سفر به قم و اصفهان در سال ۱۳۰۸، یکی از دورههای تاریخی مهم و پرآشوب در تاریخ معاصر ایران به شمار میآید. در این سال، کشور ایران تحت حکومت رضا شاه پهلوی قرار داشت که در عین حال که به دنبال نوسازی و بهروزرسانی کشور بود، به سیاستهای سختگیرانه و سرکوبگرانهای نیز دست مییازید. در این متن، به بررسی حال و هوای این دو شهر یعنی قم و کاشان در دوران پهلوی اول خواهیم پرداخت.
قم، به عنوان یکی از مهمترین شهرهای مذهبی ایران و مرکز فعالیتهای دینی و فرهنگی، در این سالها دچار تغییرات قابل توجهی شده بود. این شهر به عنوان پایگاه بسیاری از عالمان دینی و روحانیون شناخته میشود و در سالهای پس از آغاز حکومت رضا شاه، مواجهه عاشقانهای با چالشها و تنشهای سیاسی و اجتماعی داشت. برنامههای دولت در راستای ایجاد جامعه مدرن و سکولار، به طور مستقیم بر هویت دینی و سنتی قم تأثیر گذاشت. متأسفانه، این شرایط منجر به بروز تنشهایی میان دولت و علمای دین شد که عواقب آن تا سالهای بعد نیز ادامه داشت.
در همین راستا، کاشان که از دیرباز به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و تجاری ایران معروف بوده، نیز تحت تأثیر تحولات زمان رضا شاه قرار داشت. این شهر با معماری زیبای خود و صنایع دستی معروفی مانند قالیبافی، در آن زمان به نقطهای جذاب برای مسافران تبدیل شده بود. اما با این حال، سیاستهای دولتی و حرکت به سمت مدرنیزاسیون تأثیرات منفی نیز بر ساختار اجتماعی و فرهنگی آن گذاشت. بسیاری از کسبه و بازاریان سنتی در برابر تغییرات ناگهانی و درخواستهای دولتی برای تغییر روشهای سنتی کسب و کار خود مقاومت نشان میدادند.
در سال ۱۳۰۸، سفر به قم و اصفهان معمولاً با استفاده از هواپیما انجام میشد که این خود نمایانگر تحولاتی در صنعت حمل و نقل بود. با پیشرفتهای تکنولوژیکی و توسعه مسیرهای هوایی، سفر میان این دو شهر به شکلی سریع و سادهتری میسر شده بود. در حالی که سفرهای زمینی از نظر زمان و سختی میتوانست تجربیات دشواری را برای مسافران به همراه داشته باشد، سفرهای هوایی تازهای را پیش روی افراد قرار داد.
شهر اصفهان با تاریخ غنی خود و آثار باستانی فراوان، در آن زمان به جوانههای مدرنیسم و تغییرات اقتصادی نیز پاسخ میداد. حکومت پهلوی اول به دنبال آن بود که به اصفهان، به عنوان یک شهر کلیدی فرهنگی، هویت جدیدی بدهد. این تلاشها بهرغم پیشرفتهایی که به وجود آورد، با مخالفتهایی از جانب مذهبیون و سنتگرایان مواجه شد. کارهای عمرانی و نوسازی در اصفهان، از جمله ساخت پلها، خیابانها و آثار دیگر، به دلیل کیفیت پایین و عدم توجه به هویت تاریخی شهر، انتقادات بسیاری را برانگیخت.
سفر به قم و اصفهان در آن زمان به معنای انتخاب بین سنت و مدرنسیم، بین اعتقادات مذهبی و تغییرات اجتماعی بود. روحانیون و شخصیتهای مذهبی در قم به شدت در حال واکنش به تحولات جدید بودند و تلاش میکردند تا از پایگاه اجتماعی خود محافظت کنند. در این میان، سفر به اصفهان به معنای آشنایی با بطن فرهنگ نوین بود که توسط دولت پهلوی در حال شکلگیری بود.
به طور کلی، حال و هوای قم و کاشان در سال ۱۳۰۸ نشاندهنده تقابل پیچیدهای میان سنت و مدرنیته، دین و سیاست، و فرهنگ و توسعه بود. سفرهای هوایی به این دو شهر نه تنها یک تجربه فردی برای مسافران به شمار میرفت، بلکه نمایانگر دورهای از تحولاتی بود که به زعم برخی ممکن بود به رفاه و پیشرفت منجر شود، و به عقیده دیگران، عواقب ناگواری به همراه داشت. در نهایت، این تحولات به الگوهای اجتماعی و فرهنگی جدیدی در ایران منجر شد که اثرات آن تا سالها بعد نیز احساس میشود.