن

همان‌طور كه قبلا ً اشاره كرديم، قلب در برخي از آيات قرآن كريم به معني روح و عقل آمده است؛ بنابراين، تعبير بيماري دل و يا در قالب كلمات خود قرآن «مرض قلب» را مي‌توان معادل يا هم معنا با مفهوم بيماري رواني دانست. علامه طباطبايي در تفسير آيه‌ي 60 سوره‌ احزاب مي‌فرمايد: «مقصود بيماري دل، اختلال در ثبات و استقامت نفس است؛ بدان بيان كه، با ايجاد تزلزل و اضطراب در باطن شخص، او را به سوي باطل و پيروي از هواي نفس سوق مي دهد.»

براساس اين آيه و آيات فراوان ديگر به برخي از علائم اين بيماري اشاره مي‌كنيم:

خود فراموشي: يكي از علائم بارز اين بيماري «خود فريبي» است كه به صراحت در آيه‌ي 9 سوره‌ بقره ذكر شده: «يخادعون الله و الذين امنوا و ما يخدعون الا انفسهم و ما يشعرون» مي‌خواهند تا خدا و اهل ايمان را فريب دهند و حال آن‌كه فريب ندهند مگر خود را و اين را از سفاهت نمي‌دانند. خود فريبي ريشه در «خود فراموشي» دارد كه به تعبير قرآن از مهم ترين و ريشه دارترين بيماري هاي رواني است. آيه‌ 19 سوره‌ حشربه خود فراموشي اشاره كرده است.

خود بزرگ‌بيني: نشانه ديگر اين بيماري خود بزرگ‌بيني است. قرآن در آيه 13 از سوره‌ي بقره مي‌فرمايد: «و اذا قيل لهم امنوا كما امن الناس قالوا انومن كما امن السفهاء» هنگامي كه به آن‌ها گفته شد كه ايمان بياوريد، مي‌گويند: آيا هم‌چون سفهاء و بي‌خردان ايمان بياوريم؟ با اين حالت رواني، گاه ممكن است آن چنان حاد و عميق شود كه فرد مبتلا، دچار حالت هذياني شده و مثلاً از خود به عنوان بزرگ‌ترين انديشمند قرن نام ببرد.

نارسايي‌هاي عقلاني: سومين نشانه اين بيماري را مي‌توان در مقوله عام نارسايي‌هاي عقلاني خلاصه كرد، كه تعريف واقعي‌ آن،‌ناتواني در تحليل روند حوادث، تناقض گويي‌ها، دروغ‌گويي‌ها و عدم استقلال در فكر و يا انديشه است.

********************************************************************

منابع و مآخذ:

ـ قرآن كريم

ـ خواجه طوسي، نصيرالدين؛ اوصاف الاشراف.

ـ حسيني، علي اكبر؛ بحثي مقدماتي پيرامون مبادي دانش روانشناسي در اسلام؛ مجله‌ي روانشناسي و علوم تربيتي دانشكده روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاه تهران .

ـ كليني، محمد بن يعقوب؛‌ اصول كافي.

ـ حسيني، علي اكبر؛ نقش اخلاق و مذهب در تحكيم مباني بهداشت رواني .

ـ طباطبايي، سيد محمد حسين؛ تفسير الميزان

منبع:نشريه نگاه وزارت آموزش وپرورش شماره 360
چهارشنبه 20 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 97]