مكتب اهل بيت عليهم السلام چگونه مكتبى است و از چه مولفه هايى تشكيل شده است؟

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: مكتب اهل بيت عليهم السلام چگونه مكتبى است و از چه مولفه هايى تشكيل شده است؟
برخى گمان مى كنند مكتب اهل بيت مكتبى فقهى است و به حقايق و مفاهيم ديگر توجهى ندارد. اما مكتب ايشان، نظام جامع و گسترده اى است كه هدف آن سعادت بشريت مى باشد و هر چيزى را كه به سعادت و رستگارى انسان ها كمك كند، مورد تاكيد قرار مى دهد.سه ركن اساسى اين مكتب عقايد، احكام و اخلاق است كه در اين ميان، اخلاق مورد توجه و عنايت خاص ايشان مى باشد.امام صادق (ع) كه رييس مكتب جعفرى است، درباره كليه مسايل و مشكلاتى كه بشريت به آن نياز داشته و خير و صلاح مردم در آن بوده، بحث كرده و براى حل اين مشكلات راه و روش هايى علمى ارايه داده است.مفاهيم اخلاقى ايشان از مهم ترين مسايل مورد توجه قرآن كريم مى باشد و با هدف تهذيب اخلاق و راهنمايى انسان ها و خوشبختى شان منتشر شده است كه بايد از زواياى مختلف مورد مطالعه جدى قرار گيرد و به تفصيل بررسى شود.بسيارى افراد اخلاق را امرى غيرالزامى و حاشيه اى مى دانند و كمتر بدان توجه مى كنند، در حالى كه غالب مشكلات جامعه امروزى، به دليل ضعف هاى اخلاقى و خلاهاى ناشى از آن مى باشد. مشكلات و گرفتارى هاى جهانى نيز به دليل فقر اخلاقى در جوامع است. چنين جامعه اى به مرور منقلب مى شود و هويت خود را از دست خواهد داد و تا اين مشكلات در جوامع انسانى حل نشود، مسايل ديگر نيز حل نخواهد شد. تعاليم اخلاقى از ديدگاه اسلام چه جايگاهى دارند؟از نظر اسلام تعاليم اخلاقى از چنان اهميتى برخوردار است كه پيامبر اسلام (ص) هدف از بعثت خود را كامل كردن مكارم اخلاق بيان كرده اند. مهم ترين رسالتى كه همه پيامبران به خصوص پيامبر اسلام (ص) بر دوش داشته اند، ترغيب انسان ها به تهذيب نفس است.مهم ترين هدف خلقت تكامل انسان مى باشد. اگرچه اين امر فطرى است، اما نياز به معرفت، پرورش و تعليم دارد. نفس انسان گاه به طور فطرى منصف به صفت و خلقى مى باشد و گاه به طور اكتسابى. اين دو با يكديگر تعامل دارند، به طورى كه خلقيات فطرى در رفتار انسان تاثيرگذار است و رفتار انسان نيز بر اين خلقيات تاثير مى گذارد.چگونه مى توان صفات و خلق و خوهاى فطرى را پرورش داد؟ اين امر محقق نمى شود، جز آن كه خود انسان آن را فراهم آورد. خداوند در ميان انسان ها افرادى را برمى گزيند تا اين نور الهى را با وحى الهى تقويت نمايند و راه رسيدن به فضايل را به انسان ها نشان دهند. انسان نيز براى رسيدن به اين فضايل و ملكات اخلاقى، هم بايد به لحاظ نظرى و عقلانى، مفاهيم اخلاقى را شناسايى كند و هم بايد از مبانى و زيربناى اخلاق و معيار خوبى ها و بدى ها بحث نمايد. در اخلاق عملى، ادب و دستورهاى خاصى كه در مسير تزكيه و تهذيب، التزام به آنها ضرورت دارد مورد مطالعه قرار مى گيرد.از جمله مسايل نظرى اخلاق، معيار و منشا فعل اخلاقى مى باشد. براى تغيير مسايل اخلاقى از غيراخلاقى، بايد معيارهاى آن مورد مطالعه و بررسى قرار گرفته و به اين سوالات پاسخ داده شود.معيار تشخيص فعل اخلاقى و فعل غيراخلاقى چيست؟ علماى اخلاق كارى را اخلاقى مى دانند كه قابل ستايش و نخستين بوده و بشر براى آنها ارزش قايل است. عفو، ايثار، گذشت و عدالت فعل اخلاقى است و كار عادى است كه بين انسان و حيوان مشترك است مثل خوردن و خوابيدن.فعل اخلاقى مفهوم ارزش را در خود دارد اما اين بدان معنا نيست كه هر مفهوم ارزشى اخلاقى است، زيرا آنچه در محدوده اخلاق از انسان خواسته مى شود، انجام يا ترك كارهاى اختيارى است كه سعادت يا شقاوت را در پى دارد.پذيرش عدالت و يا گذشت و ايثار، نوعى انتخاب و گزينش است. كسى كه از روى ترس از كيفر عدالت را رعايت مى كند، به وظيفه قانونى خودش عمل كرده، اما از نظر اخلاقى، كارى انجام نداده است. تنها در صورتى اين افعال اخلاقى محسوب مى شوند كه با انگيزه فضيلت خواهى و گذشت توام باشد.اين كه بدانيم چه چيزى ما را وا مى دارد تا كار اخلاقى انجام دهيم و اساس ارزش در كارهاى اخلاقى چيست، تاثير فراوانى در تكميل و تعميم اخلاق جامعه داشته و سبب مى شود تا نظم حقوقى، متناسب با آن رشد كرده و راه حل اختلافات را از آنها بگيرد و به ما يارى دهد كه چگونه بايد زيست و چگونه بايد رفتار كرد تا زندگى رفتار ما باارزش، مقدس و متعالى باشد و براى پياده كردن اين ارزش ها در جامعه از كجا بايد شروع كرد.نكته قابل توجه اين است كه متفكران علم اخلاق، معيار فعل اخلاقى را يكى از سه عامل انگيزه، نتيجه و يا خود فعل دانسته اند. اسلام هر سه جنبه را مورد توجه دارد و اعمال را در گرو نيات قرار مى دهد.يكى از مهم ترين عواملى كه در اخلاق اسلامى به عنوان اساس ارزش در كارهاى اخلاقى مطرح است، نيت و انگيزه اى است كه انسان را به انجام دادن آن كار وا مى دارد و شكل ظاهرى فعل به تنهايى معيار ارزش ها نمى باشد و آنچه به عمل جنبه اخلاقى مى بخشد، بار ارزشى آن است. نه حيثيت عينى و علمى آن.به عنوان مثال عيب جويى و عيب زدايى، به حسب ظاهر هر دو با بازگو كردن عيب همراه است، اما اولى با انگيزه تحقير و دومى به قصد خيرخواهى گفته مى شود. در بسيارى از مكاتب اخلاقى به نيت توجه نشده است و تنها مكتبى كه بر نيت تكيه كرده مكتب اخلاقى كانت مى باشد.ديدگاه كانت چه نسبتى با ديدگاه اسلامى دارد؟كانت مبدا همه خوبى ها را اراده خير مى داند و به نظر او كارى اخلاقى است كه با حسن نيت و با انگيزه اطاعت از عقل به منظور اداى تكليف و پيروى از قانون انجام شده باشد. پس انسانى كه براى مصلحت يا سودى كه عايدش مى شود، عملى را طبق قاعده اخلاقى انجام دهد، كار نيكى نكرده است. پس اخلاق تنها به امور درونى و نفسانى توجه دارد و خوب و بد را با معيار اراده خير مى سنجد. از ديدگاه كانت، حسن نيت ارزش دارد، نه مظاهر خارجى اراده.يكى از اشكالات نظريه كانت اين است كه ممكن نيست كار عاقلانه اى از انسان سر بزند، ولى نيت كمال سعادت در آن نباشد. اصولا نمى توان از سر عقل كارى را انجام داد كه موجب سعادت نشود. شايد در تشخيص سعادت اشتباه كند، اما اين انگيزه به طور فطرى در همه وجود دارد.از طرف ديگر اگر تا اين حد دايره فعل اخلاقى محدود شود، تعداد افرادى كه كارشان ارزش اخلاقى داشته باشد، بسيار كم خواهد بود. كارى كه فقط به اين دليل انجام گيرد كه وجدان مى گويد و در مقابل آن هيچ انتظارى نباشد، نه پاداش دنيوى و نه پاداش اخروى، نه تكامل نفس، هيچ انسان عاقلى چنين كار بى هدفى را انجام نمى دهد.اسلام اين موضوع را پذيرفته است كه اگر انسان كارى را از روى عقل انجام دهد به دنبال كمال و سعادت است. برخى اين كمال را در قرب خدا، برخى در نعمت هاى بهشتى و برخى در لذايذ دنيوى مى دانند.برخلاف ديدگاه كانت، معتقدان به اصالت نفع به آثار و نتايج اعمال توجه مى كنند. بدين معنا كه اگر عملى آثار و نتايج سودمندى بيش از آثار و نتايج زيان آور داشته باشد، اين كار درست و اخلاقى است وگرنه نادرست مى باشد. افرادى كه مانند افلاطون ملاك اخلاقى بودن را خود فعل مى دانند، بدين معنا كه انسان بايد خير و شر را بشناسد، اگر خير را شناخت، خوب عمل مى كرد و اگر شناختى نداشت، بد عمل مى كرد.از نگاه اسلام، نيت چگونه تعريف مى شود؟اخلاق اسلامى براساس تزكيه و تهذيب نفس بنا شده است و بنابراين در همه اعمال قلبى و بدنى اصالت با نيت مى باشد. در حقوق، اصالت با عمل است و نيت امرى جانبى محسوب مى شود و رضايت داشتن در عملى بدون هيچ اقدامى، مورد مواخذه و كيفر قرار نمى گيرد، اما آثار وضعى آن گريبانگير فرد و اجتماع خواهد بود. در كتب فقهى و اخلاقى، نيت را به دو معنى تعريف كرده اند؛ يكى به معناى قصد محقق عنوان عمل با اراده همزمان با فعل و دوم به معناى انگيزه وداعى عمل افعالى كه بدون قصد خاص محقق نمى شوند احترام، وضو، نماز و ….نيت در هر دو معنا مقدم بر اعمال است.نيت و عمل چه رابطه اى با هم دارند؟ ركن اصلى هر عملى نيت است و از ديدگاه مكتب اسلام، فعل بدون نيت عمل شناخته نمى شود. هدف نهايى در زندگى انسان، رسيدن به قرب الهى است و هر عملى كه انسان را به اين هدف نزديك كند، ارزش اخلاقى دارد. چنين عملى فضيلت خوانده مى شود. بنابراين اگر عملى به ظاهر خوب و شايسته باشد ولى انسان را به آن كمال نهايى نرساند، در نظام اخلاقى اسلام بى ارزش است.بايد توجه داشت كه هر عملى از دو جزء كاملا مشخص شكل مى گيرد. اول نيت كه به منزله روح عمل است و دوم شكل عمل كه در حكم جسم و كالبد عمل مى باشد. براى مثال كسى كه چيزى را به ديگرى مى بخشد، براى آن كه عملش از نظر اسلام فضيلت محسوب شود، بايد در انجام دادن آن عمل هم نيت خالص براى خدا داشته باشد و هم شكل عملش مطابق با فرمان خدا باشد. شرط اول را حسن فاعلى و شرط دوم را حسن فعلى مى نامند. بنابراين هر عمل با هر نيتى سازگارى ندارد و نمى توان عمل ناپسندى را با نيت الهى انجام داد، همان طور كه نمى توان عمل شايسته اى را با نيت نادرست به جاى آورد.به عمل بدون نيت هيچ اثرى از جهت پاداش يا مجازات مترتب نيست، زيرا محاسبه و پاداش ارتباطى محكم با شناخت و آزادى دارند و وقتى آزادى و اختيار از ميان برداشته سود مسووليت نيز منتفى است و پاداش و جزا نيز معنا نخواهد داشت.بنابراين نيت نقشى سازنده در تمامى مراحل زندگى دارد؛ حتى ادامه حيات انسان وابسته به آن است و همين نيت است كه به عمل شكل مى دهد و مايه سعادت و شقاوت، كمال و تعالى يا سقوط روح آدمى مى گردد.
پنجشنبه 17 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 121]