در دنیایی که در ان گاهی صدای درگیری ها و سلاح ها بلندتر از ندای انسانیت می شود، “علم” تنها زبان مشترکی است که مرزهای جغرافیایی و سیاسی را نادیده می گیرد و می تواند به عنوان یک پل ارتباطی، درک متقابل، دوستی و امید را میان ملت ها تقویت کند. به همین دلیل بود که سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در سال ۲۰۰۱ میلادی، روزی را به نام “علم در خدمت صلح و توسعه” نامگذاری کرد؛ تا یاداور شود که دانشی که در مسیر خدمت به انسانیت به کار گرفته شود، قدرتمندترین نیروی سازنده و مثبت جهان است.
از ابتدای قرن بیست و یکم تا به امروز، این روز جهانی به نمادی برای گفتگوی مستمر میان علم و اخلاق تبدیل شده است. این روز به محققان، دولت ها و عموم مردم یاداور می شود که ارزش علم تنها به نتایج ازمایشگاهی و امار و ارقام خلاصه نمی شود، بلکه علم زمانی زنده و موثر است که با مسئولیت پذیری، صلح و عدالت اجتماعی گره بخورد.
امروز، جهان با چالش های عظیمی مانند دغدغه های تغییرات اقلیمی، درگیری های مبتنی بر فناوری، بحران انرژی و نابرابری گسترده دیجیتال مواجه است. از این رو، بازگشت به پیام محوری این روز، حیاتی تر از همیشه به نظر می رسد: علم اگر در خدمت انسان و ارزش های انسانی قرار نگیرد، در نهایت ممکن است به تهدیدی جدی در برابر او تبدیل شود.
۱۰ نوامبر: روز علم برای صلح
هر سال در دهم نوامبر، جامعه جهانی به ابتکار یونسکو، “روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه” را گرامی می دارد. این روز فرصتی است تا بر نقش اساسی علم به عنوان یک نیروی بنیادین در پیشرفت پایدار، ارتقای رفاه انسانی و حفظ صلح جهانی تاکید شود. این روز همچنین یاداور این واقعیت است که علم، فراتر از هر نوع مرزبندی جغرافیایی و سیاسی، ابزاری مشترک برای گفتگو، همکاری و درک متقابل میان تمامی ملت هاست.
یونسکو از سال ۲۰۰۱ با اهدافی چون تقویت گفتگو میان دانشمندان و جامعه، گسترش دسترسی همگانی به اخرین دستاوردهای علمی و بالا بردن اعتماد عمومی به پژوهش های علمی، این روز را بنیان نهاد. در این چهارچوب، دولت ها، مراکز علمی، دانشگاه ها و رسانه ها مسئولیت مهمی در انتقال پیام اصلی این روز بر عهده دارند: علم باید تنها در راستای صلح، توسعه پایدار و عدالت اجتماعی به کار گرفته شود.
اخلاق؛ چراغ راهنمای فناوری های قرن ۲۱
شعار امسال (۲۰۲۵) از سوی یونسکو بر ضرورت “استفاده اخلاقی از علم و فناوری های نوین” تاکید دارد. این فناوری ها به ویژه شامل هوش مصنوعی، زیست فناوری و علوم محیط زیست هستند که همگی ابزارهایی برای رسیدن به اینده ای پایدار محسوب می شوند. این شعار، در واقع بازتاب دهنده نگرانی مشترک جهانی در خصوص گسترش نابرابری های فناورانه و پیامدهای سوءاستفاده از علم در حوزه هایی نظیر جنگ های مدرن، تخریب برگشت ناپذیر محیط زیست و نقض حقوق و حریم خصوصی انسان است.
در ایران نیز، همزمان با گرامی داشت این روز، دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و پارک های علم و فناوری با برپایی همایش ها و نشست های تخصصی، نقش حیاتی دانش و پژوهش را در توسعه کشور و محافظت از منابع ملی یاداور می شوند. بر اساس اسناد کلان و سیاست های بالادستی جمهوری اسلامی ایران، علم و فناوری نه تنها به عنوان محرک رشد اقتصادی، بلکه به عنوان محور اقتدار ملی و زمینه ساز تعامل سازنده با جامعه بین المللی شناخته شده است.
“روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه” یاداور مسئولیت اخلاقی و انسانی دانشمندان و سیاستگذاران در هدایت درست مسیر علم است. مسیری که اگر با اصول عدالت، شفافیت و تعهد همراه شود، می تواند به جای ایجاد یک رقابت مخرب، به همکاری جهانی برای ساختن اینده ای بهتر و صلح امیز منجر شود.
علم برای صلح؛ فناوری در خدمت انسان
تاکید شعار امسال بر “استفاده اخلاقی از علم و فناوری های نوین”، در عصر انفجار هوش مصنوعی، زیست فناوری و علوم محیط زیست، بیش از هر زمان دیگری معنا پیدا می کند. جهان امروز در یک نقطه عطف تاریخی قرار گرفته است که هر پیشرفت علمی، در کنار امیدهای فراوان، می تواند پتانسیل تهدید را نیز در خود جای داده باشد.
هدف از مطرح کردن این شعار، یاداوری این حقیقت است که توسعه علمی بدون رعایت ملاحظات اخلاقی، یک توسعه ناقص و پر خطر است. یونسکو با پافشاری بر لزوم شکل گیری یک گفتگوی گسترده جهانی میان پژوهشگران، سیاستگذاران و مردم، تاکید می کند که فناوری باید در جایگاه خدمتگزار انسان باقی بماند، نه اینکه انسان به ابزاری در خدمت فناوری تبدیل شود.
در حوزه های سه گانه مورد تاکید، مسائل اخلاقی به شرح زیر است:
- هوش مصنوعی: محور گفتگوهای اخلاقی بر موضوعاتی چون شفافیت عملکرد الگوریتم ها، حفظ حریم خصوصی افراد و جلوگیری از ایجاد تبعیض های مبتنی بر داده متمرکز است.
- زیست فناوری: دغدغه هایی مانند مهندسی ژنتیک مسئولانه، دستکاری های سلولی و بهره برداری اخلاقی از منابع زیستی در این بخش مطرح است.
- علوم محیط زیست: پرسش بنیادین این است که ایا جامعه انسانی می تواند از علم برای نجات سیاره زمین استفاده کند، پیش از انکه ناچار شود برای بقای خود در مقابل خشم طبیعت بایستد؟
جایگاه ایران در ترویج علم مسئولانه
در ایران نیز، موضوع توسعه مسئولانه علم و فناوری در سال های اخیر به یکی از اولویت های اصلی سیاستگذاری های علمی تبدیل شده است. نهادهای عالی کشور در اسناد کلان خود بر لزوم رعایت ملاحظات اخلاقی در پژوهش های نوین، به ویژه در زمینه های هوش مصنوعی و زیست فناوری، تاکید کرده اند.
در زمینه هوش مصنوعی، تدوین “سند ملی اخلاق در هوش مصنوعی” و ایجاد چهارچوب های شفاف برای استفاده از داده های شخصی، از گام های مهم ایران در راستای همسویی با اصول جهانی یونسکو بوده است. در حوزه زیست فناوری و پژوهش های ژنتیکی، کمیته های اخلاق در پژوهش وزارت بهداشت بر نظارت بسیار دقیق بر طرح هایی که با انسان یا حیوانات سر و کار دارند، تاکید کرده اند و آموزش اخلاق پژوهش در بسیاری از دانشگاه های علوم پزشکی اجباری شده است.
همچنین، در علوم محیط زیست، سیاست هایی مانند گسترش هدفمند فناوری های پاک، تلاش برای کاهش اثرات کربنی صنایع و سرمایه گذاری در توسعه انرژی های تجدید پذیر، نشان دهنده حرکت کشور به سوی به کارگیری علم در خدمت توسعه پایدار و حفظ صلح با طبیعت است.
کارشناسان معتقدند که پیوند دادن اخلاق، قانون و فناوری در ایران هنوز در مراحل اولیه قرار دارد، اما روندهای موجود نشان می دهد که جامعه علمی کشور اهمیت و ضرورت این موضوع را به خوبی درک کرده است. در نهایت، مسئولیت علمی و پژوهشی تنها به کشف و نوآوری ختم نمی شود، بلکه در نحوه به کارگیری نتایج پژوهش برای خدمت به انسان و جامعه معنا می یابد؛ دقیقا همان مسیری که شعار امسال یونسکو بر ان تاکید دارد.
هفته جهانی علم امسال، فرصتی است تا مراکز علمی و جوامع پژوهشی به جای تمرکز صرف بر رقابت در تولید فناوری، به مسئولیت انسانی و اخلاقی علم بیندیشند؛ مسئولیتی که سرانجام ان صلح، عدالت و توسعه پایدار برای جهان است.
