مديريت منابع آب در شرايط خشكسالي

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: مديريت منابع آب در شرايط خشكسالي
مجتبى يحيى‌آبادي-عضو هيئت علمى بخش خاك و آب مركز تحقيقات كشاورزى اصفهان

مصلح‌الدين رضايي-عضو هيئت علمى بخش خاك و آب مركز تحقيقات كشاورزى اصفهان

چكيده:از ابتداى تاريخ، خشكسالى بخشى از تغييرات آب و هواى محيط ما بوده است. شايد از خود بپرسيم آيا پيشرفت در زندگى بشر موجب شده تا با پديده خشكسالى برخوردى متفاوت با يك بلاى غيرمترقبه كنيم؟‌بدون شك خشكى به‌عنوان يك پديده آب و هوايى ممكن است هرچند گاهى رخ دهد اما آيا در طول دوره‌هاى خشكى گذشته برنامه‌هاى موفقيت‌آميزى اجرا شده است؟ آيا از بى‌تدبيرى‌هاى گذشته درس آموخته‌ايم؟ شواهد نشان مى‌دهد كه جامعه تمايلى براى برنامه‌ريزى جهت مقابله با خشكسالى يا پيش‌بينى آن نداشته است.

خشكسالى به دوره‌اى از زمان اطلاق مى‌شود كه عرضه رطوبت در آن زمان در سطح مشخصى كمتر از حد موردانتظار شرايط معمول آب و هوايى باشد و به‌طور كلى خشكسالى را از نظر جوي، هيردولوژى و كشاورزى مورد بحث قرار مى‌دهند و بعضى نيز اصطلاح خشكى از منظر جامعه‌شناسى )Sociologicaldrough( را معرفى كرده‌اند كه در آن آب قابل دسترس كمتر از حد موردانتظار جهت فعاليت‌هاى اقتصادى و اجتماعى مى‌باشد به‌طور كلى خشكسالى از دو جزء تشكيل شده است.

-1 جزء آب و هوايى كه منجر به كاهش بارش و آب قابل دسترس مى‌شود.

-2 جزء تقاضا براى مصرف آب

مصلح‌الدين رضايي-عضو هيئت علمى بخش خاك و آب مركز تحقيقات كشاورزى اصفهانمعمولا دولت‌ها در برخورد با پديده خشكسالى عمده فعاليت خود را جزء دوم يعنى كاهش تقاضا براى مصرف آب متمركز مى‌كنند. با اين حال اگرچه برنامه‌ريزى دولت‌ها براى مواجه شدن با پديده خشكسالى مى‌تواند تا حد زيادى موثر باشد اما قبل از

هرگونه برنامه‌ريزى بايد مشكلات اساسى كه مانع اجراى فعاليت موردنظر مى‌گردد را شناسايى كرد. مقاله موردنظر به بحث درباره اين عوامل در مديريت خشكسالى پرداخته و مباحثى همچون شناسايى نشانه‌هاى خشكسالى جهت برنامه‌ريزي، موانع عمده برنامه‌ريزى براى خشكسالى و راهكارهاى برنامه‌ريزى را مورد بررسى قرار مى‌دهد.

واژه‌هاى كليدي:‌آب، خشكسالي، مديريت، موانع برنامه‌ريزي

مقدمه:

نگرش انسان به آب به فراوانى آن بستگى دارد اگر فراوان باشد از نظر برخى موهبتى الهى تصور مى‌شود كه در هر زمان و به هر مقصودى آزادانه مى‌توان از آن بهره‌مند شد اگر كمياب باشد به كالايى بس ارزشمند مورد توجه عموم و مسئله‌اى براى ستيزه و حتى جنگ، بين استفاده‌كنندگان آن تبديل مى‌شود. تمدن‌هاى گوناگون نسبت به آب، طيفى از نگرش‌ها بين آن دو كران داشته‌اند. حقيقت تلخى كه با آن روبرو هستيم اين است كه بركات ناشى از آب به يكسان بر جهان ارزانى نگشته‌اند و از اين‌رو در بسيارى از نقاط جهان با پديده خشكسالى روبرو هستيم. از ابتداى تاريخ خشكسالى بخشى از تغييرات آب و هوايى محيط ما بوده است و بقاى بشريت گواهى است بر ظرفيت تحمل‌پذيرى او در چنين پديده آب و هوايي. اولين گزارشات مربوط به كوشش‌هاى بشر براى مبارزه با خشكسالى در داستان حضرت يوسف در انجيل آمده است كه در آن فرعون مصر به يوسف ماموريت داد تا اولين برنامه‌هاى مبارزه با خشكسالى را تهيه و اجرا كند. شايد از خود بپرسيم آيا پيشرفت در زندگى بشر موجب شده تا با پديده خشكسالى برخوردى متفاوت با يك حادثه غيرمترقبه داشته باشيم؟ بدون شك خشكى به‌عنوان يك پديده آب و هوايى ممكن است هرازچندگاهى رخ دهد اما در طول دوره‌هاى خشكى گذشته برنامه‌هاى موفقيت‌آميزى اجرا شده است؟ آيا از بى‌تدبيرى‌هاى گذشته درس آموخته‌ايم؟ شواهد نشان مى‌دهد كه جوامع تمايلى براى برنامه‌ريزى جهت مقابله با خشكسالى يا پيش‌بينى آن نداشته‌اند. به نظر مى‌رسد هميشه به جاى برخورد پيشگيرانه و برنامه‌ريزى قبلى با خشكسالى اقدام به واكنش‌هاى مقطعى مى‌كنيم و مهمترين عملى كه همه منتظر آن هستيم اين است كه بايد انتظار باران بكشيم. خشكسالى به دوره‌اى از زمان اطلاق مى‌شود كه عرصه رطوبت در آن زمان در سطح مشخصى كمتر از حد مورد انتظار شرايط معمول آب و هوايى باشد. به‌طور كلى خشكسالى از دو جزء تشكيل شده است. جزء آب و هوايى كه منجر به كاهش بارش و آب قابل دسترس مى‌شود و جزء تقاضا براى مصارف آب معمولا دولت‌ها در برخورد با پديده خشكسالى عمده فعاليت خود را در جزء‌دوم يعنى كاهش تقاضا براى مصرف آب متمركز مى‌كنند. قبل از هرگونه برنامه‌ريزى جهت برخورد با خشكسالى بايد مشكلات اساسى كه مانع اجراى فعاليت‌هاى مورد نظر مى‌گردد را شناسايى كرد.

- موانع برنامه‌ريزى كارآمد براى خشكسالي

اگرچه برنامه‌ريزى دولت‌ها براى مواجه شدن با پديده خشكسالى مى‌تواند تا حد زيادى موثر باشد، اما قبل از هر گونه برنامه‌ريزى بايد مشكلات اساسى كه مانع اجراى فعاليت‌هاى موردنظر مى‌گردد را شناسايى كرد. پنج مانع عمده كه بايد مورد بررسى قرار گيرند عبارتند از:

-1 شفافيت خشكسالى -2 تصادفى بودن خشكسالى -3 پديده خشكسالى -4 هزينه‌ها و ضررهاى خشكسالى -5 ملاحظات سياسي

-1 شفافيت‌سازى تعريف خشكسالي

برنامه‌ريزان و مديران سوانح غيرمترقبه بر اين باورند كه پديده‌هايى همچون خشكسالى كاملا شفاف و بر همگان روشن است. اصولا برنامه‌هاى لازم جهت كاهش اثرات اغلب سوانح طبيعى امرى مشكل است زيرا شدت و دوره بازگشت اين حوادث ناشناخته‌اند. اگرچه تخصص چندانى براى تعيين زمان سيل، آتشفشان يا زلزله لازم نمى‌باشد با اين وجود عدم اطمينان قابل توجهى در مورد زمان شروع و ختم پديده خشكسالى وجود دارد. از طرفى خشكسالى يك حادثه آنى نيست بلكه نوعى پديده تدريجى مى‌باشد. بحث درباره برنامه‌ريزى خشكسالى و مديريت منابع آب تعريفى از اجزاى تشكيل دهنده خشكسالى مى‌باشد. عدم صراحت و شفافيت در تعريف مى‌تواند يك عامل اساسى در اينكه چرا برنامه‌ريزى براى خشكى و مديريت منابع آب آن چنان كه شايسته است مورد توجه قرار نگرفته باشد.

-2 تصادفى بودن خشكسالي

از نظر تاريخى تا زمانى كه خشكسالى منجر به كمبود شديد آب نشود، توجه دولت‌ها به آن جلب نمى‌گردد.بيشترين مانع براى برنامه‌ريزى كمبود آب حاصل از خشكسالي، تصادفى بودن اين پديده است. خشكسالى به‌عنوان يك امر مسلم باقى خواهد ماند و فقط دوره و شدت آن نامعلوم است. بنابراين عقلانى است كه براى كاهش هزينه‌ها و عوارض خشكسالى برنامه‌ريزى مناسب انجام داد.

-3 پديده خشكسالي

مانع ديگر در راه برنامه‌ريزى خشكسالى در ماهيت اين پديده نهفته است. خشكسالى مى‌تواند بهترين سياست‌ها و برنامه‌ريزى‌ها را غيرعملى سازد مگر آنكه افراد هر جامعه در برخورد با اين پديده به يك توافقى در بين خود برسند يا اينكه از طرف دولت مجبور به انجام برنامه‌هاى موردنظر گردند. افرادى كه خشكسالى را تجربه مى‌كنند، داراى اختيارات محدودى براى مقابله با آن هستند و مقابله جمعى توسط تمامى افراد (چه آنها كه خشكسالى را تجربه كرده‌اند و چه آنها كه تجربه نكرده‌اند) بهترين راه‌حل را ارائه مى‌دهد.

-4 هزينه‌ها و عوارض خشكسالي

عدم اطلاع عمومى از ضرر و زيان‌هاى خشكسالى يكى ديگر از دلايلى است كه علاقه‌مندى براى برنامه‌ريزى خشكسالى را كاهش مى‌دهد. عموما تصور بر اين است كه ميزان ضررهاى ناشى از خشكى كمتر از سوانح غيرمترقبه (كه معمولا واضح‌تر و در دوران كوتاه‌ترى اتفاق مى‌افتد) مى‌باشد. در مقام مقايسه ضررهاى خشكسالى در زمان طولانى‌ترى توزيع مى‌شود. زمانى كه به ضررهاى واقعى خشكسالى پى برده شود، اين ضررها مى‌تواند ضررهاى ناشى از حوادث غيرمترقبه را ناچيز جلوه دهد. براى مثال در استراليا بين سال‌هاى 1945-1975 ضررهاى خشكسالى چهار برابر ضررهاى ناشى از ديگر سوانح طبيعى غيرمترقبه بوده است. به علاوه تمامى هزينه‌هاى ناشى از خشكسالى كاملا مشخص و تعريف شده نيست. اثرات اجتماعى خشكسالى و هزينه‌هاى مربوط به آن و چگونگى نفوذ اثرات آن در سراسر جامعه و اينكه در نهايت چه كسانى را تحت تاثير قرار مى‌دهد بايد بهتر شناخته شود. ضررهاى غيرمستقيم ناشى از خشكسالى بسيار بيشتر از ضررهاى مستقيم آن هستند اما به دليل ماهيت پراكندگى و كمرنگى آنها امكان تشخيص وارزيابى آنها مشكل است و اغلب ناشناخته مى‌ماند. اصولا تصادفى بودن خشكسالى و كاهش سريع علاقه‌مندى عمومى به مسائل خشكسالى بعد از شروع يك بارش باران و منابع محدود براى برنامه‌ريزى تعيين ضررهاى غيرمستقيم حاصله از خشكى را كمتر ضرورى مى‌سازد و تا زمانى كه هزينه‌ها و ضررهاى پراكنده و كمرنگ خشكسالى تعيين و مشخص نگردند، مسئولين و تصميم‌گيرندگان، آگاهى همه‌جانبه‌اى از ضررهاى خشكى نخواهند داشت.

-5 ملاحظات سياسي

در بعضى از كشورها ملاحظات سياسى مانع از درك واقعيات و مسائل خشكى و اعلام به موقع به مردم و در نتيجه مانع از تهيه و تدوين برنامه‌هاى لازم براى روبرو شدن با اين پديده مى‌گردد. اين ملاحظات مى‌تواند به صورت محلى و در داخل يك كشور يا در ابعاد بين‌المللى و به منظور اهداف خاص سياسى صورت پذيرد. بنابراين لازم است به منظور برخورد صحيح با پديده خشكى و به حداقل رساندن ضررهاى آن، هرگونه ملاحظات سياسى چه در ايجاد سازمان‌هاى وابسته، تعيين مسئولين و مديران مربوطه، زمان اخطار، عمومي، نظارت بر اجراى برنامه‌هاى پيشنهادى و چگونگى هزينه كردن اعتبارات تخصيص يافته، تهيه و تدوين قوانين اضطرارى و برآورد صحيح از ميزان خسارات مستقيم و غيرمستقيم خشكسالى از بين برود.

- چارچوب اصلى جهت برنامه‌ريزى

مسئوليت مديريت منابع آب در هنگام خشكسالى كه توسط دولت تعيين مى‌گردد، لازم است به نحوى گسترش يابد كه اقدامات موردنظر به موقع صورت پذيرد. هرچند افزايش بازوهاى اجرايى دولت براى حوادث غيرمترقبه همچون خشكسالي، قابل پيش‌بينى مى‌باشد، با اين وجود كارهاى موردنظر توسط استان‌ها در درجه اول معمولا با سازماندهى عمليات مديريتى در حوزه اختيارات خود شامل نشان دادن عكس‌العمل به يك واقعه غيرمترقبه پس از اتفاق افتادن مى‌باشد تا اينكه فعاليت‌هايى را به عهده گيرند كه براى كاهش ضررهاى قبل از وقوع حادثه باشد.

- راهكارهاى برنامه‌ريزي

ارائه‌دهندگان مدل‌هاى استفاده از آب(4)، پنج فاكتور زير را مورد تاكيد قرار دادند كه شامل شناسايى مشخصه‌هاى خشكسالي، معرفى حدود اختيارات دولت، چگونگى آگاه ساختن مردم، روش‌هاى كاهش مصرف آب و حفظ درآمد و نظارت بر مصرف كنندگان آب مى‌باشند.

اين فاكتور ممكن است پاسخى به سوالات زير باشد:

خشكسالى چه موقع به وقوع مى‌پيوندد؟

در صورت بروز خشكسالي، چه كسى مسئوليت مديريت آن را بر عهده مى‌گيرد؟

چگونه بايد مردم را آگاه ساخت؟

چگونه بايد حق آب‌ها را كاهش و ميزان مصرف آب را تعديل داد؟و چگونگى اطمينان از كاهش مصرف آب.

نداشتن پاسخ مناسب به هر يك از سوالات فوق از جدى بودن مديريت موثر برنامه‌ريزى آب خواهد كاست. هر يك از اين راهكارها را مى‌توان مورد بررسى قرار داد.

- شناسايى مشخصه‌هاى خشكسالي

از آنجايى كه تصميم‌گيرى در مورد آغاز يا خاتمه شرايط خشكى تا حدى مشكل به نظر مى‌رسد، بايد به منظور جلوگيرى در اجراى مديريت منابع آب، از مشخصه‌هاى خشكسالى استفاده نمود. هنگامى كه اين مشخصه‌ها تعيين گردد، مصرف‌كنندگان آب مى‌توانند برنامه لازم را تهيه و در مورد سرمايه‌گذارى‌هاى آينده تصميم‌گيرى نمايند. علايم نشان‌دهنده خشكسالى بايد دقيق و مشخص باشد تا در تصميم‌گيرى ايجادابهام نكند. مشخصه‌هاى مختلفى را مى‌توان جهت اعلام بروز شرايط خشكى مورد استفاده قرارداد كه شامل شاخصه‌هاى شدت خشكى (شاخص پالمر)، ميزان رواناب در نهرها، داده‌هاى آمارى در مورد ميزان بارش موردنياز، درجه شورى آب رودخانه‌ها، پتانسيل مخرب بعضى آب‌ها بر حيات وحش و ماهى‌ها و وضعيت موجود آب‌هاى زيرزمينى مى‌باشد.(5)

براى به عمل آوردن هر يك از مراحل خشكى سه نشانه از پنج نشانه‌هاى خشكي، نشان‌دهنده سطح خشكى مى‌باشد. نشانگرهاى خشكى نبايد پيچيده باشد به نحوى كه موجب عدم اطمينان در تعيين هر يك از مراحل خشكسالى گردد. براى مثال اگر بارندگى و ذخاير سطحى دو علامت خشكى مى‌باشند، تصميم در مورد عملى كردن طرح‌هاى مورد نياز، در زمانى كه بارندگى كمتر از حد معمول و ذخاير آب در حالت معمول هستند، مشكل خواهد بود. هنگامى كه فقط يك منبع آب وجود داشته باشد وجود يك نشانگر خشكى نيز كافى به نظر مى‌رسد. براى مثال وقتى تنها منبع آب يك شهر، ذخيره‌هاى سطحى باشد، طرح‌هاى مديريت منابع آب هنگامى فعال خواهد بود كه حجم ذخيره منبع (برحسب درصد فصل‌هاى عادي) از مقدار مشخصى كمتر گردد.

يك معيار لغزنده براى نشان دادن مشخصه‌هاى خشكسالي، مى‌تواند به‌طور نمودارى و به صورت ذخيره منبع كه با منحنى ميزان ذخيره منبع تعيين مى‌گردد،‌باشد. هنگامى كه ميزان واقعى ذخاير به منطقه هشدار خشكى مى‌رسد، برنامه كاهش تحويل آب از حوزه به نقاط مختلف اجرا مى‌گردد. زمانى كه آب‌هاى زيرزمينى يكى از منابع اصلى عرضه آب باشد، مى‌توان از علايم خشكى بر مبناى آب‌هاى زيرزمينى استفاده نمود.

اغلب برنامه‌هاى مديريت منابع آب، مراحل ترتيب يافته پيشرفت خشكى را با ميزان معينى از كاهش موردنظر هماهنگ نموده‌اند. در آمريكا، اداراتى كه داراى برنامه مديريت آب هستند به اين نتيجه رسيده‌اند كه امكان وقوع خشكسالى در فصل پاييز كمتر است و اما اگر اين امكان روى دهد، امكان آنكه خشكى توسعه يافته و شديدتر شود، زياد است.

- تعيين و انتخاب مسئولين دولتي

تعيين يك واحد مسئول دولتى كه داراى يك قدرت برنامه‌ريزى براى شرايط خشكسالى باشد، قبل از وقوع خشكسالى يكى از نكات حياتى جهت مهيا شدن براى مديريت منابع آب دردوران خشكى مى‌باشد.

به اين منظور لازم است واحد تعيين شده فوق از قدرت اجرايى و اختيارات لازم جهت اعلام وقوع خشكسالى و تغيير الگوى مصرف آب برخوردار باشد. ميزان اختيارات مسئول اين واحد نيز بايد دقيق و شفاف باشد.

عدم شفافيت لازم در حدود اختيارات مى‌تواند باعث ايجاد شرايطى گردد كه مقامات ذيربط براى اجتناب از برخورد با گروه‌هاى مردم، تصميمات خود را به تاخير اندازند و اين تاخير موجب كاهش حفاظت كمى و كيفى از منابع آب مى‌گردد.

- اخطار بروز خشكسالي

هنگامى كه بروز شرايط خشكسالي، مديريت جديد منابع آب را مى‌طلبد، لازم است فورا مردم را از شرايط جديدآگاه ساخت. اين اخطار بايد شامل اطلاعات لازم براى كاهش مصرف آب، زمان اجراى آن و قابليت و راهكارى لازم باشد. چگونگى اعلام حالت خشكسالى به مردم بايد براساس وضعيت محلى بوده و مسائل اقتصادى نيز در آن مدنظر قرار گيرد.

- كاهش مصرف آب و حفظ ساختار اقتصادي

وجود يك سيستم تعيين اولويت‌هاى مصرف آب قبل از وقوع خشكسالى ضرورى مى‌باشد به نحوى كه هر يك از مصرف‌كنندگان آب قبل از بروز خشكى از برنامه‌هاى محدودسازى مصرف آب مطلع گردند.

همچنين اگر ادارات،‌صنايع و بنگاه‌هاى تجارى قبل از بروز خشكسالى از برنامه‌هاى كاهش مصرف آب آگاه باشند، مى‌توانند برنامه‌هاى اضطرارى خود را براى كاهش مصرف آب تنظيم و تدوين نمايند. بدون شك كاهش مصرف آب، كاهش درآمد عرضه‌كنندگان آب را به دنبال دارد. اين كاهش درآمد در زمانى به وقوع مى‌پيوندد كه هزينه‌هاى مقابله با خشكسالى به بيشترين ميزان خود مى‌رسد. در صورت عدم وجود يك صندوق ذخيره مالى ياحساب بانكى اضطرارى خشكسالي، عرضه‌كنندگان آب بايد نرخ آب‌بها را افزايش داده يا يك قيمت اضافى را در شرايط جديد اعمال نمايند. استفاده از عوارض خشكسالى مزيت بيشترى نسبت به افزايش آب‌بها دارد. مثلا اعمال عوارض خشكسالى براى مسئولين راحت‌تر بوده و ميزان افزايش درآمد از اين طريق قابل پيش‌بينى مى‌باشد. اين نوع افزايش موقتى قيمت براى مصرف‌كنندگان آب مقبوليت بيشترى دارد و قابل درك است زيرا فقط در شرايط اضطرارى اعمال مى‌شود و ترس از ادامه افزايش نرخ آب را براى جبران كاهش درآمد در دوران خشكسالى پس از رفع آن از بين مى‌برد.

- چگونگى نظارت بر رعايت برنامه مصرف‌كنندگان آب

تجربه نشان داده است كه كاهش بيش از 20-25 درصد ميزان آب را نمى‌توان با درخواست داوطلبانه به دست آورد.(6) به نظر نمى‌رسد كه نوعى توافق همگانى در مورد اينكه مقررات قانونى صرفه‌جويى آب يا افزايش آب‌بها و عوارض خشكسالى راه‌هاى موثرترى براى كاهش مصرف آب نسبت به آنچه از طريق صرفه‌جويى داوطلبانه حاصل مى‌گردد باشند. بعضى از مديران سازمان‌هاى آب، از خود آنها يا گروه‌هاى مدافع منابع آب صورت مى‌گيرد. با اين حال دادن اختيارات لازم به مامورين و مسئولين دولتى جهت نظارت برحسن اجراى برنامه‌هاى ويژه خشكسالي، ضرورى مى‌باشد.

حقيقت بسيار مهم آن است كه كمبود آب به‌عنوان يكى از موارد آسيب‌پذيرى زيست محيطي، پديده جديدى نيست و كشاورزان در نواحى گرمسيرى و خشك همواره با چنين كمبودى زندگى كرده و مكانيسم سازش و كنار آمدن خود را با طبيعت و شيوه‌هاى بقايشان را ابدا كرده‌اند. آنچه در محدوده پايدارى يا تداوم ‌پذيري، موضوع جديدى تلقى مى‌شود، تاثير افزايش چگالى جمعيت است كه مردم سرزمين‌هاى خشك جهان با آن مواجه‌اند.(7)

مراجع:

1977 -1 yevjevich, V., Drought research conference on drought research need, Colorado state university,

1986 -2 Walker, W., and others Management of water foe Drought conditions Virgina water Research center,

255 -3.-Heathcode, R.L., Drought mitigation in Australia P.P1986 ,237

533 -4.-King D.B, and others Model water use act with Comments University of Michigan P.P1958 ,614

141 -5.-Hrezo, M.S., and Bridgeman, P.G. Drought planning into water resources managementNatural Resources journal P1986 ,167

1988 -6 California Department of water Resources Urban drought guidebook,

1990 -7 ,university of Linkoping,14 Falkenmark, H.and ohers Water scarcity: an ultimate constraintin thirdwork DevelopmentReport
چهارشنبه 26 تير 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 66]