کشف رازهای تمدن مصر باستان با ژنوم مومیایی ۴۸۰۰ ساله
دانشمندان با بررسی ژنوم یک مرد مصری که حدود ۴۸۰۰ سال پیش در دوران ساخت اهرام میزیسته، به اطلاعات ارزشمندی درباره تمدن باستانی مصر دست یافتهاند. این دستاورد، دریچهای نو به سوی درک ژنتیکی مصریان باستان و ارتباطات آنها با سایر اقوام باستانی میگشاید.
دستیابی به نخستین ژنوم کامل انسان از مصر باستان
پس از گذشت ۴۰ سال از اولین تلاشها برای استخراج DNA از مومیاییها، محققان سرانجام موفق شدند توالی کامل ژنوم یک مصری باستان را به دست آورند. این فرد در دورانی زندگی میکرد که نخستین اهرام در حال ساخت بودند. این پژوهش که در مجله Nature منتشر شده، اطلاعات بینظیری را در اختیار باستانشناسان و متخصصان ژنتیک قرار میدهد.
بقایای این فرد که بین ۴۸۰۰ تا ۴۵۰۰ سال قدمت دارد، به دورهای از تاریخ مصر به نام پادشاهی کهن یا عصر اهرام مربوط میشود. بررسیها نشان میدهد که این بقایا دارای نشانههایی از اجداد مشابه با سایر ساکنان باستانی شمال آفریقا و همچنین افرادی از خاورمیانه است.
دیوید رایش، متخصص ژنتیک جمعیت در دانشکده پزشکی هاروارد در بوستون ماساچوست، که در این مطالعه شرکت نداشت، میگوید: «این یک اتفاق فوقالعاده هیجانانگیز و مهم است. ما همیشه امیدوار بودیم که اولین DNA باستانی خود را از مومیاییها به دست آوریم.»
چالشهای استخراج DNA از بقایای مصری
تلاشهای متعددی برای استخراج DNA از بقایای مصری باستان صورت گرفته است. در سال ۱۹۸۵، متخصص ژنتیک تکاملی، Svante Pääbo، اولین توالیهای DNA باستانی را از یک انسان گزارش کرد: چند هزار حرف DNA از یک مومیایی مصری ۲۴۰۰ ساله مربوط به یک کودک. اما Pääbo، که در سال ۲۰۲۲ برای کارهای دیگر برنده جایزه نوبل شد، بعداً متوجه شد که این توالیها با DNA مدرن آلوده شدهاند – احتمالاً DNA خود او. در یک مطالعه در سال ۲۰۱۷، دادههای ژنومی محدودی از سه مومیایی مصری که بین ۳۶۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش زندگی میکردند، به دست آمد.
Pontus Skoglund، دیرینهشناس ژنتیک در موسسه فرانسیس کریک در لندن که به طور مشترک رهبری مطالعه Nature را بر عهده داشت، در یک کنفرانس خبری گفت که آب و هوای گرم شمال آفریقا باعث تسریع در تجزیه DNA میشود و فرآیند مومیایی کردن نیز ممکن است آن را تسریع کند. او گفت: «احتمالاً مومیاییها روش خوبی برای حفظ DNA نیستند.»
رازهای نهفته در استخوانهای مرد باستانی
بقایایی که تیم Skoglund توالییابی کردند، مربوط به قبل از مومیایی کردن گسترده است: این شخص به جای آن در یک گلدان سرامیکی دفن شده بود که نشانهای از جایگاه بالای اجتماعی، اما نه نخبگی، بود. این بقایا در یک سایت باستانشناسی به نام Nuwayrat، در ۲۶۵ کیلومتری جنوب قاهره در امتداد رود نیل، پیدا شد. دندانها و استخوانها در سال ۱۹۰۲، زمانی که مصر تحت حکومت استعماری بریتانیا بود، کشف شدند. آنها به موسساتی در لیورپول انگلستان اهدا شدند و از آن زمان تاکنون در آنجا نگهداری میشوند و حتی از بمباران آلمان در طول جنگ جهانی دوم نیز جان سالم به در بردهاند.
Skoglund میگوید زمانی که تیمش DNA را از چندین دندان فرد Nuwayrat استخراج کرد، انتظاراتش پایین بود. اما دو نمونه حاوی DNA باستانی معتبر کافی برای تولید یک توالی کامل ژنوم بودند. توالیهای کروموزوم Y نشان داد که بقایا متعلق به یک مرد است.
اکثر DNA او شبیه به کشاورزان اولیه از دوره نوسنگی شمال آفریقا در حدود ۶۰۰۰ سال پیش بود. بقیه به نزدیکترین وجه با مردم بینالنهرین، یک منطقه تاریخی خاورمیانه که محل تمدن باستانی سومر بود و جایی که برخی از اولین سیستمهای نوشتاری در آن ظهور کردند، مطابقت داشت. محققان میگویند مشخص نیست که آیا این نشاندهنده یک ارتباط مستقیم ژنتیکی بین اعضای فرهنگهای بینالنهرین و مردم مصر باستان است – که توسط شباهتهایی در برخی از مصنوعات فرهنگی نیز به آن اشاره شده است – یا اینکه اجداد بینالنهرینی این مرد از طریق جمعیتهای دیگری که نمونهبرداری نشدهاند، وارد مصر شده است.
بقیه استخوانهای مرد مصری باستان جزئیات بیشتری در مورد زندگی او نشان داد. شواهد آرتروز و پوکی استخوان نشان میدهد که او در سن بالایی برای آن زمان، احتمالاً در دهه شصت زندگی خود، فوت کرده است. علائم دیگر نشاندهنده یک زندگی سخت و طاقتفرسا، نشستن قوز کرده روی سطوح سخت است. جوئل آیریش، باستانشناس زیستی در دانشگاه جان مورز لیورپول، در یک کنفرانس خبری گفت که بر اساس این و تصاویر از مقبرههای دیگر از این دوره، او ممکن است سفالگر بوده باشد.
گامی مهم در مصرشناسی مولکولی
یحیا گاد، متخصص ژنتیک در مرکز تحقیقات ملی مصر در قاهره، با تمجید از محققان برای ارائه واضح منشاء بقایا، میگوید: «انتشار مجموعه دادههای ژنوم کامل یک مصری باستان، یک دستاورد مهم در زمینه مصرشناسی مولکولی است.» اما او خاطرنشان میکند که ژنوم از یک فرد است و ممکن است به طور کامل نشاندهنده ژنوم مصر باستان نباشد، که احتمالاً یک دیگ ذوب از اجداد مختلف بوده است.
به همین دلیل، محققان مشتاق به دست آوردن دادههای ژنومی بیشتری از مصر باستان هستند – شاید حتی از یک مومیایی. پیشرفت در فناوری ژنومیک باستانی و ظرفیت محلی – گاد سرپرستی یک آزمایشگاه DNA باستانی در موزه ملی تمدن مصر در قاهره را بر عهده دارد – به این معنی است که امیدواریم ۴۰ سال دیگر طول نکشد.
لازم به ذکر است که این مقاله با اجازه بازتولید شده و اولین بار در ۲ ژوئیه ۲۰۲۵ منتشر شده است.
