حسین اردکانی، پدر علم هواشناسی ایران، با تأکید بر اینکه کشور ما در یکی از خشک ترین مناطق اقلیمی دنیا قرار دارد، اعلام کرده است که «حفظ حتی یک لیوان آب، نیازمند مدیریتی فوق العاده دقیق است.» او هشدار داده است که بی توجهی به سرنوشت تالاب ها، سوء مدیریت در پشت سدها و اعتماد به راهکارهای غیر علمی یا ادعاهای بدون پشتوانه، بحران کم آبی در ایران را به مراتب شدیدتر کرده است.
شصت سال مطالعه و زنگ خطر بی امان
در سال هایی که کمبود آب به یکی از جدی ترین چالش های محیط زیستی و اقتصادی ایران تبدیل شده، نام دکتر حسین اردکانی برای اهالی علم و حتی مدیران، وزن دیگری دارد. صدای این دانشمند برجسته، بیش از شش دهه است که با بررسی دقیق داده ها و الگوهای اقلیمی، بر لزوم استفاده از مدیریت علمی در سیاست گذاری های کلان آب و اقلیم کشور تأکید می کند.
ایشان از معدود محققانی است که از دهه ۱۳۴۰ شمسی تا به امروز، شاهد و رصد کننده تغییرات شدید جوی، خشکسالی های مداوم، یخبندان های کم سابقه، برف های سنگین و مهم تر از همه، روند غم انگیز مرگ تالاب ها بوده و عواقب این پدیده ها را به طور پیوسته هشدار داده است.
اردکانی که شصت سال از عمر خود را به مطالعه هواشناسی و پژوهش در ایران، انگلستان و آمریکا اختصاص داده، نه تنها نظاره گر شکل گیری بحران های اقلیمی کنونی بوده، بلکه از پیشگامانی بود که راهکارهای علمی مانند «نقش تالاب های پرآب در افزایش بارش»، «احیای دریاچه ارومیه با استفاده از سامانه های جوی»، «اهمیت تغییر جنس خاک» و «تأثیر پوشش گیاهی بر تنظیم رطوبت و دمای منطقه» را ارائه داد. او معتقد است اگر این پیشنهادات جدی گرفته می شد، اکنون وضعیت بحرانی کشور تا حد زیادی قابل کنترل تر بود.
در شرایطی که بخش های مختلف کشور با کاهش کم سابقه بارندگی، خشکی تالاب ها، پدیده فرونشست زمین و کاهش ذخایر آب های سطحی و زیرزمینی دست و پنجه نرم می کنند، دکتر اردکانی با صراحت از تصمیمات اشتباه گذشته، بی توجهی به طرح های علمی و نادیده گرفتن ساز و کارهای فیزیکی اتمسفر انتقاد می کند. به اعتقاد این استاد پیشکسوت، «تا زمانی که تصمیم گیری ها در حوزه آب از علم جدا باشد، بحران آب ایران نه تنها رفع نخواهد شد، بلکه هر سال ابعاد پیچیده تری پیدا خواهد کرد.»
طرح نجات ارومیه که نادیده گرفته شد
دکتر اردکانی با تکیه بر شصت سال کار میدانی و پژوهشی، بر نقش حیاتی تالاب ها در تنظیم اقلیم و تأمین رطوبت جوی تأکید می کند. او توضیح می دهد که اگر تالاب ها از آب کافی برخوردار باشند، می توانند حجم قابل توجهی بخار آب را وارد جو کنند و از این طریق، بر افزایش میزان و نوع بارش و حتی تعدیل تغییرات آب و هوایی تأثیر بگذارند. اما خشک یا نیمه خشک شدن این پهنه های آبی، این نقش کلیدی را از بین برده و به اقلیم منطقه آسیب جدی می رساند.
ایشان می گوید: «این موضوع صرفاً یک فرضیه نیست، بلکه به محاسبات و تحلیل های دقیق نیاز دارد. من چارچوب تئوریک آن را مشخص کرده ام، اما سازمان هواشناسی و سازمان حفاظت محیط زیست باید مسئولیت تبدیل این تئوری به داده های کمی و مشخص کردن اینکه هر تالاب چه مقدار بخار آب می تواند به چرخه اقلیم کشور تزریق کند، را بر عهده بگیرند.»
این استاد برجسته با ابراز تأسف فراوان از خشک شدن گسترده تالاب های داخلی و حتی کشورهای همسایه مانند سوریه و عراق، به ویژه خشکی کامل دریاچه ارومیه اشاره می کند. وی یادآور می شود که هشت سال پیش، زمانی که دریاچه ارومیه هنوز کاملاً از بین نرفته بود، یک طرح جامع برای احیای آن با همکاری پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی ارائه شد. در این طرح نشان داده شده بود که می توان با روش های علمی و با هدف گیری سیستم های جوی خاص، میزان بارندگی در منطقه را افزایش داد.
او می گوید: «ما این طرح را برای دفاع در چند مرکز ارائه کردیم، اما متأسفانه پذیرفته نشد. در آن زمان، دریاچه ارومیه هنوز فرصت احیای بیشتری داشت. طرح مفصلی آماده شده بود، ولی مورد توجه قرار نگرفت و اکنون دریاچه به یک منبع گرمایی و شوری تبدیل شده است.»
دکتر اردکانی با ایمان کامل به آن طرح، تصریح می کند که این باور از شصت سال تجربه پیوسته و مداوم در زمینه هواشناسی و شناخت الگوهای اقلیمی نشأت گرفته بود، نه فعالیت های پراکنده. او با وجود ۹۲ سال سن، همچنان با عشق و علاقه به کار علمی در حوزه هواشناسی ادامه می دهد و باور دارد که اگر نگاه علمی بر تصمیم گیری ها حاکم شود، می توان بسیاری از مشکلات اقلیمی کشور را مدیریت کرد.
خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها، پیامدهای جدی محیط زیستی و آب و هوایی دارد. این مناطق اکنون به کانون های تولید گرما و شوری تبدیل شده اند؛ زمانی که بادهای شدید از روی این پهنه ها عبور می کند، نمک ها را پخش می کند و شرایط را به مراتب پیچیده تر می سازد. با این حال، اردکانی معتقد است که اگر دولت عزم جدی داشته باشد، هنوز هم می توان برای احیای نسبی این پهنه ها اقدام کرد.
کشوری در کمربند خشکی؛ قدر هر قطره آب
این استاد پیشکسوت تأکید می کند که ایران در یکی از خشک ترین کمربندهای اقلیمی جهان قرار دارد و ما باید قدر و ارزش هر قطره آب را بدانیم. نوسانات اقلیمی و تغییرات بارشی در کشور ما همیشگی و غیر قابل پیش بینی است. او به مصاحبه دو سال پیش خود اشاره می کند که یک لیوان آب را بالا گرفته و گفته است: «این برای ما چقدر ارزش دارد؟» هدف این بود که نشان دهد کشور ما در منطقه ای کم باران واقع شده و این وضعیت ناشی از رفتار سامانه های جوی است که در سال هایی قوی تر و در سال هایی ضعیف تر عمل می کنند. در مجموع، ما در یک منطقه خشک زندگی می کنیم و باید از حتی یک لیوان آب محافظت کنیم.
مدیریت منابع آبی، به ویژه در پشت سدها، باید با نهایت دقت انجام شود. ممکن است در سال هایی مانند ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ سدها پر شوند، اما این شرایط دائمی نیست و سال های خشک دوباره باز خواهند گشت. بنابراین، تخلیه آب باید با یک برنامه ریزی دقیق و تدریجی صورت گیرد.
دکتر اردکانی با اشاره به ماهیت چرخشی پدیده های جوی، می گوید که بدون شک شرایط مشابه گذشته ممکن است در آینده تکرار شود. برای مثال، سال ۱۳۴۲ که او رئیس پیش بینی هواشناسی بوده، سردترین سال قرن در ایران ثبت شده است. همچنین در سال ۱۳۵۰، شاهد سنگین ترین برف سده اخیر بودیم. اینها نمونه های تغییر اقلیم در گذشته هستند، اما امروز به دلیل دخالت های انسانی، شدت و تأثیر آنها بیشتر شده است.
از بین رفتن فضاهای سبز شهری، تغییر جنس خاک و تخریب مراتع از جمله عواملی هستند که پویایی اقلیمی را تحت تأثیر قرار داده اند. اگر زمین بتواند رطوبت را حفظ کند، بارش ها نیز بهبود خواهند یافت. اردکانی با اشاره به تجارب موفق کشورهایی مانند عربستان سعودی، پاکستان و مصر در اجرای طرح های عظیم درختکاری برای تغییر جنس زمین و بهبود شرایط اقلیمی، تأکید می کند که ایران نیز باید از این تجربیات درس گرفته و زمین خود را احیا کند.
تأثیر خورشید و ضرورت تغییر جنس زمین
دکتر اردکانی برای مقابله با پیامدهای تغییر اقلیم، بر ضرورت تغییر جنس خاک در مناطق خشک و کویری ایران تأکید می کند. او می گوید که درختکاری گسترده با گونه های مقاوم به خشکی در تمام مناطق کویری کشور، یکی از مهمترین اقدامات است. اگر جنس خاک تغییر کند، «سیرکولاسیون» یا گردش انرژی در جو نیز متفاوت شده و انتقال گرما و شکل گیری جریان های جوی تغییر خواهد کرد.
این استاد برجسته تأکید می کند که تغییر اقلیم تنها محدود به گازهای گلخانه ای نیست؛ اگرچه او تأثیر آنها در جذب انرژی را می پذیرد، اما عوامل دیگری مانند فعالیت های آتشفشانی، سولفات های موجود در اتمسفر و تغییرات خورشیدی را نیز مؤثر می داند.
او توضیح می دهد که خورشید دارای چرخه هایی است که به آنها «فوران خورشیدی» یا «فلر» گفته می شود. این چرخه ها می توانند انرژی قابل توجهی را وارد اتمسفر زمین کنند و بر میزان جذب انرژی توسط سطح زمین تأثیر بگذارند. این چرخه ها دوره های مختلفی دارند، از ۶ ساله تا ۱۱، ۱۲، ۳۳ و حتی ۷۴ ساله. وی با یادآوری سردترین زمستان سال ۱۳۴۲، به مطالعات بین المللی آن زمان اشاره می کند که نشان می داد تداخل چند چرخه خورشیدی، آن سال را از نظر انرژی خورشیدی استثنایی کرده بود.
ایران در وضعیت خطرناک آبی
دکتر اردکانی با انتقاد از بی توجهی دانشگاه ها و دستگاه های اجرایی به پژوهش های اقلیمی و طرح های علمی، می گوید که ارتباط میان لکه های خورشیدی، دورپیوندها و وضعیت بارشی قابل بررسی است. او تأکید می کند که مدیران بلند پایه باید به این پیشنهادات علمی گوش فرا دهند تا «علاج واقعه قبل از وقوع» ممکن شود؛ در غیر این صورت، ما در وضعیت خطرناک آبی قرار خواهیم گرفت.
او با وجود نیاز مبرم به چنین پژوهش هایی، از عدم تمایل دانشجویان در دانشکده ژئوفیزیک دانشگاه تهران به بررسی رابطه لکه های خورشیدی و وضعیت جوی ایران ابراز تأسف می کند.
پدر علم هواشناسی ایران، با اشاره به نوسانی و چرخشی بودن پدیده های جوی، می گوید که ممکن است در برخی سال ها پدیده هایی مانند MJO به کمک ما بیایند و رطوبت و بارندگی ایجاد کنند، اما در اصل ما در منطقه ای کم آب زندگی می کنیم و مدیریت دقیق سدها و مصرف آب ضروری است. پر شدن سدها در سال های پربارش نباید منجر به استفاده بی رویه از آب شود؛ آب باید با برنامه ریزی و به صورت آهسته مصرف شود. او دوباره بر ضرورت تغییر جنس زمین و احیای پوشش گیاهی برای تأثیرگذاری بلندمدت بر گردش اقلیمی و بارش تأکید می کند و خواستار توجه عملی و علمی نهادهای مسئول به این راهکارها می شود.
هشدار در مورد ادعاهای غیر علمی
این استاد هواشناسی با اشاره به خشکسالی پاییز امسال و کاهش بارش ها، بر لزوم مدیریت مصرف آب و حفاظت از تالاب ها تأکید مجدد می کند و به شدت نسبت به ادعاهای غیر علمی در مورد تولید بارش مصنوعی هشدار می دهد.
او با استناد به مدل های اقلیمی یکی از دانشگاه های بزرگ آمریکا، پیش بینی می کند که از دهم آذر به بعد، میزان بارندگی به تدریج به سمت حد نرمال حرکت کند و تا پایان بهار ممکن است به نرمال نزدیک شویم؛ هرچند با توجه به خشکی شدید پاییز، بعید است بارش بالاتر از حد نرمال واقعی داشته باشیم. همچنین، بر اساس همین مدل، دو دوره هوای سرد و برفی در اوایل آذر و اواسط بهمن پیش بینی شده که امیدوار است برای تعدیل دما و بارش محقق شود.
اردکانی در مورد ارتباط خشکسالی با وضعیت تالاب ها توضیح می دهد: «خشک شدن تالاب ها و کاهش رطوبت سطحی، تأثیر مستقیمی بر تشکیل ابر و بارش دارد. ساز و کار فیزیکی تشکیل ابر و بارش بسیار پیچیده و تخصصی است و نمی توان با ادعاهای ساده آن را کنترل کرد.» او ضمن انتقاد از ادعاهای برخی افراد در شبکه های اجتماعی مبنی بر توانایی انتقال بخار آب از خلیج فارس، ایجاد ابر و تولید بارش مصنوعی بر روی زاگرس، تأکید می کند که مدیریت منابع آب، حفاظت از تالاب ها و استفاده از داده ها و مدل های علمی معتبر تنها راه مقابله با بحران کم آبی است. هرگونه اقدام غیر علمی، به منابع آب و محیط زیست کشور آسیب جدی وارد خواهد کرد.
