استان فارس، همواره مهد تمدن و تاریخ کهن ایران بوده و هر از چند گاهی با کشفیات جدید، برگ‌های تازه‌ای از گذشته پربار این سرزمین را ورق می‌زند. به تازگی، پژوهشگران در شهرستان آباده این استان، از کشف یک سنگ گور متعلق به دوره پهلوی ساسانی خبر داده‌اند که بر روی آن، کتیبه‌ای به خط پهلوی کتابی نقش بسته است. این یافته‌ی ارزشمند که به اواخر دوران ساسانی تعلق دارد، نه تنها اطلاعات جدیدی درباره‌ی شیوه‌ی تدفین و زبان آن دوره در اختیار می‌گذارد، بلکه به دلیل پنهان بودن عمدی آن در یک اشکفت کوچک، معمایی را پیش روی باستان‌شناسان گشوده است.
راز نهفته در سنگ: کشف کتیبه نادر پهلوی ساسانی در گور باستانی آباده فارس
استان فارس، گنجینه ای بی پایان از تاریخ و تمدن ایران زمین، بار دیگر باستان شناسان و پژوهشگران را با کشفی شگفت انگیز روبرو کرده است. به تازگی، یک کتیبه سنگی منحصر به فرد که به خط پهلوی ساسانی نگاشته شده، در شهرستان آباده، واقع در شمال این استان کهن، شناسایی شده است. این یافته جدید می تواند پرتوهای تازه ای بر جنبه های کمتر شناخته شده ای از تاریخ اجتماعی و فرهنگی اواخر دوران ساسانی در این منطقه بیفکند.
جزئیات کشف و معرفی کاشفان
این کشف مهم حاصل تلاش یک تیم پژوهشی شامل دکتر ابوالحسن اتابکی، پژوهشگر آزاد و زبان شناس با دکتری تاریخ، با هدایت و راهنمایی آرش نمیرانیان و همراهی بابک پارسا جم، راهنمای گردشگری فعال در منطقه بوده است. دکتر اتابکی در گفتگو با خبرگزاری ایسنا، ضمن تایید این خبر، جزئیات بیشتری از روند شناسایی این اثر ارائه داد. بر اساس بررسی های اولیه که توسط این تیم در محل انجام شده، این سنگ نوشته ارزشمند در یک پناهگاه صخره ای کوچک یا اشکفت، به دور از دید عموم پنهان شده بود.
به گفته این زبان شناس، شواهد نشان می دهد که این کتیبه که حاوی فرمانی برای ساخت یک آرامگاه کوچک یا به تعبیر دقیق تر، یک دخمک (گور یا استودان) است، به صورت عمدی و آگاهانه از دید بازدید کنندگان در طول قرون متمادی (از زمان نگارش تا به امروز) مخفی نگه داشته شده و دسترسی به آن نیز بسیار دشوار است. این پنهان کاری خود سوالات جالبی را در مورد انگیزه سازندگان و شرایط اجتماعی آن دوران مطرح می کند.
ارتباط کتیبه با تدفین های توده سنگی
دکتر اتابکی در ادامه توضیحات خود، به ارتباط احتمالی این کتیبه با نوع خاصی از تدفین های باستانی در منطقه اشاره کرد. او معتقد است که این سنگ نوشته مربوط به یک گور ساده صخره ای یا یکی از ساختارهای تدفین توده سنگی است. این نوع تدفین که با انباشتن سنگ لاشه بر روی محل دفن ایجاد می شود، در فرهنگ عامه منطقه به اشتباه با نام “خرفت خانه” شناخته می شود. نکته جالب توجه این است که یکی از همین ساختارهای تدفین توده سنگی در فاصله نه چندان دوری از محل کشف کتیبه، به وضوح قابل مشاهده است. این همجواری، فرضیه ارتباط کتیبه با این نوع تدفین را قوت می بخشد.
اهمیت منحصر به فرد کشف جدید
اهمیت اصلی این کشف، همانطور که دکتر اتابکی تاکید می کند، در ارتباط مستقیم یک کتیبه پهلوی ساسانی با یک گور توده سنگی است. او می گوید: “ما تا پیش از این، گور توده سنگی همراه با کتیبه شناسایی نکرده بودیم.” این یافته از آن جهت حائز اهمیت است که گورهای توده سنگی معمولا به تدفین افراد عادی جامعه نسبت داده می شوند، در حالی که کتیبه ها و سنگ نوشته ها بیشتر با مقابر اشراف و نخبگان مرتبط دانسته می شدند. کشف این کتیبه در کنار یک تدفین ظاهرا معمولی، می تواند دیدگاه ما را نسبت به سطح سواد، باورهای مذهبی و شیوه های بزرگداشت متوفیان در میان طبقات غیر حاکم جامعه ساسانی تغییر دهد و نشان دهد که سنت کتابت و ثبت یادبود، فراتر از دایره نخبگان نیز رواج داشته است.
بابک پارسا جم، راهنمای گردشگری که در این شناسایی نقش داشته، نیز بر اهمیت هویت بخشی این کشف تاکید می کند و می گوید: “این سنگ نوشته پهلوی بخشی از هویت تازه شهرستان آباده است که پیرامون امامزاده عکاش واقع شده است و می تواند تاریخ و شناسنامه این منطقه را دچار دگرگونی کند.”
خط، تاریخ گذاری و زمینه یابی
بر اساس بررسی های اولیه دکتر اتابکی، کتیبه نویافته به خط “پهلوی کتابی” نگاشته شده است که یکی از شیوه های رایج نگارش خط پهلوی در اواخر دوره ساسانی (حدود قرن ششم و هفتم میلادی) محسوب می شود. سبک کتابت این کتیبه نشان می دهد که تاریخ آن احتمالا مقدم بر سایر کتیبه های پهلوی شناخته شده در همین ناحیه، مانند کتیبه های کلات بهمن یا قلعه گبری است. این موضوع می تواند به درک بهتر توالی تاریخی و تطور خط و زبان در این منطقه کمک کند. لازم به ذکر است که این یافته، تنها کتیبه پهلوی شناسایی شده در آباده نیست و پیش از این نیز یک کتیبه دیگر که حاوی خطوط پهلوی و کوفی اولیه است، در محوطه قلعه گبری آباده کشف شده بود که نشان دهنده اهمیت تاریخی و فرهنگی این منطقه در دوران گذار از دوره ساسانی به اسلامی است.
اقدامات آتی و چشم انداز پژوهشی
دکتر اتابکی اعلام کرده است که مستندات کامل این سنگ نوشته نویافته در اختیار کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس قرار گرفته تا مراحل لازم برای ثبت ملی این اثر ارزشمند آغاز شود. همچنین، خوانش کامل و تحلیل دقیق محتوای این سنگ نوشته به همراه تصاویر آن، طی یک مقاله علمی در یکی از مجلات معتبر پژوهشی کشور به زودی منتشر خواهد شد تا جزئیات بیشتری از این کشف در اختیار جامعه علمی و علاقه مندان قرار گیرد.
شهرستان آباده که به عنوان دروازه شمالی استان فارس شناخته می شود، پیشینه ای کهن دارد. کاوش های باستان شناسی نشان داده است که سکونت در این محدوده جغرافیایی به هزاره اول پیش از میلاد باز می گردد. این منطقه به دلیل قرار گرفتن در مسیر ارتباطی شمال و جنوب ایران، همواره محل استقرار کاروان ها و مرکزی برای تبادلات تجاری و فرهنگی بوده است. کشف این کتیبه ساسانی، برگ زرین دیگری بر تاریخ غنی این منطقه می افزاید و اهمیت کاوش ها و پژوهش های باستان شناسی بیشتر در آباده را دوچندان می کند.
