ریشه.شناسی واژة ایزد ( یزد، جشن )

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: ریشه.شناسی واژة ایزد ( یزد، جشن )

فکوهی
مهرنوش عسگری

ریشه.شناسی ترجمة واژة Etymology است و بحث بسیار مهمی در دانش زبان.شناسی تاریخی برای فهم خاستگاه و چگونگی تغییر صورت و معنای واژه در طی زمان است. زبان.شناسان پس از بازسازی زبان.های اولیه مانند هندو اروپایی و خواندن زبان سنسکریت، لاتین و غیره و با استفاده از شیوه.های تطبیقی بین زبان.ها و در نظر گرفتن تحولات آوایی و معنایی
، صورت.های اصیل و اصلی واژه.ها را از این طریق بازسازی و به ریشه.های بسیاری از واژه.ها دست یافتند. بر این اساس می.توان بسیاری از واژه.هایی را که امروزه در زبان. فارسی به کار می.روند با پژوهش.های ریشه.شناسی مرتبط کرد و معنای آنها را بهتر دریافت. البته نباید فراموش کرد که دانش ریشه.شناسی به تنهایی قادر نیست که بافت فرهنگی و اجتماعی یک واژه را نیز بشناسد و این کار نیاز به پژوهش.های جدی.تر و بهره.گیری از علوم دیگر مانند اسطوره.شناسی و مطالعات فرهنگی دارد. در اینجا به ریشه.شناسی واژة « ایزد» و برخی واژه.های مرتبط با آن پرداخته داده شده است
«ایزد» صورت فارسی به معنی « خدا» از yazata- اوستایی « ستوده» است. سی یزته در اوستا برای روزهای ماه به کار رفته است. واژة - yazata صورت ماضی از بن yaz- به معنی «ستودن» ( سنسکریت yajata « ستودنی، نیایش»، هندو اروپایی jag «ستودن») است. این بن فعلی در فارسی باستان به صورت yad- می.آید و در نام ماه هفتم نیز به صورت bāgayādi « جشن ستایش بغ»؛ یا در ترکیب āyadana- « معبد، پرستشگاه» به کار رفته است. واژۀ «بغ» نیز که در فارسی باستان به همان معنی «خدا» به کار رفته و اهورا مزدا بغ بزرگ خوانده می.شود به تدریج با اصطلاح یزته کنار رفته است. در اوستا ریشۀ فعلی -yaz بسیار پربسامد است و در زمان.ها و وجوه گوناگون صرف شده است مثلا yazamaide «می.ستاییم» در وصف ایزدان گوناگون آمده است: می ستاییم میترا؛ تیشتر؛ اهورا مزدا، آب، آتش، سروش و ... اسم مصدر این بن yasna « نیایش» است؛ برای نمونه در عبارتی از سروش یسن که در آنجا ایزد سروش ستوده می.شود آمده: sraošah ašiiehe yasnem( 6/13) Paitiš mazdaiias « بکوشید ای مزدیسنان ستایش سروش اشی دوست را ». همین صورت در میراث جنبی فارسی باستان در صورت *yasnaka- برگرفته از yasna- نیز دیده شده که به نظر بنونیست از yazna- هم می.تواند باشد، در ترکیب دیگری برگرفته از میراث جنبی فارسی باستان صورت yasnamanga«قربانی ستایی» نیز به کارر فته است. واژة manga برگرفته از اوستایی mang « پیشکش یا قربانی» است (هینس 1975:273). در فارسی میانه نیز صورت.های yazad «ایزد» وyazdān « یزدان، مینو.ها» باقی مانده، مانند عبارت Pad nam yazdan « به نام یزدان»، که برخی از متن.های پهلوی مانند یادگار بزرگمهر، درخت آسوریک و خسرو قبادان و ریدک با این عبارت آغاز شده است. نکتة درخور توجه این عبارت صورت جمع واژة یزدان در معنای مفرد است که تاکنون دلیل آن بررسی و تفسیر نشده است.
برخی واژه.های هم.ریشه و مربوط
از واژه.های هم.ریشه با ایزد، یسن و یشت اوستایی است که نام بخش.هایی از کتاب اوستا به معنی «پرستش و ستایش» است . یشت.ها سرود.هایی هستند که معمولا به ستایش خدایان قدیم ایرانی مانند مهر، ناهید و تیشتر اختصاص دارند. یسن.ها یا سرود.های دینی برای مراسم قربانی مزدیسنی، امروز هم هنوز از آغاز تا پایان، هنگام نماز اصلی پارسیان خوانده می.شود. مانند یسن 52 در ستایش اشه (راستی). دیگر واژة مرکب مزدیسنیmazda-yasna « ستایش مزدا، پیرو آیین مزدیسنی» است، که این صورت در فارسی معاصر باقی مانده است .
درفارسی ارتباط ریشه.شناسی ایزد با واژة جشن ( در فارسی میانه صورت yašta نیز jašn «جشن گرفتن»)، و نام شهر یزد بر جا مانده است.
منابع
تفضلی، احمد، 1376، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران، سخن
سروش.یسن: بررسی متن اوستایی، یسن پنجاه و هفت از محمد تقی راشد محصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانس و مطالعات فرهنگی، 1382.
نیبرگ، هنریک ساموئل، 1382، دین.های ایران باستان، ترجمة سیف.الدین نجم.آبادی ، کرمان دانشگاه شهید بهشتی باهنر کرمان.
Abaev V.I.( 1958-1995) Istorika- etimologicheski slovar" osetinskogo yazyka, I-V Moskva-
Leningrad.
Baily H.W(1979) Dictionary of Khotan Saka, Cambridge.
Bartholomae Chr. (1940) Altiranisches Wörterbuch, Strassburg.
Hinz Walter ( 1975) Altiranischenes Sprachgut der Nebenüberlieferrungen, Harrassowitz Wiesbaden.
Kent R.G.( 1953) Old Persian ( Gerammar-Texts-Lexicon), New Haven.
Mackenzie D.N.( 1971) A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford.
Nyberg H.S ( 1969-1974) A manual of Pahlavi, I-II, Wiesbaden

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 294]