طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، به عنوان یکی از مهم‌ترین برنامه‌های اقتصادی دولت، با هدف مدیریت بهینه مصرف و جلوگیری از قاچاق و تخلفات در این حوزه کلید خورده است. با این حال، اجرای این طرح از همان ابتدا با اما و اگرهای فراوانی روبرو بوده و نگرانی‌هایی را در خصوص اثربخشی آن در مقابل احتمال افزایش سودجویی و ایجاد مشکلات برای نانوایان و مصرف‌کنندگان به وجود آورده است. در این میان، پیشنهاد پرداخت مستقیم یارانه نان به مردم نیز به عنوان یک راهکار جایگزین مطرح شده که موافقان آن معتقدند می‌تواند ضمن شفاف‌سازی تخصیص یارانه، قدرت خرید مردم را نیز حفظ کند. حال باید دید که آیا طرح هوشمندسازی می‌تواند به اهداف تعیین شده دست یابد یا اینکه پیشنهاد پرداخت مستقیم یارانه، راهکار کارآمدتری برای مدیریت یارانه نان خواهد بود.
نان، یارانه، رقابت: بازگشت به پرداخت مستقیم، کلید پایان ناکارآمدی؟
بحث داغ و پرچالش نحوه توزیع یارانه نان و ناکارآمدی سیستم‌های فعلی، بار دیگر به یکی از مسائل مهم اقتصادی و اجتماعی کشور تبدیل شده است. محمدجواد کرمی، مشاور امور آرد و نان اتاق اصناف ایران، با تشریح مشکلات عمیق در نظام کنونی، راهکار برون‌رفت را در بازگشتی جسورانه به مدل پرداخت مستقیم یارانه به مردم و آزادسازی قیمت نان می‌داند؛ مدلی که به باور او می‌تواند رقابت سالم را به بازار بازگردانده و کیفیت نان، این قوت غالب مردم، را ارتقا دهد. وی ضمن انتقاد شدید از طرح‌های موسوم به هوشمندسازی که طی سال‌های اخیر به اجرا درآمده، خواستار کنار گذاشتن این رویه‌ها و الهام گرفتن از تجربیات موفق دوره ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ شد.
هوشمندسازی ناکارآمد؛ وقتی کارت‌خوان‌ها هم جلوی تخلف را نمی‌گیرند
طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان که با سر و صدای زیاد از سال ۱۴۰۱ کلید خورد، با هدف اصلی شفاف‌سازی در توزیع آرد یارانه‌ای و جلوگیری از هدررفت منابع دولتی یا همان کاهش تخلفات آغاز به کار کرد. ایده اصلی نصب کارت‌خوان‌های هوشمند در نانوایی‌ها و رهگیری تراکنش‌ها بود تا مشخص شود چه میزان آرد یارانه‌ای واقعاً به دست مصرف‌کننده نهایی، یعنی مردم، می‌رسد. اما حالا، پس از گذشت بیش از دو سال، صدای منتقدان از هر سو بلند است. فعالان صنفی و کارشناسان بر این باورند که این سیستم، علی‌رغم برخی گزارش‌های اولیه مبنی بر صرفه‌جویی نسبی، در عمل نتوانسته است سدی محکم در برابر تخلفات گسترده، به خصوص در زنجیره آرد و نان یارانه‌ای، ایجاد کند.
انتقادات به ویژه متوجه نانوایی‌های عرضه‌کننده نان سنگک دولتی است. رئیس اتحادیه نان سنگک تهران با گلایه از ادامه روند فعلی تخصیص آرد یارانه‌ای، صراحتاً می‌گوید: «با توجه به حجم بالای تخلفات در حوزه فروش نان سنگک دولتی، از دولت درخواست داریم آرد دولتی را حذف کند و یارانه‌ای که به نانوایی‌ها داده می‌شود، مستقیم به مردم پرداخت شود.» ریشه این حجم از تخلف کجاست؟ پاسخ در اختلاف قیمت فاحش میان آرد دولتی و آرد آزاد نهفته است. به گفته این مقام صنفی، در حالی که قیمت هر کیلو آرد دولتی حدود ۱۲۰۰ تومان است، همان آرد در بازار آزاد با قیمتی بیش از ۱۲ برابر، یعنی حدود ۱۵ هزار تومان، خرید و فروش می‌شود. این شکاف قیمتی عظیم، وسوسه‌ای مقاومت‌ناپذیر برای خروج غیرقانونی آرد یارانه‌ای از چرخه نانوایی‌ها و فروش آن در بازار آزاد ایجاد کرده است. برآوردها نشان می‌دهد که حذف کامل آرد یارانه‌ای و پرداخت مستقیم ما به التفاوت آن به مردم، نه تنها شفافیت را به ارمغان می‌آورد، بلکه می‌تواند به طور بالقوه تا ۳۵ درصد از مصرف کلی آرد در کشور بکاهد، که بخش قابل توجهی از آن مربوط به همین انحراف از شبکه و قاچاق است.
راه حل پیشنهادی: بازگشت به مدل پرداخت مستقیم یارانه و آزادسازی قیمت
محمدجواد کرمی، مشاور اتاق اصناف، در تشریح راهکار جایگزین، بر مدل آزموده‌شده پرداخت مستقیم یارانه به مردم تأکید می‌کند. او در گفت‌وگو با ایسنا توضیح می‌دهد: «پیشنهاد محوری اتحادیه‌های نان این است که یارانه نان مستقیماً به حساب مردم واریز شود و همزمان، قیمت نان نیز بر اساس هزینه‌های واقعی تولید و عرضه، تعیین گردد. هدف، تغییر بنیادین در شیوه پرداخت یارانه است.»
وی با اشاره به ناکارآمدی روش فعلی توزیع یارانه (که دولت آن را به نانوا می‌دهد تا نان را ارزان‌تر بفروشد)، ادامه می‌دهد: «مشکلات سیستم کنونی بر کسی پوشیده نیست. به همین دلیل، کارشناسان بسیاری معتقدند باید به الگوی موفق سال ۱۳۸۹ بازگردیم؛ یعنی دولت مابه‌التفاوت قیمت نان یارانه‌ای و قیمت واقعی آن را محاسبه کرده و مستقیماً به حساب سرپرستان خانوار واریز کند و در مقابل، قیمت نان در نانوایی‌ها آزاد شود.»
مزایای رقابت: کیفیت بالاتر، نظارت مؤثرتر
اما چرا این مدل بهتر است؟ کرمی مهم‌ترین مزیت این طرح را ایجاد رقابت سالم میان نانوایان می‌داند. او تأکید می‌کند: «وقتی قیمت گندم و آرد واقعی باشد و نانوا مجبور نباشد با قیمت دستوری فروش کند، نظارت بر کیفیت و حتی قیمت، بسیار مؤثرتر خواهد بود.» با وجود نزدیک به ۹۰ هزار واحد نانوایی فعال در سراسر کشور، آزادسازی قیمت به طور طبیعی رقابتی شدید را میان آن‌ها ایجاد خواهد کرد. در چنین فضایی، هر نانوا برای جذب و حفظ مشتری، ناگزیر است بهترین کیفیت ممکن را ارائه دهد و قیمتی منصفانه تعیین کند. نتیجه نهایی این رقابت، بهبود چشمگیر کیفیت نان و افزایش رضایتمندی مردم خواهد بود.
نانینو؛ طرحی پرهزینه و بی‌نتیجه
مشاور اتاق اصناف با انتقادی صریح از طرح نانینو و هوشمندسازی اجرا شده از سال ۱۴۰۱، می‌گوید: «دولت در سال ۱۴۰۱ طرح نانینو را با ادعاهای بزرگ ارائه داد، اما در عمل نتوانست آن را کنترل کند. این طرح از اساس اشتباه بود، اما متأسفانه مسئولان وقت حاضر به پذیرش این اشتباه نشدند. وضعیت آشفته امروز، نتیجه مستقیم فقدان نظارت واقعی و اصرار بر یک مدل ناکارآمد است.»
او ریشه مشکلات فعلی را در قیمت‌گذاری دستوری و غیرواقعی نان می‌داند: «وقتی شما قیمت نان را به صورت دستوری پایین نگه می‌دارید، در حالی که همه می‌دانند هزینه تمام‌شده بسیار بالاتر است، طبیعی است که فساد و تخلف در این سیستم ریشه بدواند. نمی‌توان با بگیر و ببند و زور، مشکل را حل کرد. باید فضا را اصلاح کرد و انگیزه تخلف را از بین برد.»
اصلاح فضا: واقعی‌سازی قیمت‌ها و قدرت انتخاب مردم
کرمی راه اصلاح را شفاف و روشن می‌داند: «واقعی‌سازی قیمت نان همزمان با پرداخت مستقیم یارانه به مردم.» او با یک مثال عددی، این موضوع را روشن‌تر می‌کند: «فرض کنید امروز مردم برای یک قرص نان یارانه‌ای ۵۰۰۰ تومان می‌پردازند، اما قیمت تمام‌شده واقعی آن با احتساب تمام هزینه‌ها ۱۷ هزار تومان است. در مدل پیشنهادی، دولت می‌تواند آن مابه‌التفاوت ۱۲ هزار تومانی را مستقیماً به حساب هر فرد واریز کند. مردم هنگام خرید نان، همان ۱۷ هزار تومان را می‌پردازند (۵ هزار تومان از جیب خود و ۱۲ هزار تومان از یارانه دریافتی). آیا با این روش مشکلی برای معیشت مردم ایجاد می‌شود؟ قطعاً خیر. حتی قدرت انتخاب آن‌ها افزایش می‌یابد.»
وی تأکید می‌کند که در چنین شرایطی، دیگر نیازی به نظارت‌های دستوری و پیچیده فعلی نیست و می‌توان فضا را کاملاً رقابتی کرد. «وقتی رقابت واقعی شکل بگیرد، نانوایان برای جذب مشتری تلاش می‌کنند و ممکن است قیمت نهایی حتی از ۱۷ هزار تومان هم کمتر شود. در فضای رقابتی، هم قیمت کنترل می‌شود، هم کیفیت ارتقا می‌یابد و هم رضایت مردم جلب می‌شود.»
او با اشاره مجدد به طرح نانینو و کارت‌خوان‌های هوشمند می‌گوید: «تا زمانی که تفکر ما این باشد که با گذاشتن یک دستگاه صرفاً تعداد نان خریداری‌شده با هر کد ملی یا کارت بانکی را بشماریم، به هیچ نتیجه‌ای نمی‌رسیم. نهایت دستاورد این طرح همان بود که وزیر سابق جهاد کشاورزی اعلام کرد ما حالا می‌دانیم با هر کارت بانکی چند نان خریده شده! خب که چه؟ این اطلاعات چه دردی را دوا کرد؟ حتی همین اطلاعات هم امروز دقیق نیست و طرح عملاً شکست خورده است.»
مثلث نارضایتی و تجربه موفق گذشته
کرمی با اشاره به حجم عظیم یارانه پرداختی (حدود ۲۰۰ هزار میلیارد تومان یا ۲۰۰ همت در سال‌های اخیر) و نتیجه نامطلوب آن، وضعیت فعلی را به یک مثلث تشبیه می‌کند که هر سه ضلع آن – مردم، نانوا و دولت – ناراضی هستند. «با وجود این هزینه هنگفت، مشخص نیست دقیقاً به دنبال چه هدفی هستیم. مردم از کیفیت ناراضی‌اند، نانوا از قیمت دستوری و مشکلات تأمین آرد گله‌مند است و دولت هم با وجود پرداخت یارانه، شاهد تخلفات گسترده و عدم رضایت عمومی است.»
او بار دیگر بر تجربه موفق سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ تأکید می‌کند: «ما این مدل پرداخت مستقیم یارانه و آزادسازی قیمت را اجرا کردیم و بسیار هم موفق بودیم. واقعاً جای تعجب است که چرا با وجود آن تجربه مثبت، دوباره به سمت طرح‌های اشتباهی مانند هوشمندسازی رفتیم. مقایسه این دو طرح از اساس غلط است.» وی علت این بازگشت به عقب و اصرار بر طرح شکست‌خورده نانینو را عدم استفاده از کارشناسان و افراد باتجربه در تدوین آن می‌داند و می‌گوید: «افرادی که این طرح را نوشتند، نه تخصص کافی داشتند و نه از تجربه دیگران استفاده کردند. با چند دانشجوی تازه‌کار طرحی را نوشتند، ۹۰۰ میلیارد تومان هم بودجه گرفتند و نتیجه‌اش همین شد که از ابتدا پیش‌بینی می‌کردیم: شکست.»
کرمی در پایان با قاطعیت خواستار جمع‌آوری دستگاه‌های نانینو شد: «باید هرچه سریع‌تر این دستگاه‌ها جمع‌آوری شوند، چون هیچ فایده‌ای برای هیچ‌کس ندارند؛ نه مردم، نه دولت و نه نانوا. جمع‌آوری آن‌ها به نفع همه است.»
