سهم دانشگاه در نوآوري

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: سهم دانشگاه در نوآوري
وسعت اله مقدر
امروزه نگاه به فرآيند توسعه شديداً تغيير كرده و در سالهاي اخير جنبه سيستمي اين فرآيند مورد توجه ويژه قرار گرفته است. برخورداري از يك سيستم نوآوري، استمرار و بقاي فرآيند رشد مبتني بر فن آوري را تضمين مي كند. خروجي سيستم ملي نوآوري، ايجاد، اشاعه و كاربرد فنآوريست. ناكارآمدي نظام ملي نوآوري، منجر به عدم گسترش فعاليتهاي علمي و فنآوري و از دست رفتن مزيت ها و فرصت ها مي شود.
دولتمردان مي گويند كه «ما از فعاليتهاي پژوهشي پشتيباني مي كنيم، پس چرا پژوهشهاي علمي از اقتصاد و فرهنگ ملي پشتيباني نمي كند». اين شكوه به اين واقعيت مي انجامد كه «اگر پژوهشهاي علمي به نيازهاي جامعه بيشتر توجه نكند، چيزي مگر صميميت خشك و خالي در پشتيباني از علوم از ما انتظار نداشته باشيد».
پاسخ دانشگاهيان اين است كه «پژوهش به پيش كشيدن موضوعاتي مي پردازد كه هنوز مطرح نشده است. و از طرفي راه رسيدن ايده هاي تحقيقاتي به محصولات رقابت پذير، اگر نگوييم نامعلوم، مي توان گفت: بسيار ناهموار است. بيست و پنج سال تمام ميان كشف ساختمان DNA و سبز شدن ناگهاني نخستين شركتي كه توانست پولي از اين طريق به دست آورد، فاصله افتاد. شايد كشف دليل قطعي حركت قاره ها بر پوسته زمين، كه براي آن به دو دانشمند انگليسي جايزه نوبل دادند، هنوز مشاغل تازه اي پديد نياورده باشد. اما اين كشف سبب آگاهي بيشتر و از اين رو كارآمدتر شدن همه زمين شناسان كاربردي شده است. اينكه دانشگاه با تربيت مردان و زنان جواني كه قادر به پژوهش باشند و ضمن پشتيباني از علم و معرفت، به حل مسائل عاجل تر عرصه ملي و بين المللي نيز كمك كنند، پاداشي است كه بي هيچ تعهدي پرداخت شده است».
برخي دانشمندان ماهيت سؤالات را به سه دسته تقسيم كرده اند. سؤال حال، سؤال قال و سؤال استعداد. سؤال حال يعني همواره، سؤالي براي پاسخگويي وجود دارد و اگر چنين نبود، چشم ما بر عالم بسته است، لذا حركت آگاهانه وجود ندارد. سؤال قال يعني اينكه دانشمندان ناخواسته با سؤالاتي روبرو مي شوند كه لازم است به آن پاسخ دهند. آنچه كه از بي پاسخ گذاشتن اين سؤالات از دست خواهند داد، به مراتب بيشتر از آن است كه خداي نكرده تصور شود، از بي پاسخ گذاشتن آنها بدست خواهند آورد. حضرت علي عليه السلام مي فرمايند: ايهالناس اذا علمتم، اعملو، لعلكم تهتدون، يعني «اي مردم هنگامي كه علم پيدا كرديد، عمل كنيد تا اينكه هدايت تازه اي بدست آوريد». سؤال استعداد هم يعني اينكه همواره نسبت به شكوفايي استعدادهاي موجود، مسؤليم و در اين خصوص از دانشمندان انتظار بيشتري مي رود.
هرگونه محيط انتزاعي دانشگاه، مخل شكوفايي استعدادها و پيدايش نوآوري است. دانشگاه نسبت به استعدادهايي كه در خود جاي داده و يا در محيط پيراموني مشاهده مي شود بايد پاسخگو باشد. يعني اينكه اولاً استعدادها برطبق آنچه كه سياستهاي كلان و استراتژي ها، چگونگي آن را مشخص كرده اند، بايد شكوفا شده و بكار گرفته شوند. ثانياً همواره استراتژي هاي متأثر از دستاوردهاي مديريت دانش، اصلاح شده و در دور بعدي بكار رفته مي شوند. مديريت دانش نقش اصلي را در تأمين سرمايه هاي دانشي مورد نياز توليد كالا و خدمات ايفا مي كند. از طرفي خود متأثر از استراتژي هايي است كه نوع توليد و خدمت را مشخص كرده است. يعني هم مديريت دانش در تدوين استراتژي ها نقش دارد و هم مديريت استراتژي است كه مديريت دانش را مقيد مي كند كه چگونه در مسير برآوردن نيازها و دستيابي به اهداف تعيين شده، حركت كند.
وقتي ملاحظه مي گردد كه مثلاً در رشته زمين شناسي نفت، مزيتهاي خوبي داريم و در عين حال دانشمند و متخصص به تعداد كافي تربيت نشده اند. اين يعني اينكه اگر قرار است پژوهش مسئوليت اصلي دانشگاه شود، اين نظام پژوهشي بايد هم عاقلانه باشد و هم منصفانه.
افزايش اثربخشي تحقيقات، افزايش توليد ناخالص داخلي، اشتغال زايي مولد و پايدار، افزايش حق مالكيت فكري (Patent)، و كمك به رشد و توسعه كشور از طريق ايجاد و ارتقاء اقتصاد مبتني بر دانش، مهمترين رسالت هاي سيستم ملي نوآوريست. نوآوري به تعاملات وابسته است و پاسخ سريع و مؤثر نسبت به نيازها و شرايط جديد جز از مسير تعاملات دانشگاه با پيرامون خود ميسر نخواهد شد. تئوري هاي اوليه عمدتاً مدل نوآوري را در قالب يك فرآيند خطي رسم مي كردند. رواج چنين ديدگاهي با اين فرض كه افزايش ورودي به فرآيند نوآوري موجب افزايش خروجي نيز مي شود، موجب تشويق دولت ها به افزايش مكرر بودجه هاي تحقيقاتي گرديد. اما عدم رشد قابل قبول نوآوري و آثار اقتصادي حاصل از آن در بسياري از كشورها، علي رغم تخصيص بودجه هاي كلان به امر پژوهش، نقص رويكرد خطي نوآوري را آشكار ساخت. لذا رويكردهاي سيستمي يكي پس از ديگري بوجود آمدند تا اينكه مفهوم «سيستم ملي نوآوري» به عنوان چهارچوب تحليلي مناسب براي شناخت و مديريت اين پديده در سطح بسياري از كشورها شكل گرفت. مقدار پولي كه دولت براي علم هزينه مي كند مهم است (و هنوز اهميت اساسي دارد)، اما راهي كه اين پول در آن صرف مي شود، اهميت بيشتري دارد. بايد راهي را طي نمود كه علم منجر به پيشبرد تكنولوژي و توسعه همه جانبه گردد. در عين حال بخش خصوصي سهم بيشتري از هزينه هاي كلي برنامه هاي آموزشي را بپردازد. پديد آمدن مفهوم «سيستم ملي نوآوري» اساساً بازتاب اين درك است كه توليد تكنولوژي و همچنين علم، به خودي خود نمي تواند ضامن رشد اقتصادي و اجتماعي يك ملت باشد. مثلاً آمريكا در دهه 0891، هنوز پيشتاز توليد علم و تكنولوژي بود. اما نرخ توليد محصولات و خدمات نوآورانه شركتهاي آمريكايي به هيچ وجه قابل مقايسه با شركتهاي ژاپني نبود. ريشه يابي اين تفاوت به ويژه در اواخر دهه 0891 به خوبي ثابت كرد كه نوآوري يا توان ايجاد محصولات و خدمات نوآورانه، چيزي به مراتب بيش از توليد علم و تكنولوژي است. شتاب گسترده بازارهاي جهاني كه عمدتاً مبتني بر فنآوري هاي نو و ملاحظات علمي استوارند، خود مؤيد اين است كه اين ارتباطات بسيار تعيين كننده اند. البته بايد متذكر شد كه رشد و توسعه بدون گسترش و تعميق توانمندي هاي داخل، خطر ناپايداري در فرآيند توسعه را به همراه دارد. اقتصاد مبتني بر چنين توسعه اي در بلند مدت در معرض آسيب ناشي از فرسايش رقابت پذيري (افزايش هزينه نهاده هاي توليد و تغييرات فنآوري) قرار مي گيرند. لذا سياستهاي توسعه صنايع مبتني بر فنآوري پيشرفته كه همراه با تغييرات سريع فنآوري است، بايد بگونه اي طراحي گردد كه تعامل پويا در همه بخشها، موجبات ارتقاء رقابت پذيري را فراهم سازد. از اين رو لازم است تا مديريت منسجم و دانايي محور بر توسعه فنآوري در سطح ملي و بين المللي بوجود آيد. مثلاً در مناطق كمتر توسعه يافته كه واجد مزيت هاي خاص از قبيل وجود منابع معدني غني، امكان دسترسي آسان و ارزان به بنادر، تكميل زنجيره ارزش براي واحدهاي بزرگ، وجود منابع انساني مستعد و منابع تأمين انرژي، مواد اوليه و... هستند. در رقابت پذيري جانمانده و تعادل نسبي در درآمد سرانه و رفاه اجتماعي همه نقاط بوجود مي آيد. براي دستيابي به اهداف اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در سطح جهاني، همكاري هاي منطقه اي و فرامنطقه اي اجتناب ناپذير است. اين نوع تعاملات خود به همكاري هاي سياسي و امنيتي نيز منجر خواهد شد. بسياري از شركتهاي ورشكسته به اين نياز جدي، توجه كافي نداشته اند و در طرف مقابل شركتهايي كه در بكارگيري توانمندي هاي محيطي، برنامه مشخصي، همراه با عزم و اراده قوي داشته اند، از رشد چشمگيري برخوردار بوده اند.
خصوصي سازي و سياستهاي پولي و مالي، بايد بستر لازم براي مراجعه و يا مشاركت صنعت در توسعه فنآوري را بوجود آورد. بخش خصوصي علي رغم تجهيز پاركهاي فنآوري كمتر به ايفاي نقش در اين حوزه مي پردازد. در حالي كه سهم نوآوري به عهده بنگاههاي صنعتي نيز هست. ولي بدليل دولتي بودن اين شركتها اين سهم ناچيز است. در حال حاضر اين شركتها حتي در مرحله جذب تكنولوژي هاي پيشرفته نيز عاجزند. لذا بدنبال خصوصي سازي و سياستهاي صحيح پولي و مالي دولت، اين نقش گسترش پيدا كرده و صنعت خصوصي سهم بيشتري از هزينه هاي برنامه هاي پژوهشي و آموزشي را مي پردازد.
تربيت نيروي انساني ماهر بخش اصلي اقدامات آينده به شمار مي آيد. پايه هاي نوآوري سالم از مدارس ابتدايي گذاشته مي شود، لذا دانشجو لازم است از مدرسه مهارتها و انگيزه هاي لازم براي پيدايش نوآوري را بدست آورد. اين امكان ندارد كه بخش عمده اي از امكانات دانشگاه معطل بماند تا جوان با فرصت تفريحي كه در اختيار دارد، مسئله پژوهش را
دوسه سال پيش خود نگه دارد تا درباره آن فكر كند و توانايي خويش را در زورآزمايي با آن بالا ببرد. در حالي كه مسائل پژوهشي حوزه هاي كاربردي اهداف متحركي هستند كه با آنچه كه رقبا انجام داده اند سنجيده مي شوند و معمولاً هزينه هاي تجهيزات نيز بالا است. در اين حالت خيلي از استعدادها ضايع شده و بدون بهره گيري از آنها از دست خواهند رفت. درك اين موضوع، كمك بزرگي در سرعت دستيابي به اهداف استراتژيك خواهد نمود. همانگونه كه قبلاً ذكر شد خود استراتژي ها، سياست ها و نظام پژوهشي نيز در اين ارتباط مؤثرند. مثلاً دانشجوياني كه در دوره دكتري پيوسته بيوتكنولوژي پذيرفته شده اند، نوعاً از حيث كسب اين مهارتها، ايده آل به نظر مي رسند و اساساً گلچين شده اند و در محيط هاي ايده آل، خوب پرورش يافته اند. ولي وقتي وارد محيط دانشگاه مي شوند دانشگاه همپاي استعداد و مهارتهاي فزاينده اي كه قبلاً در خود پرورانده اند، گام برنمي دارد و از اين بابت مشكلات جدي اي را براي اين دانشجويان كه فرصتهاي جذابي را در كشورهاي پيشرفته، پس زده اند، بوجود خواهد آورد.
ناگفته نماند كه پرداختن به علوم پايه به منظور پويايي در امر نوآوري و شكوفايي، خود يك استراتژي است. به فرموده رهبر انقلاب «علوم مهندسي و پزشكي مانند مايحتاج روزانه است. اگر به فكر سرمايه گذاري براي درآمد پايدار و پيوسته نباشيم، در ادامه پولي جايگزين اين هزينه هاي روزانه نخواهد شد». در علوم انساني نيز گسترش و فراگيري چتر دانش قبل از هر چيزي به ريشه هاي عميق و گسترده درخت دانش برمي گردد و مقوله نوآوري در اين حوزه با ملاحظات خاص خود همراه خواهد بود.
قضاوت ما اكنون نسبت به گذشتگان كه كشور را تحت سيطره استعمارگران درآورده بودند، و دانشگاهها و صنايع ما را به شدت وارداتي و تقليدي رقم زده بودند، چگونه است. اگر امروز ما به وظيفه خود در اين ارتباط عمل نكنيم، و آينده اي كه ملزم به ساختن آن هستيم را درست رقم نزنيم، آيندگان چگونه در مورد ما قضاوت خواهند كرد. مديران مي آيند و مي روند. اگر كسي از ايشان به رهنمودهاي مكرر رهبري در اين خصوص توجه نداشته باشد، مجازات نخواهد شد، جز اينكه آيندگان قضاوت ناپسندي در مورد ايشان بعمل خواهند آورد.
ما گذشته قابل دفاعي در قلمرو علم و فنآوري داشته ايم. متأسفانه در مراكز آموزشي، اطلاع دقيقي از اين گذشته به دانشجويان منتقل نمي شود تا اعتماد به نفس و احساس افتخار را در دانشجو زنده نگه دارد. اين در حالي است كه دشمنان با سوء استفاده از فنآوري، گاهي دستآوردهاي گذشته ما را نيز به نام خود ثبت مي كنند. تحت انفعال دشمن بودن باعث مي شود تا مراكز بزرگ علمي و صنعتي و فرهنگي، متناسب با شرايط، نيازهاي كشور و تمدن اسلامي عمل نكنند. ما كه از چنين تمدن پرافتخاري برخورداريم نبايد از الگوهاي از پيش تعريف شده اي دنبال روي كنيم كه در نهايت يا حركتهاي اصلاحي مبتني بر فرهنگ و آرمانهاي اسلامي مان كند گردد و يا آنطور كه آنها مي خواهند دستخوش تغيير شويم.
پرداختن به ايمان ديني، ظرفيت انسان متفكر را در جهت پرداختن به سؤالات، خصوصاً مشكلات جامعه، آنهم از سر دلسوزي، افزايش مي دهد. در همه دنيا و با هر مسلكي پذيرفته شده است كه عملكرد نوآورانه، نه تنها به چگونگي شكل گيري بنگاههاي منفرد (مثل شركت ها، بنگاههاي تحقيقاتي، دانشكده ها)، بلكه به چگونگي تعامل آنها با بنگاههاي اجتماعي (از قبيل ارزش ها، نرم ها و چهارچوب هاي قانوني)، بستگي دارد.
¤كارشناس پژوهشي دانشگاه تهران، مهندس شيمي
ـــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
¤ اسماعيل زاده، حميد، 3831: مجموعه مقالات ارتباط دانشگاه و صنعت، مركز ملي تحقيقات علوم پزشكي كشور، تهران، شابك: 469-8649-04-.9
¤ سند راهبرد توسعه صنعتي كشور، وزارت صنايع.
¤ موقر نژاد، كاميار، 2731: بيانيه اي براي علم در بريتانيا، فصلنامه سياست علمي و پژوهشي، شماره 40 73-.87
يکشنبه 13 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 197]