يك مصاحبه خوب چگونه انجام مى‌شود؟

واضح آرشیو وب فارسی:حيات نو: يك مصاحبه خوب چگونه انجام مى‌شود؟
در ميان تمام توانايى‌هايى كه روزنامه‌نگاران بايد به آنها مسلط باشند، گفت‌وگو يا مصاحبه را مى‌توان مهمترين موردى دانست كه نه تنها فى نفسه از اهميت بسيارى برخوردار است بلكه تسط بر آن مى‌تواند به روزنامه‌نگار در تدوين گزارش‌ها، يادداشت‌ها و ساير مواد خبرى هم كمك كند. امروزه در رسانه‌هاى معتبر جهان كمتر مطلبى را مى‌توان يافت كه يا براى تهيه مواد خام و اطلاعات اوليه آن و يا براى انعكاس نظرات كارشناسان و دست‌اندركاران از گفت‌وگو و مصاحبه بهره‌اى نبرده باشد.

در اين نوشته سعى مى‌شود تا اصول ساده اما مهم و كارآمدى كه هر روزنامه‌نگار هنگام گفت‌وگو (پيش از صحبت، در حين صحبت و پس از آن) بايد رعايت كند، به اختصار توضيح داده شوند.

الف- آمادگى مكانيكي

آمادگى مكانيكى براى گفت‌وگو شامل تمامى موارد از تهيه و فراهم آوردن كاغذ، قلم، ضبط، باطري، تا به باور برخى افراد (مانند جان برادي، دبير ارشد رايترز راجيست) حتى لباس مناسب مى‌شود.

براى مثال اگر قرار است با يك مهندس تانك در مورد آخرين وضعيت تعمير تانك‌هاى از رده خارج شده صحبت كنيد، بهتر است لباس خاكى يا نظامى متناسب با شرايط محل را بپوشيد. اگر قصد داريد با يك خواننده پاپ صحبت كنيد طبيعتا يك لباس اسپرت و راحت، مناسب است. پوشيدن كت و شلوار يا لباس‌هاى رسمى را براى مصاحبه با بازرگانان و تجار مشهور، افراد مهم در عرصه سياست، دولتمردان و... بگذاريد.

به طور خلاصه مى‌توان گفت مصاحبه‌گر بايد به گونه‌اى لباس بپوشد كه مصاحبه‌شونده انتظار دارد. مسئله‌اى كه معمولا كمتر به آن توجه مى‌شود اين است كه طرز پوشش مصاحبه‌كننده علاوه بر شخصيت او، معرف ميزان آشنايى و احترام قائل شدن وى براى موضوع مورد بحث و يا حتى شخص مصاحبه‌شونده است. پوشش مناسب شما، مى‌تواند مصاحبه‌شونده را كه نسبت به درك و احترام شما مطمئن شده است، به گفت‌وگو ترغيب كند و براساس همان احترام و اعتماد شكل گرفته اوليه، اطمينان وى به شما را افزايش دهد.

مسئله ديگرى كه مى‌تواند باعث آسايش خيال يا درگيرى ذهن مصاحبه‌شونده‌ها شود، ضبط صوت همراه شما است. خبرنگاران معمولا در فرآيند مصاحبه‌ از ضبط صوت استفاده مى‌كنند. در اين ميان افراد گاه به دلايل خاص و گاه بى‌هيچ دليلى نسبت به حضور ضبط صوت واكنش منفى نشان مى‌دهند.

قبل از اينكه ضبط صوت را در مقابل سوژه خود قرار داده و روشن كنيد برايش شرح دهيد كه از اين ضبط فقط براى آن استفاده مى‌كنيد كه امكان نقل قول صحيح جملات وى را داشته باشيد و يا در صورتى كه نسبت به صحت يا دقت نوشته و يادداشت خود شكى داشتيد، به آن رجوع كنيد. از مصاحبه‌شونده براى استفاده از ضبط اجازه بگيريد و تابع تصميم او باشيد. اگر مصاحبه‌شونده با استفاده از ضبط موافقت كرد اما در حين گفت‌وگو متوجه شديد كه در برابر آن واكنش منفى نشان مى‌دهد، ضبط را به سرعت خاموش كنيد.

گذشته از دو دليل ذكر شده، ضبط صوت اين امكان را به خبرنگار مى‌دهد كه علاوه بر يادداشت‌بردارى از بهترين گفته‌هاى شخص، بخش عمده زمان مصاحبه را صرف تمركز بر چهره، واكنش‌ها، نحوه صحبت‌كردن و احساسات او بكند. اين موارد مى‌توانند در جان بخشيدن به گفت‌وگو و آشنا كردن خوانندگان با وضعيت پرسش‌شونده در هنگام دادن پاسخ (عصبانيت، خونسردي، تنفر و...) موثر واقع شوند.

استفاده از ضبط صوت همچنين به روزنامه‌نگار امكان مرور دوباره مصاحبه خود را مى‌دهد. به اين ترتيب روزنامه‌نگار مى‌تواند نقاط ضعف و قوت خود را بررسى كرده و نسبت به تقويت توان خود اقدام كند.

در صورتى كه از ضبط صوت استفاده مى‌كنيد، از شمارشگر موجود روى آن مى‌توانيد بهترين استفاده را بكنيد.

شمارشگر را در ابتداى مصاحبه روى صفر تنظيم كرده و در هنگام گفت‌وگو هرگاه كه پاسخ‌دهنده عبارت يا جمله مهمى را بيان كرده يا به مسئله مهمى مى‌پردازد، عدد متناظر با آن را يادداشت كنيد. اين ترفند ساده زمان پياده كردن نوار و يافتن نقل قول‌هاى باارزش را به نحو قابل توجهى كاهش مى‌دهد.

گذشته از تمامى مزاياى استفاده از ضبط صوت، به هيچ وجه به آن تكيه نكنيد. حتما متن مصاحبه يا حداقل نكات مهم آن را بنويسيد. امكان خرابى نوار، خراب شدن ضبط و ده‌ها حادثه ديگر همواره وجود دارند. كدام خبرنگار را مى‌شناسيد كه حاضر باشد يك مصاحبه مناسب و جذاب را كاملا از دست داده و خطر نارضايتى مصاحبه‌شونده و يا حتى سردبير را به جان بخرد؟ كدام خبرنگارى را مى‌شناسيد كه حاضر باشد خوارى در خواست دوباره مصاحبه از يك نفر را پذيرفته و علت آن را هم شرح دهد؟ چند مصاحبه‌شونده را مى‌شناسيد كه با غلبه بر حس تلخ بى‌اهميت قلمداد شدن توسط خبرنگار و هدر رفتن زمانشان، حاضرند فرصتى دوباره به خبرنگار نگون‌بخت بدهند؟ به اين ترتيب بهتر است به همان سبك و سياق قديمى‌ها كه معتقد بودند ضبط صوت، تنها يك نسخه احتياطى از مصاحبه را ضبط كرده و نسخه اصلى همان نوشته‌هاى دست‌نويس خبرنگار است، پايبند ماند.فرآيند پياده كردن نوار هم معمولا خسته‌كننده و دشوار است. يادداشت‌بردارى مى‌تواند علاوه بر حذف اين روند، به خبرنگار در انتقال حس و حال مصاحبه‌شونده هم كمك كند.

ب- تقويت يادداشت‌برداري

يكى از بهترين راه‌هاى تقويت يادداشت‌برداري، استفاده از علائم يا حروف اختصارى است. اين علائم و حروف مى‌توانند استاندارد بوده و يا ابداعى خود مصاحبه‌گر باشند.

يكى از بهترين تمرينات براى افزايش سرعت يادداشت‌بردارى و خلاصه‌نويسى را مى‌توان با مشاهده گزارش‌ها يا مصاحبه‌هاى تلويزيونى و تلاش براى يادداشت‌بردارى از آنها انجام داد. بهتر است تا حد امكان سعى كنيد هنگام يادداشت‌بردارى به صفحه تلويزيون نگاه كنيد. مى‌توانيد همزمان سعى كنيد علاوه بر يادداشت‌برداري، لحن گفتارى گوينده يا گزارشگر را هم تحليل كنيد. به تدريج بايد بتوانيد همپاى گزارشگر يا گفت‌وگوگر تلويزيونى حركت كرده، نگاه خود را متوجه صفحه تلويزيون (چهره گفت‌وگوشونده) كرده و از طريق شنيدن صدا به احساسات وى پى ببريد.

با چند بار تكرار اين تمرين، توانايى ذهن شما براى به خاطر داشتن جزئيات هم افزايش مى‌يابد. پس از چند هفته از اينكه تا چه ميزان بيشتر از نوشته‌‌هاى خود، از مصاحبه به خاطر داريد، تعجب خواهيد كرد. براى يادداشت‌بردارى موفق موارد زير را حتما به خاطر داشته باشيد.

- حتما از زيردستى مناسب يا گيره كاغذ استفاده كنيد، هرگز از كاغذهاى برگه برگه استفاده نكنيد.

- تنها روى يك سمت كاغذ بنويسيد، با رسيدن به موضوعى متفاوت و بحث درباره آن، از كاغذ جديدى استفاده كنيد.

- تماس چشمى با سوژه (مصاحبه‌شونده) را از دست ندهيد، سعى كنيد با تمرين به وضعيتى برسيد كه براى نوشتن روى كاغذ، نيازى به نگاه كردن به صفحه نداشته باشيد. تاثير اين تماس چشمى در زنده ماندن گفت‌وگو و ترغيب مصاحبه‌شونده به ادامه صحبت بى‌نظير است. تصور كنيد تحمل تصوير پشت سر شما (هنگامى كه روى كاغذ خم شده و در حال نوشتن هستيد) آن هم براى مدت بيش از يك ساعت، تا چه ميزان مصاحبه‌شونده را كسل مى‌كند.

- در نوشتن و يادداشت‌بردارى خست به خرج ندهيد. حتى اگر گفته‌هاى فرد چندان جالب نيست، هرگز يادداشت‌بردارى را متوقف نكنيد. مى‌توانيد سرعت يادداشت‌بردارى يا ميزان آن را كمتر كنيد اما متوقف خير!

توقف يادداشت‌بردارى باعث مى‌شود شخص به اين نتيجه برسد كه گفته‌هايش براى شما بى‌ارزش است. در چنين مواردي- به ويژه هنگامى كه گوينده احساس مى‌كند مطالب براى خودش بسيار مهم و ارزشمند هستند- توقف يادداشت‌بردارى ضربه مهلكى به شوق و شعف او براى ادامه صحبت وارد مى‌كند.

- از قبل سئوالات كليدى كه بايد حتما پرسيده شوند را روى يك كارت كوچك (در همان ابعاد كارت ويزيت) به اختصار نوشته و زير گيره كاغذها قرار دهيد. اين كار باعث مى‌شود هم مراقب وقت باشيد و هم از متن به حاشيه رانده نشويد.

- هر چه سريع‌تر مصاحبه را تنظيم و پياده كنيد. بخش مهمى از هر گفت‌وگو به مواردى برمى‌گردد كه حافظه شما ثبت كرده است.

در اين شرايط هر چقدر تنظيم مصاحبه را به تاخير بيندازيد، امكان محو شدن آنها از حافظه‌تان افزايش مى‌يابد.

ج- انتخاب محل مصاحبه

مصاحبه را مى‌توان در هر جا و هر مكانى انجام داد، اما هنگامى كه انتخاب محل مصاحبه‌ برعهده خبرنگار گذاشته شده است، چند نكته را رعايت كند.

- دفتر روزنامه هر چند زحمت رفت و آمد خبرنگار را به حداقل مى‌رساند اما ممكن است نسبت به محل سكونت و حضور مصاحبه‌شونده دور باشد و هم اين كه معمولا در ساختمان روزنامه‌ها نمى‌توان مكانى آرام و ساكت براى مصاحبه يافت.

-اگر مصاحبه را در دفتر روزنامه انجام مى‌دهيد، به صراحت به همكاران و كارمندان بگوييد كه تحت هيچ شرايطى با تلفن، پيام كوتاه و... مزاحم شما نشوند. اصلا فرض كنيد كه در محل كار يا اقامت مصاحبه‌شونده در حال انجام گفت‌وگو هستيد و حضورى فيزيكى در دفتر روزنامه نداريد.

- اگر در مكانى به جز دفتر خود يا مصاحبه‌شونده قرار گذاشته‌ايد، تا حد امكان سعى كنيد شرايط را به گونه‌اى رقم بزنيد كه كمترين مزاحمت در حين مصاحبه پيش بيايد. گاهى اوقات چند قدم پياده‌روى و دور شدن از جمعيت، مى‌تواند نتايج فوق‌العاده‌اى به بار بياورد.

اگر مصاحبه در دفتر سوژه انجام مى‌شود، شما قدرت چندانى براى ممانعت از مزاحمت‌ها نداريد، در اين حالت يادآورى اين كه فقط به x مدت زمان نياز داريد و محدود كردن مصاحبه به همان مدت، مى‌تواند باعث شود كه مصاحبه‌شونده از همكارانش بخواهد در اين بازه زمانى مشخص مزاحمش نشوند.

د- فرآيند مصاحبه

مصاحبه‌ها معمولا شامل سه مرحله مى‌شوند.

1- پيش از مصاحبه

2- مصاحبه

3- پس از مصاحبه

د-1: تحقيقات پيش از مصاحبه

مى‌توان اين تحقيقات را در چهار فاز مختلف طبقه‌بندى و اجرا كرد:

اطلاعات در مورد سوژه و آشنايى با آن، ترتيب دادن مصاحبه، بررسى و تحقيق در مورد موضوع و زاويه موردنظر در بررسى آن، نگارش سئوالات.

د- 1-1: آشنايى سوژه

بايد تا حد امكان در مورد شخص مصاحبه‌شونده اطلاعات جمع كنيد. ميزان اين اطلاعات بستگى به اين دارد كه شما مصاحبه را براى درج در بخشى از يك گزارش مى‌خواهيد يا به دنبال درج مستقل آن هستيد. در هر حال مواردى چون سابقه تحصيلى و شغلى فرد، سرگرمى‌ها، علايق، ارتباط او با موضوع مورد مصاحبه، مواضع پيشين او در اين مورد، دامنه اختيارات و تاثيرگذارى او بر اين حوزه و ... همواره مى‌توانند در شناسايى و آشنايى با سوژه مفيد واقع شوند.

د-1-2-: ترتيب دادن مصاحبه‌ها

بهتر است خود را جاى مصاحبه‌شونده بگذاريد و پاسخ پرسش‌هايى چون «تبعات مصاحبه براى او»، «نوع و نحوه انعكاس مطالب»، «سود يا ضرر مصاحبه براى وي»، ميزان تطابق يا تفاوت موضوع نشريه با موضع شخصى وي، مدت زمان لازم و ... را از قبل آماده داشته و در حين درخواست كتبى يا شفاهى مصاحبه در اختيار وى بگذاريد.

در موارد خاص حتى مى‌توانيد از واژه مصاحبه‌ استفاده نكنيد. برخى افراد نسبت به اين واژه حساسيت داشته و يا از اظهارنظر مستقيم و صريح به طور كلى مى‌ترسند. اگر در سابقه فرد گفت‌وگوهاى نادرى مشاهده كرديد، يا اطلاعات كسب‌شده به شما مى‌گويد كه وى تمايلى به گفت‌وگو ندارد، بهتر است از روش ديگرى استفاده كنيد. در اين موارد براى مثال مى‌توانيد به او بگوييد: من در حال نوشتن مقاله‌اى در مورد وضعيت بوميان در شمال كشور هستم. شنيده‌ام شما هم پروژه‌هاى بزرگ با همين موضوع را عهده‌دار هستيد. ممكن است از شما خواهش كنم فرصتى نيم‌ساعتى به من بدهيد تا خدمتتان برسم؟

در اين وضعيت هم هدف خود (نوشتن مقاله) را مشخص كرده‌ايد، هم اهميت شخص (پروژه) را عنوان كرده و حس خودستايى او را ارضا كرده‌ايد و هم مدت زمان (نيم‌ساعت) لازم را به اطلاع او رسانده و او را ترغيب به اختصاص اين زمان (كه چندان طولانى هم نيست) كرده‌ايد. درنهايت شما بايد زمان خود را با زمان سوژه موردنظر- كه هرچقدر شخص مهمترى باشد برنامه شلوغ‌تر و متراكم‌ترى دارد- تنظيم كنيد براى مصاحبه در صبح زود، آخر شب يا حتى وقت ناهار بايد آماده باشيد.

د-1-3: تحقيق درباره موضوع و زاويه ديد

بايد به دنبال پاسخ‌هايى باشيد كه در جريان مصاحبه‌‌خواهان رسيدن به آن هستيد! اين روش هرچند ممكن است عجيب باشد اما كورنليوس رايان، نويسنده «طولانى‌ترين روز» مى‌گفت: هيچ مصاحبه‌اى بدون آنكه مصاحبه‌گر حداقل 60 درصد پاسخ‌ها را از پيش بداند، موفق از آب درنخواهد آمد.

مى‌توانيد براى اين كار، مصاحبه‌هاى پيشين، سخنرانى‌ها و تمام اطلاعات مربوط به مصاحبه‌شونده را بررسى كرده و همزمان به مطالعه عام درمورد موضوع گفت‌وگو بپردازيد. اين مطالعه جامع باعث مى‌شود وقت سوژه را با سئوالاتى كه مى‌توان پاسخش را درهر دايره‌المعارفى يافت- و ارتباطى به شخص وى ندارند- نگيريد.

د-1-4: نگارش سئوالات

اينترنت و مراجع كتابخانه‌اى مى‌توانند زمينه مناسبى براى آشناسازى خبرنگار با موضوع و تهيه پرسش‌هاى مناسب باشند. در اين ميان استفاده از مصاحبه‌هاى پيشين شخص مصاحبه‌شونده هم مى‌تواند گفت‌وگوكننده را با مواضع وى آشنا كند. اين آشنايى علاوه بر آنكه مى‌تواند مانع تكرار موضوعاتى شود كه شخص بارها و به كرات در جريان مصاحبه‌هاى ديگرش به آنها اشاره كرده است، به گفت‌وگوكننده اين امكان را مى‌دهد تا متوجه چرخش‌هاى آشكار در مواضع فردشده يا برخى مواضع قبلى وى را با توجه به شرايط فعلى مورد پرسش قرار داده يا بر آنها تاكيد كند. اين آشنايى همزمان مى‌تواند باعث شكل‌گيرى سئوالاتى بهتر و هدفمندتر شود.

بهتر است تا حد امكان از «حرف گذاشتن» در دهان گفت‌وگوشونده خوددارى كرد. پرسش‌هايى چون «آيا تصور نمى‌كنيد كه...» «با اين موضوع موافق نيستيد كه...» و ... معمولا نشان‌دهنده آن هستند كه گفت‌وگوكننده نه خواهان نظر مخاطب خود بلكه خواهان تائيد دانسته‌هاى قبلى يا نظرات شخصى‌اش است. در برخى موارد هم مخاطب شما به اين باور مى‌رسد (به ويژه اگر گفت‌وگو را به عنوان بخشى از يك گزارش بخواهيد و نه يك مصاحبه مستقل) شما گزارش خود را پيش‌تر نوشته و به نتيجه نهايى هم رسيده‌ايد و اين گفت‌وگو صرفا براى اثبات نظرات شخصى شما صورت مى‌گيرد. بهتر است تا حد امكان از پرسش‌هايى كه «بله» و «خير» جواب داده مى‌شوند، خوددارى كنيد. استفاده از پرسش‌هايى چون «چرا اين پروژه براى شما تا اين حد حياتى است؟» به جاى «آيا واقعا اين پروژه براى شما حياتى است؟» مخاطب را بر سر اشتياق آورده و به گفت‌وگوى شما روح مى‌بخشد.

ادامه اين مقاله را فردا در صفحه 11 بخوانيد
سه شنبه 1 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: حيات نو]

[مشاهده در: www.hayateno.ws]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 588]