شیوع نگران‌کننده آسم در کودکان و نوجوانان ایران؛ نقش حیاتی اسپری‌های استنشاقی

آسم چیست و چگونه راه های هوایی را تحت تاثیر قرار می دهد؟

دکتر مهدی نجمی، رئیس اداره بیماری های مزمن تنفسی وزارت بهداشت ایران، در تشریح این بیماری می گوید: آسم یک وضعیت التهابی پایدار در راه های هوایی است که با ویژگی مهم “انسداد برگشت پذیر” شناخته می شود. منظور از برگشت پذیر بودن این است که تحت تاثیر عوامل خاصی، راه های هوایی تنگ و مسدود می شوند. این تنگی، عبور هوا را با مشکل مواجه کرده و منجر به بروز نشانه های کلاسیک آسم یعنی سرفه های مکرر، تنگی نفس آزاردهنده، خس خس سینه که صدایی شبیه به سوت کشیدن هنگام تنفس است و احساس فشار یا سنگینی در قفسه سینه می شود.

وی در ادامه تفاوت کلیدی آسم با بیماری هایی نظیر “بیماری مزمن انسداد ریه” (COPD) را اینگونه بیان می کند: در آسم، انسداد ایجاد شده در راه های هوایی می تواند با گذشت زمان و با استفاده از داروهای مناسب برطرف شود و فرد به تنفس عادی بازگردد. اما در بیماری هایی مانند COPD، این انسداد دائمی و حتی پیشرونده است؛ یعنی نه تنها بهبود نمی یابد بلکه با گذر زمان شدیدتر شده و به تبع آن، علائم بیماری نیز تشدید می شوند. افراد مبتلا به آسم معمولا دوره هایی از شعله ور شدن بیماری (عود) و بهبودی را تجربه می کنند. به این معنی که علائمی چون سرفه، تنگی نفس و خس خس بروز می کند، اما با رفع انسداد، این علائم فروکش کرده و فرد به وضعیت عادی باز می گردد.

ریشه های ژنتیکی و عوامل محرک در بروز آسم

دکتر نجمی تاکید می کند که در اغلب موارد، آسم ریشه در ژنتیک افراد دارد. بیماری هایی نظیر آسم، “رینیت آلرژیک” (التهاب مخاط بینی آلرژیک) و “اگزما” (نوعی التهاب پوستی) به عنوان بیماری های “آتوپیک” شناخته می شوند. این دسته از بیماری ها معمولا دارای زمینه ارثی هستند و در تاریخچه خانوادگی افراد مبتلا یافت می شوند. به عنوان مثال، استعداد ژنتیکی ابتلا به آسم در فرد وجود دارد و سپس تحت تاثیر برخی عوامل محرک محیطی، بیماری شعله ور شده و علائم آن بروز پیدا می کند.

نگاهی به وضعیت شیوع آسم در ایران و جهان

شیوع آسم در نقاط مختلف جهان یکسان نیست. همانطور که اشاره شد، آمار سازمان بهداشت جهانی از ابتلای حدود ۲۶۲ میلیون نفر در سطح دنیا خبر می دهد و گستردگی شیوع آن از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. در ایران، دکتر نجمی به نتایج یک مطالعه جامع کشوری اشاره می کند که بر روی جمعیت کودکان، نوجوانان و بزرگسالان انجام شده است. این مطالعه نشان می دهد که شیوع علائم آسم در میان کودکان و نوجوانان ایرانی حدود یازده درصد و در جمعیت بزرگسالان حدود نه درصد است. این پژوهش که با حجم نمونه بسیار بالا و بر اساس پرسش نامه های استاندارد در مورد علائم آسم صورت گرفته، اولین مطالعه گسترده در این زمینه در کشور محسوب می شود.

اهمیت پایش علائم و چالش های تشخیص قطعی

رئیس اداره بیماری های مزمن تنفسی وزارت بهداشت توضیح می دهد که اگرچه این آمارها بر اساس علائم گزارش شده توسط شرکت کنندگان است و برای تشخیص قطعی، نیاز به معاینه توسط پزشک و انجام تست “اسپیرومتری” (تست عملکرد ریه) وجود دارد، اما همین میزان شیوع علائم نیز برای نظام سلامت بسیار حائز اهمیت است. چنانچه مراحل تشخیص قطعی انجام شود، به طور طبیعی میزان شیوع واقعی آسم از اعداد به دست آمده از پرسش نامه کمتر خواهد بود. با این حال، هزینه های بالای ارزیابی های دقیق و زمان بر بودن آن ها باعث شده تا بسیاری از کشورها، از جمله ایران، برای پایش روند بیماری، به بررسی شیوع علائم از طریق پرسش نامه های استاندارد بسنده کنند. اگر شیوع علائم آسم در جامعه افزایش یابد، می توان نتیجه گرفت که احتمالا میزان خود بیماری آسم نیز رو به افزایش است و بالعکس.

این روش بررسی شیوع علائم، یک استاندارد بین المللی است. پرسش نامه های مورد استفاده برای کودکان بر اساس الگوی “ISAAC” و برای بزرگسالان بر اساس الگوی “ECRHS” طراحی می شوند. این الگوها معمولا دارای چند فاز هستند. فاز اول، همان مرحله پرسش نامه است. در فاز دوم، افرادی که در پرسش نامه علائم مثبت داشته اند، برای معاینه و اسپیرومتری دعوت می شوند تا تشخیص قطعی صورت گیرد. دکتر نجمی اذعان دارد که اجرای فاز دوم، به دلیل گستردگی جغرافیایی کشور، هزینه های بالا و سختی دسترسی به افراد در مناطق دور افتاده (مانند روستایی در آذربایجان شرقی که سه ساعت با مرکز استان فاصله دارد)، به ندرت در سطح جهان و همچنین در ایران انجام می شود. وی می افزاید اگر فاز دوم این مطالعه در ایران انجام می شد، احتمالا شیوع قطعی آسم در کودکان به جای یازده درصد، حدود شش تا هفت درصد برآورد می شد. با این حال، روند صعودی یا نزولی میزان شیوع علائم، شاخص مهمی برای برنامه ریزی های وزارت بهداشت است. تشخیص برخی بیماری ها مانند آسم، به دلیل ماهیت متغیر علائم، دشوارتر از بیماری هایی مانند فشار خون یا دیابت است که با اندازه گیری های ساده قابل تشخیص هستند.

آسم، حملات شدید و میزان مرگ و میر جهانی

هرچند آسم به طور کلی یک بیماری با مرگ و میر پایین تر نسبت به سایر بیماری های مزمن تنفسی مانند COPD در نظر گرفته می شود، اما دکتر نجمی هشدار می دهد که حملات آسم، بسته به شدت آن، می تواند بسیار خطرناک و حتی کشنده باشد. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است که سالانه حدود چهارصد و پنجاه هزار نفر در سراسر جهان به دلیل ابتلا به آسم جان خود را از دست می دهند. این در حالی است که مرگ و میر ناشی از COPD سالانه بین سه تا سه و نیم میلیون نفر تخمین زده می شود. نکته حیاتی در زمان بروز حمله آسم، اقدام مناسب و به موقع برای رفع آن است. اگر اقدامات درمانی لازم به سرعت انجام شود، فرد می تواند از خطر مرگ نجات پیدا کند.

بار ناتوانی آسم، به ویژه در سنین پایین

یکی از تفاوت های عمده آسم با بیماری هایی مانند COPD، بار ناتوانی قابل توجهی است که بر بیمار و خانواده او تحمیل می کند. اغلب مبتلایان به COPD سنین بالای پنجاه سال را تجربه می کنند و بیماری معمولا در سنین بالاتر شدت می یابد. اما آسم، غالبا از دوران کودکی و نوجوانی آغاز می شود و می تواند در طول سالیان متمادی، ناتوانی زیادی را برای فرد و اطرافیانش به همراه داشته باشد. بررسی ها نشان می دهد که آسم شایع ترین بیماری مزمن دوران کودکی است و به عنوان اصلی ترین علت بستری شدن کودکان در مراکز درمانی و همچنین غیبت آن ها از مدرسه شناخته می شود. این موضوع خود گواهی بر تاثیر قابل توجه این بیماری بر کیفیت زندگی کودکان و خانواده هایشان است.

تحول در روش های درمانی آسم: از گذشته تا امروز

دانش پزشکی در زمینه درمان آسم در طول زمان پیشرفت های چشمگیری داشته است. دکتر نجمی اشاره می کند که روش هایی مانند “واکسن درمانی” برای آسم هنوز جایگاه تثبیت شده ای در درمان ندارند و بیشتر در مراحل تحقیقاتی قرار دارند و در منابع علمی معتبر اخیر کمتر به آن ها پرداخته شده است. در گذشته، ممکن بود تنها از یک دارو برای درمان آسم استفاده شود، اما امروزه اسپری های استنشاقی ترکیبی که حاوی دو یا سه ماده دارویی موثر هستند، به کار گرفته می شوند. در این میان، “کورتون های استنشاقی” یا همان اسپری های حاوی کورتیکواستروئید، جایگاه ویژه و بنیادینی در کنترل التهاب و درمان آسم دارند.

اهمیت و ایمنی کورتون های استنشاقی

رئیس اداره بیماری های مزمن تنفسی وزارت بهداشت تاکید می کند که تاثیر مثبت اسپری های استنشاقی در کنترل بیماری آسم به اثبات رسیده است. در گذشته، نگرانی هایی در مورد عوارض جانبی این داروها، مانند تاثیر بر رشد کودکان یا ایجاد پوکی استخوان، در میان مردم وجود داشت. اما پیشرفت علم و مطالعات متعدد نشان داده اند که دوز داروی موجود در اسپری های استنشاقی به گونه ای نیست که منجر به بروز چنین مشکلاتی شود. مزایای استفاده از این کورتون ها برای کنترل آسم، به مراتب بیشتر از خطرات احتمالی و بسیار نادر آن هاست و این داروها عموما بی خطر تلقی می شوند. اگر درمان آسم تحت نظر پزشک متخصص و با روش صحیح انجام شود، یعنی دارو به درستی و به طور کامل دریافت شده و بیمار به صورت خودسرانه مصرف آن را قطع نکند، فرد مبتلا می تواند زندگی با کیفیت و طبیعی داشته باشد.

تکنیک های صحیح استفاده از دارو و نقش وسایل کمکی

علاوه بر پیشرفت در تولید داروها، تکنیک های استفاده از آن ها نیز بهبود یافته است. در گذشته، افراد اسپری را مستقیما در دهان قرار داده و استنشاق می کردند. اما امروزه استفاده از وسایل کمک درمانی مانند “دمیار” (Spacer) توصیه می شود. دمیار یک محفظه مخصوص است که اسپری به آن وصل شده و بیمار از طریق آن دارو را استنشاق می کند. استفاده از دمیار کمک می کند تا دوز موثر دارو به طور کامل و بهینه به ریه ها برسد. این تکنیک های صحیح، در کنار داروهای موثرتر، به بهبود وضعیت بیماران، کنترل بهتر بیماری، ارتقای کیفیت زندگی و کاهش مرگ و میر ناشی از آسم در دهه های اخیر کمک شایانی کرده است.

بار بیماری آسم در مقایسه با سایر بیماری ها

مطالعات انجام شده در زمینه بار بیماری ها، که شاخص های مختلفی مانند سال های از دست رفته عمر به دلیل ناتوانی را در نظر می گیرند، نشان می دهد که بار بیماری آسم تقریبا با بار بیماری هایی مانند دیابت و اسکیزوفرنی در یک سطح قرار دارد. این موضوع نشان دهنده تاثیر قابل توجه آسم بر سلامت عمومی جامعه است.

سن بروز آسم و تشخیص های افتراقی

آسم معمولا در دوران کودکی و نوجوانی آغاز می شود. سنین شش تا هفت سالگی و همچنین سیزده تا چهارده سالگی به عنوان دوره های اوج (پیک) بروز بیماری در نظر گرفته می شوند، که پیک دوم شیوع بیشتری دارد. بروز علائم آسم پس از سنین سی تا چهل سالگی بسیار نادر است. گاهی اوقات، علائم شبه آسم در کودکان با گذشت زمان بهبود می یابد و در بزرگسالی دیگر نشانه ای از بیماری وجود ندارد. همچنین این احتمال وجود دارد که تشخیص آسم در دوران کودکی اشتباه بوده باشد و با تغییر علائم در طول زمان، پزشکان در بزرگسالی به این نتیجه برسند. بیماری هایی مانند “خس خس سینه گذرای خردسالی” (Transient Early Wheezing) علائمی بسیار شبیه به آسم دارند که افتراق آن ها را دشوار می کند.

علائم آسم در سنین مختلف و خطر عفونت های ویروسی

علائم بیماری آسم در دوران کودکی و بزرگسالی تفاوت چندانی با یکدیگر ندارد و شامل همان سرفه، خس خس سینه و تنگی نفس است. یک نکته مهم در مورد کودکان مبتلا به آسم این است که ابتلا به بیماری های ویروسی، به ویژه سرماخوردگی و آنفلوآنزا، می تواند بیماری آسم آن ها را از کنترل خارج کرده و علائم را به شدت تشدید کند. این وضعیت می تواند موجب نگرانی و بی قراری خانواده ها شود و نیاز به مراجعه فوری به پزشک و تنظیم مجدد داروها دارد. معمولا پزشکان یک دستورالعمل مکتوب برای مدیریت حملات در اختیار خانواده ها قرار می دهند. اگر اقدامات اولیه طبق دستورالعمل موثر واقع نشود، مراجعه به پزشک برای تعدیل دوز دارو ضروری است.

پیشگیری از تشدید علائم: شناسایی و دوری از عوامل محرک

پیشگیری از تشدید علائم آسم، به ویژه برای کودکان، بسیار ضروری است. دکتر نجمی به برخی از مهم ترین عوامل خطر و محرک اشاره می کند: “گرده های گل و گیاه”، “پر، مو و پوست حیوانات خانگی”، “گرد و خاک داخل خانه ها که حاوی موجودات میکروسکوپی به نام مایت هستند” و “دود سیگار و سایر دخانیات”. وی تاکید ویژه ای بر ضرورت اجتناب از مصرف دخانیات توسط افراد مبتلا به آسم و خانواده های کودکان مبتلا دارد. حتی سیگار کشیدن در فضای باز نیز می تواند مشکل ساز باشد، زیرا دود سیگار تا ساعت ها روی لباس فرد باقی می ماند و در صورت تماس با فرد مبتلا، علائم او را تشدید می کند. همچنین دود اسپند، دود آتش یا هرگونه ماده سوختنی دیگر می تواند وضعیت بیماری را بدتر کند. بوهای تند مانند عطر و ادکلن، آلاینده های شیمیایی خانگی مانند شوینده ها و حشره کش ها، و حتی تغییرات هیجانی شدید مانند استرس، گریه یا خنده شدید نیز می توانند از عوامل محرک باشند.

تاثیر سبک زندگی بر آسم: از تغذیه تا آلودگی هوا

مصرف روزافزون فست فودها در جامعه، به ویژه در میان کودکان، می تواند شدت بیماری آسم را افزایش دهد. همچنین، چاقی و کم تحرکی که از معضلات رو به رشد در میان کودکان کشور است، بر تشدید علائم آسم اثرگذار است. عدم تغذیه با شیر مادر در دوران نوزادی نیز به عنوان یکی از عوامل خطر مطرح شده است. دکتر نجمی همچنین به نقش مخرب آلودگی هوا، به ویژه در کلان شهرها که تعداد روزهای با هوای پاک در آن ها بسیار اندک است، در تشدید علائم آسم اشاره می کند.

آسم: بیماری قابل کنترل، نه لزوما قابل درمان کامل

رئیس اداره بیماری های مزمن تنفسی وزارت بهداشت تاکید می کند که اگرچه آسم به طور کامل قابل درمان و ریشه کنی نیست، اما با رعایت نکات پیشگیرانه و مصرف صحیح داروها، به راحتی قابل کنترل است. پرهیز از عوامل خطر شناخته شده و پایبندی به برنامه درمانی تجویز شده توسط پزشک، می تواند به فرد مبتلا اجازه دهد تا زندگی طبیعی و با کیفیتی داشته باشد.

ورزش، نه تنها ممنوع نیست بلکه مفید است!

یک تصور غلط رایج در میان برخی خانواده ها این است که فرد مبتلا به آسم نباید ورزش کند، زیرا ورزش می تواند شدت بیماری را افزایش دهد. دکتر نجمی این تصور را رد کرده و خاطرنشان می کند که بسیاری از قهرمانان ورزشی در سطح المپیک، مبتلا به آسم هستند. بیماران مبتلا به آسم با رعایت نکاتی مانند گرم کردن صحیح بدن قبل از ورزش و استفاده از داروهای پیشگیرانه در صورت توصیه پزشک، نه تنها می توانند ورزش کنند، بلکه ورزش کردن می تواند نقش مهمی در پیشگیری از چاقی (که خود یکی از عوامل خطر آسم است) و بهبود عملکرد ریه ها داشته باشد.

در نهایت، پیام اصلی متخصصان این است که با شناخت صحیح بیماری آسم، آموزش مناسب بیماران و خانواده ها، دسترسی به درمان های موثر و همکاری نزدیک میان بیمار و پزشک، می توان این بیماری مزمن را به خوبی کنترل کرد و از تاثیرات منفی آن بر کیفیت زندگی کاست.