بررسی نسبت فرهنگ و تمدن ایران با اسلام

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: بررسی نسبت فرهنگ و تمدن ایران با اسلام

ورود اسلام به ایران فضای فرهنگی را متحول ساخت و ظرفیت.های علمی - فرهنگی ایرانیان را به فعلیت رساند، چهره.های بی.شمار علمی - فرهنگی از جای‏جای ایران سر برآورده و مبدل به نقش‏آفرینان عمده.ی عرصه.ی فرهنگ و تمدن جهان اسلام گردیدند. اما مهم‏ترین موهبت اسلام به ایران، خداپرستی ایرانیان بعد از ورود اسلام است.

ادیان نیوز/ تاریخ سرزمین ایران از گذشته.ی دور تا به حال همواره درگیر چالش.های متعدد با سایر اقوام، فرهنگ.ها و تمدن.ها بوده است. از ورود یونانیان به ایران در عصر باستان و تشکیل حکومت یونانی- هلنیستی سلوکیان تا حمله.ی ویران.گر مغول به ایران و هم.چنین چالش.ها و معضلاتی که تاریخ معاصر ما از مواجهه.ی ایرانیان با استعمار غرب در دویست سال گذشته به خاطر می.آورد، همه و همه‏ نمونه.هایی از مصایب و مشکلات مردم ایران زمین در صحنه.ی تاریخ با اقوام، فرهنگ.ها و تمدن.های بیگانه بوده است که در برگیرنده.ی درس.ها و عبرت.های فراوانی برای ایران حال و آینده می.باشد.

اما شاید مهم.ترین و تأثیرگذارترین واقعه.ی تاریخ ایران را بتوان ورود اسلام به ایران دانست. اما به راستی نسبت فرهنگ و تمدن ایران با اسلام چیست و نوع تعامل این دو در تاریخ ایران به طور خاص و تاریخ اسلام به طور اعم منشأ چه تحولاتی است؟ اگر فرهنگ و تمدن ایرانی در مواجهه با فرهنگ بیگانه.ی هلنیستی یونانی بعد از یک مقطع صد و اندی ساله دست رد به سینه.ی این فرهنگ می.زند و فرهنگ هلنیستی بعد از پایان عمر سیاسی سلوکیان قادر به ادامه.ی حضور در صحنه.ی فرهنگ و تمدن ایرانی نیست و از جانب فرهنگ و تمدن ایرانی دفع می.شود و یا اگر فرهنگ و تمدن ایران در قرون میانه این قابلیت را داراست که در برابر مغولان و ترکان نه تنها سر تعظیم فرود نیاورده بلکه ایشان را تحت خدمت خود درآورد و به ایشان بیاموزد و ایشان نیز رمز بقا و ارتقا را در تمسک به عنصر ایرانی دانسته و تمکین کنند، در مواجهه.ی ایرانیان با اسلام چه روی می.دهد؟

چه اتفاقی می.افتد که اینک پس از گذشت حدود 1400 سال از ورود اسلام به ایران، چنان پیوندی میان فرهنگ و تمدن ایران با آموزه.های اسلامی شکل می.گیرد که عنصر اسلامی را به جز لاینفک فرهنگ و تمدن ایرانی مبدل می.سازد؟

ورود اسلام به ایران اگر چه از منظر شرق شناسی یک تهاجم تلقی می.گردد، ولی به واقع می.بایست آن را به تعبیر شهید «مطهری» یک «انقلاب» برای مردم ایران قلمداد کرد.[1]ظهور اسلام در ایران بر هم زننده.ی نظم قدیم حاکم بر جامعه.ی ایران بود که ره‏آورد آن آزادی از ظلم و جور برای قاطبه.ی مردم ایران بود که تا پیش از این به. واسطه.ی وجود نظام «کاستی» از ابتدایی.ترین حقوق خود محروم بودند.

اسلام حصار مذهبی و سیاسی که گرداگرد ایران کشیده شده بود و نمی.گذاشت ایرانی استعداد خویش را در میان ملت.های دیگر بروز دهد و هم نمی.گذاشت این ملت از محصول اندیشه.ی سایر ملل مجاور یا دور دست استفاده کند، در هم شکست؛ دروازه.های سرزمین.های دیگر را به روی ایرانی و دروازه.ی ایران را به روی فرهنگ.ها و تمدن.های دیگر گشود.[2]

این دروازه.های باز شده از یک سو موجبات پیشوایی و مقتدایی ایرانیان به واسطه.ی اثبات هوش، لیاقت و استعداد ایشان را فراهم گرداند و از سویی دیگر شرایطی برای ایفای نقش گسترده.ی ایرانیان در تکمیل و توسعه.ی تمدن عظیم جهانی را مهیا ساخت.

ورود اسلام به ایران فضای فرهنگی رابه طوری متحول ساخت که ظرفیت.های علمی و فرهنگی ایرانیان که تا پیش از این امکان بروز و ظهور نداشت، به فعلیت رسید و چهره.های بی.شمار علمی و فرهنگی از جای جای ایران سر برآورده و مبدل به نقش آفرینان عمده.ی عرصه.ی فرهنگ و تمدن جهان اسلام گردیدند.

اما از همه.ی آن.ها مهم.تر و آن موهبت اسلام به ایران که می.تواند مهر خاموشی بر دهان کسانی که خدمات اسلام به ایران را مقطعی و منحصر به دوره.ی تاریخی خاص خود می.دانند، بنهد؛ توحید و خداپرستی ایرانیان بعد از ورود اسلام است. امری که محدود به مقطع زمانی خاصی نمی.گردد و تداوم آن نوید بخش رستگاری ایرانیان در دنیا و آخرت خواهد بود.شهید مرتضی مطهری در کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» در این باره آورده است: «اسلام از ایران ثنویت، آتش.پرستی،هوم.پرستی و آفتاب.پرستی را گرفت و به جای آن توحید و خداپرستی داد.

خدمت اسلام به ایران از این لحاظ بیش از خدمت این دین به عربستان است، زیرا جاهلیت عرب تنها دچار شرک در عبادت بود اما جاهلیت ایران افزون بر این، گرفتار شرک در خالقیت بود. اسلام اندیشه.ی خدای شاخ.دار و بال.دار، ریش و سبیل دار، عصا به دست، ردا بر دوش، مجعد موی ودارای تاج کنگره.دار را تبدیل کرد به اندیشه.ی خدای قیوم، برتر از خیال، قیاس،گمان و وهم، متعالی از توصیف که همه جا و با همه چیز هست و هیچ چیز با او نیست، هم اول است و هم آخر، هم ظاهر است و هم باطن ... اسلام، خرافاتی از قبیل مصاف نه هزارساله.ی اهورامزدا و اهریمن، قربانی هزار ساله.ی زروان برای فرزند دار شدن و زاییده‏شدن اهریمن به واسطه.ی شک در قبولی قربانی و به جا افتادن نذر، هم.چنین دعاهای دیوبند، تشریفات عجیب آتش پرستی، غذا و مشروب برای مردگان بر بام.ها، راندن حیوانات وحشی و مرغان در میان آتش، ستایش آفتاب و ماه در چهار نوبت ... و صدها امثال این.ها را از زندگی فکری و عملی ایرانی خارج ساخت.

اسلام در عبادت به جای مقابل آفتاب یا آتش ایستادن و بیهوده زمزمه کردن و به جای آتش را برهم زدن و پنام به دهان بستن و به جای زانو زدن در مقابل آتش و مقدس شمردن طشت نُه سوراخه، عباداتی را در نهایت معقولیت و در اوج معنویت و در کمال لطافت اندیشه برقرارکرد.»[3]با این همه اینک چه می.شود که به یک باره بر پایه.ی مشتی اوهام مکتب ایرانی در عرض فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی برجسته سازی می.شود و تفاخر به تاریخ باستان و گذشته.ی باستانی دست.آویزی برای به محاق بردن تاریخ ایران دوره.ی اسلامی قرار می.گیرد.

مقطعی که اگر بنا به تفاخر باشد، به گواهی اسناد و شواهد تاریخی افتخارات عظیم و شگرف فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی برای قرون متمادی نه فقط جهان اسلام که عالم اسلام را تحت تأثیر خود قرار داد. پس بسیار به جاست فرمایش رهبر فرزانه.ی انقلاب در این باره که می.فرمایند:

«در مورد علاقه به ایران، به.جای تأکید بر ایران قبل از اسلام، بر ایران بعد از اسلام تأکید شود زیرا افتخارات ایران بعد از اسلام در هیچ دوره.ای از تاریخ ایران وجود نداشته است. رشد پیشرفت.های علمی، هنری، فرهنگی و حتی نظامی در ایران بعد از اسلام به.ویژه در دوران دیلمی، سلجوقیان و صفویه به هیچ وجه قابل مقایسه با ایران قبل از اسلام نیست. اگر می.خواهید از ایران و ایرانی.گری حمایت کنید، ایران بعد از اسلام، مستند.تر و آشکار.تر است.»

البته این دست از اقدام.های مبنی بر پررنگ جلوه دادن تاریخ ایران باستان و تعریف و تمجید از شکوه تخت جمشید و پیامبر سازیاز کوروش و پل زدن میان منشور کوروش و حقوق بشر تنها منحصر به این مقطع نیست و تاریخ ایران در همین صد سال گذشته در چندین مقطع نمونه.هایی از این دست را به یاد می.آورد.

روشنفکران ایرانی دوره.ی قاجار و در رأس ایشان «میرزا فتحعلی آخوندزاده» را می.بایست رهبر باستان.گرایی ایرانی در دوره.ی خویش دانست. وی که در برابر جذابیت.های تمدن جدید غرب انگشت حیرت بر دهان داشت، تلاش می.کرد تا با چنگ زدن به باستان.گرایی و بزرگ.نمایی، شکوه و عظمت گذشته.ی باستانی ایران به جعل هویت برای ایرانیان بپردازد:

«ای ایران کو آن شوکت و سعادت تو که در عهد کیومرث، جمشید، گشتاسب، انوشیروان و خسروپرویز می.بود ... زمانی که سلاطین تو به پیمان فرهنگ عمل می.کردند، چندین هزار سال در صفحه.ی ارم منال دنیا به عظمت و سعادت کامران می.بودند و مردم زیر سایه.ی سلطنت ایشان از نعمات الهی بهره.یاب شده در آسایش زندگی می.کردند.»[4]

این اظهار‏نظرها در عظمت و منزلت تاریخ ایران باستان در حالی توسط آخوندزاده بیان می.شود که وی از روی عمد زشتی.ها و پلیدی.های پادشاهان باستانی را نادیده می.گیرد و از آن سوی، سراسر دوره.ی اسلامی را معادل سیاهی می.انگارد. دوره.ای که حداقل چند قرن آن به عنوان «عصر زرین» مورد توافق همگان از جمله خود غربی.ها و مستشرقین آن.ها است. اسلام‏ زدایی از ساحت فرهنگ و تاریخ ایران اساس گفتمان آخوندزاده را تشکیل می.دهد.

بر اساس ادعای وی، اسلام عامل بدبختی ایرانیان و حمله.ی اعراب منجر به پایان عصر پر افتخار شاهان باستانی ایران گردیده است؛ اکنون نیز به جبران اشتباه گذشته می.بایست ترک اسلام کرد و غرب را پرستید. پس از دوره.ی قاجار نیز «آرکاییسم» و تفاخر به گذشته.ی باستانی به دوره.ی پهلوی اول، روشنفکران و روزنامه نگاران این دوره سرایت کرد. در رأس ایشان شخص پهلوی اول قرار داشت. وی نیز که به شکل افراط گونه در صدد وارد کردن مظاهر جوامع غربی به جامعه.ی ایران بود، اسلام و دیانت مردم ایران را عمده مانع بر سر راه خود می.دانست.

از این رو در صدد برآمد با برجسته سازی تاریخ ایران باستان و تعریف و تمجید از شاهان هخامنشی، حیات تاریخی اسلام را دچار خدشه سازد و در این راه جریان روشنفکری نیز در خدمت خواسته.های شاه ایران قرار گرفت تا به طور مداوم به تضعیف باورها و علقه.های اسلامی توده.های متدین مردم ایران، بپردازند.

گذر زمان و واکنش مردم متدین این سرزمین و از همه مهم.تر قضاوت تاریخ، بی.هیچ توضیحی خود مبین سرنوشت طرح چنین آرایی در این مملکت است و آن.چه که مبرهن است مردم این سرزمین تاریخ پر ابهام و آمیخته به شرک ایران باستان را هر چند ممکن است به عنوان یک امر واقع بپذیرند (هر چند که تردیدهای بسیار جدی بر سر پذیرش آن وجود دارد)، اما هیچ گاه تاریخ ایران باستان را با تاریخ ایران دوره.ی اسلامی از حیث آثار و برکات، عینیت، عظمت، افتخار و اثرگذاری قابل قیاس ندانسته و این دو را با یک چشم نمی.نگرند.

برای محبین پیامبر اعظم و دین مبین اسلام آن تاریخی باعث تفاخر است که پادشاه آن پس از فتح سرزمینی مردم آن را دربازگشت به بت.پرستی آزاد گذارد و به اسارت گرفتن اقوام دیگر به زور شمشیر را مایه.ی مباهات خود دانست یا تاریخ مزین به نام، فرهنگ و تمدن اسلامی که علم، دانش وفرهنگ آن بُراتر از شمشیر سربازانش بود و عالمانش دروازه.های علم و دانش را با ذکر و یاد خدا یکی پس از دیگری می.گشودند و سروری عالم را قرن.ها برای ایرانیان ومسلمانان به ارمغان آوردند که البته این دو هرگز یکسان نیستند.

به هر ترتیب جای تأسف است که اکنون پس از سپری شدن سه دهه از عمر با صلابت انقلاب اسلامی این دست از اقدام.های مذبوحانه در راستای برجسته سازی تاریخ ایران باستان به عمد یا از روی غفلت و با هدف بزرگنمایی ایران باستان در برابر تاریخ ایران اسلامی و به محاق بردن فرهنگ و تمدن اسلامی صورت می.گیرد ولی به هر حال طراحان و مروجان این دست از اباطیل، اوهام و اغراق کنندگان درباره.ی تاریخ ایران باستان باید بدانند که این دست از افکار و عقاید جایگاهی در میان مردم متدین ایران نداشته و نخواهد داشت و اگر از روی تجاهل و تغافل از سرنوشت طرح این دست از اقوال مضلانه مطلع نیستند به تعبیر قرآن «کلاسیعلمون» (نبأ/4). (*)

پی ‏نوشت‏ها؛

[1]. مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران صدرا، 1381، ص 314

[2]. همان، ص 308.

[3]. همان، ص 315 - 316

[4]. رک: آخوندزاده، فتحعلی، مکتوبات، بی تا، بی نا/ برهان

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 777]