مواجهه یک خانواده با بیماری مهلک و سخت مانند سرطان، تنها یک چالش پزشکی نیست؛ بلکه یک بحران چند وجهی است که ستون های روانی و عاطفی اعضای خانواده را تحت فشار قرار می دهد. در این میان، قشر نوجوانان که یکی از والدینشان با این بیماری دست و پنجه نرم می کند، درگیر یک موقعیت بسیار پیچیده و دشوار می شوند. انها بار سنگینی از ترس و مسئولیت را به دوش می کشند که متاسفانه کمتر در مورد ابعاد ان بحث شده و به ان پرداخته می شود.
تعارض نوجوانی و بحران سرطان
امروزه، به دلیل پیشرفت های درمانی، شمار والدینی که با وجود ابتلا به سرطان، زنده می مانند و نقش خود را در خانه ادامه می دهند، افزایش یافته است. اما این اتفاق، چالش های جدیدی را برای فرزندانشان، به ویژه نوجوانان، ایجاد می کند. دوران نوجوانی به خودی خود یک مرحله حساس و پر تلاطم در زندگی انسان است؛ دوره ای که فرد در حال تلاش برای به دست اوردن استقلال، تعریف هویت شخصی و جدا شدن تدریجی از والدین است.
زمانی که والد درگیر سرطان می شود، این نظم طبیعی و ثبات عاطفی به یکباره از بین می رود. این شرایط باعث می شود که نوجوانان دچار طیف وسیعی از واکنش های روانی شوند؛ از جمله اضطراب شدید، پذیرفتن نقش بزرگسال و مسئولیت بیش از اندازه در خانواده، یا حتی گوشه گیری و انزوای اجتماعی. بار مراقبت از فرد بیمار، اضطراب دائمی در مورد اینده و تغییرات محسوس در الگوهای ارتباطی خانواده، فشار مضاعفی را بر این گروه اسیب پذیر وارد می سازد.
اثر مخرب سکوت و کمبود پژوهش
متاسفانه، یکی از واکنش های شایع در میان والدین مبتلا به سرطان، تلاش برای پنهان کاری یا سکوت در مورد شدت بیماری است. اما دقیقا همین سکوت، نتیجه معکوس می دهد. نوجوان احساس تنهایی، نادیده گرفته شدن و سردرگمی می کند. در حالی که ظاهر زندگی ممکن است عادی به نظر برسد، در اعماق ذهن او، ترس از دست دادن و اضطراب عمیقا ریشه می دواند.
با در نظر گرفتن ساختارهای خانوادگی و الگوهای فرهنگی خاص کشور ما، نیاز به درک علمی از این وضعیت بیش از پیش احساس می شود. با این حال، تا به امروز پژوهش های داخلی اندکی به طور مستقیم به بررسی تجربه نوجوانان ایرانی در این شرایط پرداخته اند. شناخت دقیق احساسات و نگاه این نوجوانان می تواند چراغ راهی برای طراحی برنامه های حمایتی موثر و متناسب با فرهنگ داخلی باشد.
اولین گام: پرده برداری از تجربه واقعی نوجوانان
در همین راستا، فرخنده امین شکروی، استاد آموزش بهداشت و ارتقای سلامت در دانشگاه تربیت مدرس، به همراه همکارانش و با پشتیبانی پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی، یک مطالعه با هدف مشخص بررسی مشکلات روانی و اجتماعی نوجوانان دارای والد مبتلا به سرطان را به انجام رساندند.
این پژوهش با استفاده از روش کیفی و از طریق تحلیل محتوای مصاحبه ها انجام شد. محققان ۱۸ نوجوان را که یکی از والدینشان به سرطان مبتلا بود، از مراکز آموزشی درمانی شهر تهران انتخاب کردند. با هر یک از این نوجوانان، گفتگوهای نیمه ساختاریافته انجام شد تا عواطف، افکار و تجربیات شخصی انها در رابطه با بیماری والدشان به طور کامل و با جزییات مشخص شود.
پنج محور اصلی رنج روانی
نتایج تجزیه و تحلیل های صورت گرفته، نشان داد که تجربه های مشترک این نوجوانان را می توان در پنج محور اصلی دسته بندی و خلاصه کرد:
- نشخوار ذهنی: درگیری مداوم با افکار منفی، نگرانی های مکرر و ترس شدید از مرگ والد.
- فشار مراقبتی: احساس مسئولیت بیش از حد، پذیرفتن نقش های بزرگسالانه و فشار روانی ناشی از مراقبت های فیزیکی یا روانی از والد بیمار.
- مشکلات مرتبط با بیماری والد: تغییرات در روابط خانوادگی، مشکلات مالی یا نگرانی های عملی مربوط به درمان.
- تعاملات اجتماعی پرنوسان: تجربه گوشه گیری، انزوا و دوری از دوستان یا در مقابل، بروز رفتارهای پر خطر.
- عوامل موثر بر سازگاری با بیماری والد: عواملی که به نوجوان کمک می کند تا بتواند با شرایط سخت پیش امده کنار بیاید.
بسیاری از نوجوانانی که مورد مصاحبه قرار گرفتند، از احساساتی مانند اضطراب شدید، ناتوانی در بیان صحیح احساسات، احساس گناه و ترس مبهم از اینده سخن گفته بودند. این شرایط به صورتی دراماتیک، نه تنها وضعیت روانی نوجوان را دچار تزلزل می کند، بلکه بر عملکرد تحصیلی و ارتباطات اجتماعی او نیز اثر منفی می گذارد.
ضرورت اقدام: طراحی برنامه های حمایتی ویژه
پژوهشگران در جمع بندی نهایی تاکید کردند که این نوجوانان با چالش های چند لایه ای در مسیر پذیرش و کنار امدن با بیماری والد خود مواجه هستند. بی توجهی به این وضعیت می تواند عواقب و اثار بلندمدت و جدی بر سلامت روان و کیفیت زندگی انها بر جای بگذارد.
یافته های این مطالعه ارزشمند که در «مجله دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی» منتشر شده است، یک پایه و اساس علمی محکم برای طراحی و اجرای برنامه های اموزشی و مشورتی هدفمند فراهم می کند. این برنامه ها باید به صورت ویژه برای کاهش تنش های روانی و افزایش توان سازگاری و مقابله در این گروه اسیب پذیر، تدارک دیده شوند.
ایجاد و گسترش چنین خدمات حمایتی، امری ضروری است و باید به صورت همزمان توسط کادر درمانی مراکز بیمارستانی، مشاوران متخصص در مدارس و نهادهای اجتماعی مربوطه دنبال شود تا بتوان سلامت روان و کیفیت زندگی نوجوانانی که در سکوت، رنج والد بیمار خود را به دوش می کشند، ارتقا داد.
