؛ محل تلفيق انديشه و عمل عرفاني

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: آشنايي با تفاسير/ تفسير عرائس‌البيان(1)تفسير «عرائس‌البيان»؛ محل تلفيق انديشه و عمل عرفاني
گروه انديشه: تفسير «عرائس‌البيان» از جنبه عملي و سير و سلوكي يكي از مهم‌ترين متون عرفاني به شمار مي‌آيد و «روزبهان بقلي شيرازي» در اين تفسير، كوشش در خوري براي جمع بين انديشه و عمل عرفاني از خود بروز داده است.
به گزارش خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا)، «روزبهان بقلي شيرازي» از عارفان بزرگ ايران در قرن ششم هجري است. او تا دو قرن پيش از وفات، از آوازه و اعتبار قابل توجهي برخوردار بود، اما پس از آن به دليل دشواري يا ديريابي نوشته‌هايش، چنان كه سزاوار او بود، شناخته نشد.

انديشه‌هاي او بسيار انتزاعي است و او ذهني به غايت، خيال‌پرداز داشته است. اين چنين خصوصيتي، او را در قدرت تصويرگري بسيار توانا ساخته است و اين همه، نوشته‌هاي او را به قول مؤلف «روح‌الجنان» ـ عبداللطيف بن‌صدرالدين روزبهان ـ با ويژگي غموضت و صعوبت مواجه ساخته است.

عشق زيباپرستي، زيربناي تفكر عرفاني اوست و به نظر او راه نيل به كمال منتها از اين طريق ميسر است. از ميان شصت اثري كه به نام نوشته شده، يكي هم تفسير عرائس‌البيان است. شيخ روزبهان در اين تفسير عرفان ذوقي را به قلم آورده كه معرفت بدان، مي‌تواند راه‌گشاي پژوهشگران در فهم بهتر و عميق‌تر عرفان اسلامي و نيز چگونگي روش عارفان در مواجهه با قرآن باشد.

اين عارف سترگ، كه در فقه طريقه شافعي داشته و در كلام نيز قائل به اختيار ازلي و قضا علمي بوده است و تأليفاتي در زمينه‌هاي تفيسر قرآن، حديث، فقه و تصوف از خود به يادگار گذاشته است. نوشته‌هاي او به ويژه تفسير عرفاني او از قرآن مورد مطالعه قرار گرفته و خصوصا توسط گروهي از خوانندگان در سرزمين‌هاي عثماني، آسياي مركزي و در هند حفظ شده است.

برخي آثار وي عبارتند از: در تفسير: «لطائف‌الاشرات في تفسير‌القرآن» و «عرائس‌‌البيان في حقايق‌القرآن»، در فقه: «الموشح في‌المذاهب‌الاربعه» و در اصول: «العقايد، كتاب الارشاد ـ كتاب المناهح» در ميان آثار صوفيانه بازمنده او به غير از تفسير «عرائس‌البيان» از آثار زير مي‌توان نام برد: «كشف‌الاسرار» كه ترجمه احوال روحاني شخصي او است به زبان عربي كه در سال 577 هــ.ق نوشته شده است.

همچنين كتاب «منطق‌الاسرار» كه مجموعه‌اي از شطحيات است، همراه با شرح اصطلاحات صوفيانه. شرح شطحيات كه ترجمه و شرحي است از منطق‌الاسرار همراه با بخش‌هايي از كتاب «الطوسين حلاج»، در پاريس به اهتمام «هانري كربن» در سال 1913 چاپ شده است. «عبهرالعاشقين» كه با مقالاتي در كتاب‌شناسي و شرح احوال او توسط «هانري كربن» و «محمد معين» در تهران در سال 1971 به چاپ رسيده است.

«شيخ شطاح» از چشمه‌هاي عرفان، شراب ناب نوشيده و چشم عنايت او پر شده و قلب او صيقلي شده است. او عارفي بود كه چشم دل او جز جمال چيزي را نمي‌ديده و در نتيجه در شبك عشق و محبت الهي گرفتار آمده است. يكي از محققان و عرفان پژوهان در مورد روش‌هاي سير و سلوك عارفان چنين گفته است: «هر يك از مشايخ صوفيان بنياد كار و طريقت خود را بر مبناي يكي از مقالات و پايداري در حقق بدان يا سير در يكي از احوال و مراقبت آن‌ها نهاده‌اند. چنان‌كه بعضي سكر و عزلت و گروهي مراقبت باطن و دسته‌اي محبت و ايثار را اصل قرار داده‌اند و برخي از مشايخ راستين عشق و ولاء را پايه ترقي و كيمياي سعادت شمرده‌اند.»

روزبهان بقلي در طريقه عشق، ممتاز است و مكتب عرفاي او مكتب عشق است. عشق در نظر او قديم و قبل از عقل و روح داراي درجاتي است. عاشق با بقاي معشوق حيات داشته و فنا نمي‌پذيرد و حدت بين عشق و عاشق و معشوق غايت سير يك عارف فاني است. به باور روزبهان عشق اساس طريقت است و انكار آن بي‌حاصل بر اين اساس، اگر عشق نبود وجود و هستي، تحقق نمي‌يافت. در منظومه تفكر عرفاني وي، عشق به جمال، نقشي محوري دارد. محققي اعتقاد او را در اين زمينه تحليل كرده است.

استعاره عروس يكي از تعبيرات اساسي براي تجربه عرفاني مكاشفته است. نگاه او به قرآن نيز در چارچوب چنين قاعده و نظامي قابل تفسير است. عنوان تفسير عرفاني او بر قرآن «عرائس‌البيان» يادآور برقع برافكندن عروس، به هنگام وصال (عاشق) است و اين در حكم الگويي است براي ورود به حرم اسرار حق.

به نظر او قرآن كلام و امر آن موجود زيبايي مطلق يا مطلق زيبايي است. موسيقي، كه تجلي آن حسن و زيبايي است، هم در عبارات و هم در محتواي كتاب وحي قابل مشاهده است. رؤيت و كاشفه‌هاي او براساس گزارش آثار وي، چون كشف‌الاسرار پرده از اين زبيايي‌ها بر مي‌گيرد.

بدين‌سان تفسير او عرائس‌البيان، كوششي است براي انعكاس اين زيبايي‌ها و در پيوند با اين زيبايي مي‌توان گفت اسلوب عرائس در مقايسه با تفاسير ديگر عرفاني، اسلوبي ويژه است كه ما در مباحث بعدي به آن خواهيم پرداخت، اما در عين حال بنا به قول يكي از محققان بايد بر اين نكته تأكيد ورزيد كه: «رگه‌هاي گران‌قدر عرفان در عرائس‌البيان درخشندگي خاص دارد و نشان دادن يكي، دو مورد از نمونه‌هاي عرفان در اين تفيسر كارهاي است بيهوده؛ زيرا صفحه‌اي از اين تفسير نيست كه قرآن، عشق و پرسش را با زبيايي و هنر و عرفان در نياميخته باشد.

چنان‌كه گفته شد روزبهان دو تفسير داشته است: يكي به نام لطايف‌البيان في تفسير‌القرآن كه در آن اقوال مفسراني هم‌چون «عبدالله بن‌عباس»، «ضحاك»، «قتاده»، «كلبي» و امثال ايشان را آورده و در آخر نيز قول خود را ديگري به نام عرائس‌البيان في حقايق‌القرآن است. اين تفسير، تفسيري است عرفاني، اشاري و بر طريقه اهل تصوف كه شيخ روزبهان به زبان عربي آن‌را نوشته است.

در برخي متون تاريخي از اين تفسير با عنوان عرائس نام برده شده است. عرائس‌البيان تاكنون چاپ منقحي نيافته و آن‌چه موجود است دو چاپ سنگي كه در كلكته و بمبئي به عمل آمده است و نسخه چاپي بمبئي هم از اوايل سوره انعام تا آخر قرآن در حاشيه «صفوة‌الصفا» «ابن‌بزاز» به چاپ رسيده است.

عرائس‌البيان قديمي‌ترين تفسير عرفاني براي قرآن است كه مطابق عقايد صوفيان و مبتني بر تأويل‌هاي ايشان است. روش روزبهان در اين كتاب چنان است كه نخست آيه را مي‌آورد و پس از آن رأي و گفتار خويش بيان كند و سپس به نقل گفتار بزرگان صوفيه پردازد در سرآغاز نام كتاب را آورده است. همه اين تفسير نزديك 33600 بيت نوشته دارد.

مي‌توان بنيان تفيسر با تأويل روزبهان را در اين اثر عرفاني به ياد ماندني، طريقه صوفيه و اقوال عارفان محسوب داريم. روزبهان آبشخور يا شواهد تفسيري خود را در ميان سخنان صوفياني چون «جنيد بغدادي»، «شبلي»، «سهل تستري»، «ابن‌عطاء آدمي»، «ابوبكر واسطيم، «عبدالكريم قشيري»، «ابوسعيد خراز»، «ابوعبدالرحمن سلمي»، «ذوالنون مصري»، «ابوعثمان معزي»، «نصرآبادي» و ... يافته است و از اين بزرگان فراوان ياد كرده است. وي در مواردي نيز به سخنان امام علي(ع) امام صادق(ع) و امام رضا(ع) نيز استناد كرده است و آن‌ها را در تفسير خود آورده است. تفسير عرائس‌البيان به لحاظ تاريخي اهيمت دارد. اين اثر عرفاني به دنبال ظهور تفاسيري چون «لطايف‌الاشارات» «قشيري» كه از اركان مهم تفسير عرفاني محسوب است و نيز در امتداد حركت غزالي در عرفان ظهور مي‌يابد.

در عرائس‌البيان نوعي پيوستگي ميان ميراث عرفاني گذشته و آثار صوفيانه بعدي ملاحظه مي‌كنيم. روزبهان بقلي در تفسير خود اقوال و نظريات مشايخ عرفان را تا زمان خود جمع و ضبط كرده است و اين خود خدمتي بس بزرگ است به بيان ديگر مي‌توان گفت اين تفسير در حكم نوعي دايرةالمعارف اقوال عرفاني مشايخ اين مكتب است.

جنبه مهم ديگر اين تفسير آن است كه گرچه مباحث فني و متافيزيكي فراواني در اين تفيسر عرفاني به چشم مي‌خورد، اما بهره‌هاي وافر اخلاقي آن نيز كم نيست. به ديگر سخن، اين تفسير از جنبه عملي و سير و سلوكي يكي از مهم‌ترين متون عرفاني به شمار مي‌آيد. از همين روست كه او طريقت «روزبهانيه» را تأسيس كرده و براي اهل‌الله رباطي ساخته است. مكاني كه در آن سالكين و مريدان در آن به لحاظ تربيت مادي و معنوي مورد توجه واقع مي‌شدند. روزبهان عمر خود را در تربيت و تهذيب شاگردان خود سپري ساخته و در هدايت مريدان چنان‌كه كه نقل است به مدت 50 سال در مساجد شيراز به وعظ و پند پرداخته است و در جامع عتيق شيراز درس مي‌گفته است.

بدين‌سان، بايد گفت عرائس‌البيان از يك نگاه تفسير عرفاني كاملي است كه بنياد آن عشق و وحدت است. مفسر آن براي سير و سلوك روش و برنامه ارائه كرده كه اصول و مباني آن در اين تفسير فراهم آمده است. از اين نظر شيخ روزبهان در اين تفسير، كوشش در خوري براي جمع بين انديشه و عمل عرفاني از خود بروز داده است.*

*منابع: پژوهشي در جريان‌شناسي تفسير عرفاني، محسن قاسم‌پور، انتشارات مؤسسه فرهنگي هنري ثمين؛ تفسير و مفسران، محمدهادي معرفت.
سه شنبه 21 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 423]