تهاجم واژگان بیگانه به فارسی؛ نگرانی از سهل انگاری نسل جوان یا پیامد ناگزیر دنیای رایاسپهر؟

زبان فارسی در عصر جهانی شدن: نگرانی ها و واقعیت های دگرگونی

دکتر مصطفی عاصی، استاد زبان شناسی و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در یک مصاحبه تحلیلی، نگرانیهای مطرح شده در مورد هجوم واژه های بیگانه به زبان فارسی را از دیدگاه متفاوتی بررسی کرده است. این روزها بسیاری از دوستداران زبان فارسی نگران هستند که استفاده گسترده نسل جدید از کلمات انگلیسی، نه تنها به یک شکاف زبانی میان نسلها منجر شود، بلکه ارتباط نسل آینده را با متون غنی و قدیمی فارسی قطع کند.

اما دکتر عاصی این پدیده را بیشتر از آنکه نتیجه “شیفتگی” جوانان به زبان انگلیسی بداند، پیامد طبیعی گسترش ارتباطات جهانی می داند. وی معتقد است که زبان انگلیسی به ناچار در جایگاه زبان میانجی و مشترک جهانی قرار گرفته است و این فرایند، تأثیرگذاری آن بر سایر زبانها از جمله فارسی را اجتناب ناپذیر می کند. از نظر او، اصل برخورد زبانها یک پروسه جهانی است که در طول تاریخ در همه زبانها رخ داده و نباید صرفاً نگران تغییرات طبیعی زبانی بود.

تضمین پایداری فارسی: سابقه دیرین پذیرش وام واژه ها

دکتر عاصی با اشاره به پیشینه دراز و مهم زبان فارسی و پایداری آن در طول قرون، نشان می دهد که این زبان همیشه قابلیت انعطاف و پذیرش تأثیرات از زبانهای دیگر را داشته است. فارسی که زبان مشترک سرزمینهای وسیع “ایران فرهنگی” بوده است، در دوره های مختلف، به ویژه در حوزه واژگان، از زبانهای دیگر تأثیر پذیرفته و این عامل باعث تداوم و پویایی آن شده است.

او به مثالهای تاریخی اشاره می کند: تأثیر عربی، تأثیر ترکان و مغولان و تأثیر زبانهای اروپایی نظیر فرانسه (مانند واژه های تور، دوش، املت، پتو، نمره و ایده). این شواهد تاریخی نشان می دهد که فارسی به عنوان یک زبان ریشه دار با پشتوانه تاریخی و فرهنگی بیکران، توانایی گذراندن موفقیت آمیز دوران کنونی و تأثیر پذیری از انگلیسی را نیز دارا است و از این بابت، جای نگرانی جدی نیست.

خطر اصلی: نه تغییر، بلکه سهل انگاری

با وجود تأکید بر طبیعی بودن دگرگونیهای زبانی، دکتر عاصی یک نگرانی مهم را مطرح می کند: ارزش شدن کاربرد واژه های بیگانه. او هشدار می دهد: “گاهی کاربرد واژه های بیگانه ارزش و اعتبار (پرستیژ) به شمار می آید.” این وضعیت تا جایی پیش می رود که برای بخشی از جامعه، سرنوشت زبان فارسی اهمیت خود را از دست می دهد و نسبت به آن بی تفاوت می شوند. نتیجه این بی تفاوتی، سهل انگاری در به کارگیری صحیح زبان فارسی است.

به عقیده این استاد زبان شناسی، این سهل انگاریها و از دست رفتن دغدغه برای زبان مادری است که باید دوستداران زبان فارسی را نگران کند، نه خود تغییرات و تحولات ناگزیر زبانی.

تلاش های آگاهانه برای توانمندسازی زبان

در پاسخ به این چالشها، دکتر عاصی به تلاشهای آگاهانه برای مراقبت و تقویت زبان فارسی اشاره می کند. برخلاف گذشته که تنها شاعران و ادیبان بزرگی مانند فردوسی به طور فردی در این راه می کوشیدند، امروزه نهادها و سازمانهایی با هدف تقویت زبان فارسی فعالیت می کنند. مهم ترین نهاد در این زمینه فرهنگستان زبان و ادب فارسی (فرهنگستان سوم) است که علاوه بر واژه گزینی، وظیفه تقویت زبان فارسی برای پاسخگویی به نیازهای علمی و تخصصی روز را بر عهده دارد.

وی تاکید می کند که چالش اصلی در دوران حاضر، بیان علمی مفاهیم در رشته های مختلف است. زبان فارسی باید به حدی توانمند نگه داشته شود که در کلاسهای درس، مقالات تخصصی، کتب دانشگاهی و مجامع علمی کارایی داشته باشد. این امر مستلزم یک تلاش همه جانبه در آموزش، گسترش و تقویت زبان است که فرهنگستان به عنوان نهاد برنامه ریزی زبانی کشور متولی آن است.

تغییرات انفجارگونه و زبان نسل جوان

دکتر عاصی ریشه دیگر دگرگونیهای زبانی را در پیدایش فناوریهای جدید می داند. او از واژه رایاسپهر (برابر برگزیده شده برای سایبراسپیس – Cyberspace) استفاده می کند و توضیح می دهد که آسانی، گستردگی و سرعت ارتباطات در عصر اینترنت و هوش مصنوعی، تحولاتی را ایجاد کرده که در گذشته ممکن بود طی چند سده اتفاق بیفتد، اما اکنون در چند سال رخ می دهد.

او همچنین به زبان خاص نسل جوان اشاره می کند. جوانها همیشه تمایل داشته اند برای منظورهای خاص، نشان دادن هویت یا انعکاس گروه اجتماعی خود، گونه ای از زبان را به کار ببرند. این گونه زبانی، که با اصطلاحات خارجی جدید نیز آمیخته می شود، معمولاً موسمی و کوتاه مدت است و با رشد همان نسل فراموش می شود. این موضوع نباید نگران کننده باشد، بلکه نهادهای برنامه ریزی زبانی باید هوشیارانه و با پذیرش واقعیتها به آن توجه کنند.

سره گرایی افراطی، ناممکن است!

در انتها، این استاد زبان شناسی دیدگاه خود را درباره سره گرایی (پاکسازی زبان از واژه های بیگانه) بیان می کند. او معتقد است سره گرایی افراطی کاری ناممکن و در تضاد با روند طبیعی داد و ستدهای فرهنگی و علمی جهانی است. با این حال، در جایی که می توان از میان یک واژه فارسی و یک واژه بیگانه، یکی را برگزید، شایسته است واژه فارسی به کار رود. او این کار را نه سره گرایی، بلکه توانمندسازی زبان مادری می داند و بر اهمیت آگاهی و انتخاب درست در برابر گرایشهای تقلیدی تأکید می کند.