علم پزشکی در آستانه یک تحول بنیادین قرار گرفته است؛ عصری که در آن دیگر خبری از تجویز داروهای یکسان برای بیماران با علائم مشابه نخواهد بود. با ورود به عرصه «پزشکی شخصی‌محور»، رویکردهای درمانی به‌طور دقیق بر اساس ساختار ژنتیکی منحصر به فرد هر بیمار طراحی و اجرا می‌شوند. این تحول شگرف، که درمان مطابق با نقشه ژنتیکی بیمار را ممکن می‌سازد، نه تنها دقت و اثربخشی روش‌های درمانی را به طرز چشمگیری افزایش می‌دهد، بلکه راه را برای پیشگیری هدفمند از بیماری‌ها و ارتقای سطح سلامت جامعه هموار می‌سازد. اکنون، با گشوده شدن این فصل نوین در تاریخ پزشکی، امیدهای تازه‌ای برای درمان بیماری‌های پیچیده و بهبود کیفیت زندگی بیماران در سراسر جهان شکوفا شده است.
از ژن تا درمان دقیق: انقلاب پزشکی شخصی محور و گام های ایران در این مسیر نوین
تصور کنید در آینده ای نه چندان دور، مراجعه به پزشک تجربه‌ای کاملا متفاوت با امروز باشد. به جای دریافت داروهایی که ممکن است برای شما موثر نباشند یا حتی عوارض جانبی ناخوشایندی ایجاد کنند، درمانی دریافت کنید که دقیقا بر اساس ویژگی های منحصر به فرد بیولوژیکی و نقشه ژنتیکی شما طراحی شده است. این چشم انداز هیجان انگیز، هسته اصلی مفهومی نوین به نام «پزشکی شخصی محور» (Personalized Medicine) را تشکیل می دهد؛ رویکردی که به گفته رئیس دانشگاه علوم پزشکی تهران، می تواند انقلابی در پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری ها ایجاد کند.
دکتر سید رضا رئیس کرمی، رئیس این دانشگاه برجسته، با تاکید بر اهمیت این حوزه نوظهور، توضیح می دهد که چگونه پزشکی شخصی محور می تواند آینده نظام سلامت را دگرگون سازد. او بیان می کند: «هدف اصلی پزشکی شخصی محور این است که درمان افراد، به خصوص در مواجهه با بیماری های پیچیده ای مانند اختلالات متابولیک (مانند دیابت)، بیماری های خود ایمنی (مانند ام اس یا آرتریت روماتوئید) و انواع سرطان ها، دیگر بر اساس یک پروتکل درمانی یکسان برای همه نباشد، بلکه مستقیما بر پایه اطلاعات ژنتیکی منحصر به فرد هر بیمار تنظیم گردد.»
اساس این رویکرد بر یک واقعیت علمی استوار است: انسان ها با وجود شباهت های فراوان، از نظر ژنتیکی تفاوت های ظریف اما مهمی با یکدیگر دارند. این تفاوت ها که در «نقشه ژنتیکی» و به طور خاص تر در حوزه «فارماکوژنتیک» (بررسی تاثیر ژنتیک بر پاسخ بدن به داروها) نمایان می شود، باعث می گردد که واکنش بدن افراد مختلف به یک داروی واحد، متفاوت باشد. دکتر رئیس کرمی این موضوع را اینگونه شرح می دهد: «ممکن است یک داروی خاص برای درمان یک بیماری مشخص در فردی بسیار موثر واقع شود، در حالی که همان دارو در فرد دیگری با همان بیماری، هیچ تاثیری نداشته باشد یا حتی منجر به بروز عوارض جانبی شدید گردد. پزشکی شخصی محور با شناسایی این تفاوت های ژنتیکی، به دنبال آن است که پیش از شروع درمان، پیش بینی کند کدام دارو برای کدام بیمار بیشترین اثربخشی و کمترین عوارض را خواهد داشت.»
این رویکرد نوین، پاسخی به محدودیت های روش های درمانی سنتی است. رئیس دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به روند فعلی درمان می گوید: «تا کنون روال به این صورت بوده که بیمار به پزشک مراجعه می کرده، پزشک بر اساس دانش عمومی و مطالعات انجام شده بر روی جمعیت های بزرگ، دارویی را تجویز می کرده و از بیمار می خواسته پس از مدتی برای بررسی نتیجه بازگردد. اگر درمان موثر بود، ادامه می یافت، اما اگر نتیجه مطلوب حاصل نمی شد، پزشک ناچار بود داروی دیگری را امتحان کند.» این فرآیند آزمون و خطا نه تنها می تواند روند بهبودی بیمار را طولانی و فرسایشی کند، بلکه با تحمیل هزینه های مکرر ویزیت و داروهای بی اثر و همچنین ریسک عوارض جانبی، بار مالی و روانی قابل توجهی را به بیمار و کل سیستم بهداشتی-درمانی کشور وارد می آورد.
پزشکی شخصی محور با ارائه راهکارهای هدفمند، نویدبخش رفع بسیاری از این مشکلات است. دکتر رئیس کرمی مزایای این رویکرد را اینگونه برمی شمرد: «با استفاده از اطلاعات ژنتیکی، می توان از همان ابتدا دارویی را تجویز کرد که بالاترین شانس موفقیت را برای بیمار دارد. این کار از امتحان کردن داروهای مختلف و اتلاف وقت و هزینه جلوگیری می کند، احتمال بروز عوارض دارویی ناخواسته را به شدت کاهش می دهد و در نتیجه، بار مالی سنگین ناشی از درمان های ناموفق و مدیریت عوارض را از دوش نظام سلامت برمی دارد.»
وی همچنین به کاربرد این منطق در حوزه جراحی اشاره می کند و می گوید: «مفهوم شخصی سازی درمان تا حدی در جراحی وجود داشته است. برای مثال، ممکن است دو بیمار با شرایط ظاهرا یکسان، به روش های جراحی متفاوتی نیاز داشته باشند که بر اساس ویژگی های فردی آنها تعیین می شود. اما این دیدگاه در حوزه درمان های دارویی کمتر مورد توجه قرار گرفته بود و اکنون پزشکی شخصی محور به دنبال تعمیم این دقت و شخصی سازی به تجویز داروهاست.»
خوشبختانه، ایران نیز از قافله جهانی این تحول بزرگ عقب نمانده است. دانشگاه علوم پزشکی تهران به عنوان یکی از مراکز علمی پیشرو در کشور، گام های اولیه اما مهمی را در این راستا برداشته است. به گفته دکتر رئیس کرمی، «پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم این دانشگاه به طور جدی به موضوع پزشکی شخصی محور ورود کرده و تحقیقات اولیه در این زمینه آغاز شده است.» یکی از اقدامات اساسی این پژوهشگاه، جمع آوری داده ها و نقشه های ژنتیکی از جمعیت های مختلف در نقاط گوناگون کشور بوده است. این بانک اطلاعات ژنتیکی، ماده خام ارزشمندی برای مطالعات آینده محسوب می شود.
با این حال، رئیس دانشگاه علوم پزشکی تهران تاکید می کند که مسیر پیش رو همچنان طولانی و نیازمند تلاش های بیشتری است: «صرف جمع آوری نقشه های ژنتیکی کافی نیست. گام بعدی و حیاتی، تحلیل این داده های عظیم ژنتیکی و مرتبط ساختن آن ها با پاسخ بیماران به داروها و سایر عوامل بالینی است. این کار نیازمند زیرساخت های محاسباتی قوی، متخصصان بیوانفورماتیک و همکاری های گسترده میان رشته ای است تا بتوانیم به نتایج کاربردی و مطلوب دست یابیم.»
دکتر رئیس کرمی با واقع بینی به جایگاه فعلی ایران در این حوزه اشاره می کند: «باید اذعان کرد که تقریبا تمام کشورهای جهان، حتی کشورهای پیشرو، هنوز در مراحل آغازین توسعه و پیاده سازی کامل پزشکی شخصی محور قرار دارند. ما نیز در ایران، اگرچه نسبت به برخی کشورها تازه کارتر محسوب می شویم، اما در حال برداشتن گام های اولیه هستیم و مهم است که این مسیر را با جدیت ادامه دهیم.»
در نهایت، پزشکی شخصی محور فقط یک پیشرفت تکنولوژیک نیست، بلکه یک تغییر پارادایم در نگاه به سلامت و درمان است. این رویکرد با قرار دادن بیمار و ویژگی های منحصر به فرد او در مرکز فرآیند درمان، نویدبخش آینده ای است که در آن درمان ها موثرتر، ایمن تر و کارآمدتر خواهند بود و نظام سلامت می تواند منابع خود را بهینه تر مدیریت کند. تلاش های دانشگاه علوم پزشکی تهران و سایر مراکز تحقیقاتی کشور در این زمینه، سرمایه گذاری برای دستیابی به این آینده روشن در نظام سلامت ایران است.