اندک چهره‌هایی در معماری معاصر به اندازه‌ی زاها حدید موجب شگفتی، تحسین و تأثیرگذاری شده‌اند. زاحا حدید یک visioner (آینده‌نگر) جسور بود. هرگز از آرمان‌های آینده‌گرایانه‌ی خود کوتاه نیامد. میراث زاها حدید در ساختمان‌سازی، گویی قانون جاذبه را به چالش می‌کشند. فرم‌هایی که ذهن را به بازی می‌گیرند. فلسفه‌ای معماری که دید ما را نسبت به فضا، ساختار و جامعه دگرگون کرد، همچنان زنده است.
او که به رویکرد آوانگارد (پیشرو و نوگرا) خود بی‌هیچ عذرخواهی وفادار ماند. در میدانی که به‌طور سنتی مردانه تلقی می‌شد. نمادی از نوآوری بود. عرصه‌ای منحصر به‌فرد خلق کرد که در آن مهندسی، هنر و تخیل به هم پیوند می‌خوردند. زاها حدید تنها ساختمان طراحی نمی‌کرد. او آینده‌ها را طراحی می‌کرد.
بیوگرافی زاها حدید از کودکی تا دوران تحصیل
زاها محمد حدید در ۳۱ اکتبر ۱۹۵۰ در بغداد، عراق، متولد شد. دوران کودکی‌اش بازتابی از آمیزه‌ای نادر از سنت و مدرنیته بود. پدرش، محمد حدید، یک صنعت‌گر ثروتمند و سیاستمداری تأثیرگذار بود. از سکولاریسم و پیشرفت اقتصادی حمایت می‌کرد. مادرش، وجیهه صبونجی، هنرمندی با علاقه‌ای عمیق به هندسه و فرم بود. زاها از کودکی کنجکاو، بلندپرواز و از نظر ذهنی فراتر از سن خود بود.
بغداد در دهه‌های ۱۹۵۰، مرکز فرهنگی پرجنب‌وجوشی بود که بسیار مدرن‌تر و جهان‌وطن‌تر بود. معماری متنوع شهر، علاقه‌ی اولیه‌ی حدید به طراحی فضایی را برانگیخت. او بعدها از شیفتگی‌اش به فضای معلق داخلی زیگورات اور یاد کرد. تحصیلاتش بین‌المللی و میان‌رشته‌ای بود. پس از دریافت مدرک ریاضیات از دانشگاه آمریکایی بیروت، در سال ۱۹۷۲ به لندن رفت. در مدرسه معماری انجمن معماری (AA) تحصیل کرد.
یکی از رادیکال‌ترین مدارس معماری آن دوران بود. او در آن‌جا زیر نظر رم کولهاس و الیا زنگلیس آموزش دید. استادانی که چشم‌انداز منحصربه‌فردش را شناختند. او را «سیاره‌ای در مدار خودش» توصیف کردند.
چالش‌های دیدگاه انقلابی زاها
زاها حدید پس از فارغ‌التحصیلی در سال ۱۹۷۷، مدت کوتاهی در دفتر معماری شهری رم کولهاس (OMA) کار کرد. پیش از آن‌که در سال ۱۹۸۰ دفتر معماری زاها حدید (ZHA) را بنیان‌گذاری کند. با وجود استعداد کم‌نظیرش، ورود به عرصه‌ی معماری برای زنی اهل خاورمیانه با رویکردی تجربی و آینده‌نگر، کار ساده‌ای نبود. در دهه‌های نخست حرفه‌اش، او را «معمار کاغذی» می‌نامیدند. لقبی که به کسانی داده می‌شد که طرح‌هایشان آن‌قدر رادیکال بود که غیرقابل ساخت تلقی می‌شدند.
آثار مفهومی اولیه‌ی او همچون پروژه‌ی «پیک» در هنگ‌کنگ (۱۹۸۳) و مسابقه‌ی اپرای خلیج کاردیف (۱۹۹۴) بود. این آثار به‌عنوان شاهکارهایی از ترسیم و تخیل تحسین شدند. اما هرگز ساخته نشدند. این طرح‌ها به کاوش در مفاهیمی چون گسست، سیالیت و عدم تقارن می‌پرداختند. مرزهای معماری را به قلمرو هنر سوق می‌دادند.
در همین دوره، حدید تدریس در دانشگاه‌هایی چون هاروارد، کلمبیا و ییل را آغاز کرد. تأثیر عمیقی بر نسل جدیدی از معماران گذاشت. با وجود موانع بسیار، حدید به آرمان خود در طراحی آوانگارد وفادار ماند. نقطه‌ی عطف حرفه‌اش با ساخت ایستگاه آتش‌نشانی «ویترآ» در ویل آم راین آلمان (۱۹۹۳) رقم خورد. سازه‌ای پویا با زاویه‌هایی تند که گویی در لحظه‌ای از حرکت منجمد شده بود. انرژی بالقوه‌ی آتش و واکنش اضطراری را به تصویر می‌کشید.
پروژه‌های شاخص زاها حدید، بازنویسی تجربه‌ی شهری
پس از شکستن سد اولیه، چشم‌انداز معماری زاها حدید به‌سرعت سراسر جهان را درنوردید. آثار ساخته‌شده‌ی او همچون فهرستی از شگفتی‌های طراحی در قرن ۲۱ هستند. هر ساختمان، قراردادی را می‌شکند. قوانین فیزیک را به چالش می‌کشد. مردم را به تجربه‌ای کاملاً نو از فضا دعوت می‌کند.
موزه ملی هنرهای قرن بیست‌و‌یکم (MAXXI)، رم، ۲۰۰۹
یکی از تحسین‌شده‌ترین آثار حدید، موزه MAXXI، تجسمی از حرکت پیوسته است. راهروهای آن گویی در هوا شناور و بر یکدیگر تا شده‌اند. به‌گونه‌ای که بازدیدکنندگان به‌طور طبیعی در فضا جریان می‌یابند. این موزه محفظه‌ای برای نگهداری آثار هنری و چشم‌اندازی در حال تحول است. منحنی‌های بتنی و راه‌پله‌های معلق آن، بازتابی از باور حدید به فضا به‌عنوان یک تجربه هستند.
تالار اپرای گوانگژو، چین، ۲۰۱۰
zaha hadid این پروژه را به دو “قلوه‌سنگ در جریان آب” تشبیه کرده بود. استعاره‌ای که هندسه‌ی سیال بنا را شکل داد. این تالار در کنار رودخانه مروارید، به‌گونه‌ای طراحی شده که به‌نرمی در بستر محیط طبیعی جای می‌گیرد. درعین‌حال نمادی از بلندپروازی فرهنگی چین است. طراحی داخلی آکوستیکی پیشرفته و نمای آینده‌نگر آن، تلفیق بی‌نظیر زیبایی‌شناسی و عملکرد را به نمایش می‌گذارد.
مرکز فرهنگی حیدر علی‌اف، باکو، ۲۰۱۲
شاید شاخص‌ترین اثر او، مرکز فرهنگی حیدر علی‌اف باشد. همچون سطحی پیوسته و موج‌دار، از زمین برخاسته و به آسمان امتداد می‌یابد. هیچ گوشه‌ی تیزی در آن وجود ندارد. تنها منحنی‌هایی که به سازه جان می‌بخشند. این بنا هم آینده‌نگر است. هم شهوانی و در تضادی آشکار با معماری سخت و خشک دوران شوروی در آذربایجان قرار دارد. این ساختمان به نمادی جهانی از نوآوری در معماری بدل شده است.
مرکز آبی لندن زاها حدید، ۲۰۱۱ (افتتاح رسمی ۲۰۱۲)
ساخته‌شده برای بازی‌های المپیک ۲۰۱۲ لندن، این مرکز آبی دارای سقفی موج‌مانند و گسترده است که از حرکت آب الهام گرفته شده. پس از المپیک، بنا برای استفاده عمومی بازطراحی شد. نشان‌دهنده‌ی فلسفه‌ی طراحی دموکراتیک و در دسترس حدید، که عملکرد را با زیبایی در هم می‌آمیزد.
سایر آثار مهم زاها حدید عبارت‌اند از:
- مرکز علوم فینو، آلمان (۲۰۰۵)
- پل پاویلیون، اسپانیا (۲۰۰۸)
- پلازای طراحی دونگدائمون، کره‌جنوبی (۲۰۱۴)
- فرودگاه بین‌المللی داکسینگ پکن، چین (تکمیل‌شده پس از درگذشت او در ۲۰۱۹)
- مرکز فرهنگی جوانان نانجینگ
فلسفه طراحی زاها حدید
آثار زاها حدید همواره مرزهای میان معماری، منظر و هنر را در‌هم‌می‌آمیخت. طراحی‌های او از فرم‌های طبیعی مانند کوه‌ها، رودخانه‌ها و تپه‌های شنی الهام می‌گرفت. اما با استفاده از نرم‌افزارها و مصالح پیشرفته محقق می‌شد. او از نخستین معمارانی بود که ابزارهای دیجیتال را برای تجسم طرح و برای ساخت‌وساز به کار گرفت. به‌ویژه از طراحی پارامتریک برای خلق فرم‌هایی سازگار و واکنش‌پذیر بهره برد.
برند جهانی طراحی زاها
زیبایی‌شناسی زاها حدید بسیار فراتر از ساختمان‌ها گسترش یافت. او تفکر معمارانه‌اش را به حوزه‌هایی چون مبلمان، مد، جواهرات، کفش و حتی خودرو وارد کرد. همکاری‌های بین‌المللی او با برندهای مطرح جهان شامل موارد زیر بود. پروژه‌های زیر نشان دادند که فلسفه طراحی حدید را می‌توان در مقیاس‌های مختلف به‌کار گرفت. در طراحی، اصول رادیکال او همواره حفظ می‌شدند.
- Louis Vuitton – چیدمان‌های پیکره‌وار (sculptural installations)
- Adidas – کفش‌های تجربی و نوآورانه
- B&B Italia و Sawaya & Moroni طراحی مبلمان با فرم‌های روان و سیال
- Swarovski آثار هنری کریستالی
- Z-Car خودروی مفهومی با سوخت هیدروژنی، در همکاری با یک شرکت مستقر در لندن
شناخت و افتخارات
- جایزه پریتزکر معماری۲۰۰۴: نخستین زنی که موفق به دریافت این جایزه معتبر شد.
- جایزه استیرلینگ: برنده این جایزه در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ به‌ترتیب برای موزه MAXXI و آکادمی اِوِلن گریس.
- لقب «دِیم» فرمانده رتبه امپراتوری بریتانیا (DBE): در سال ۲۰۱۲ به پاس خدماتش به معماری، از سوی دولت بریتانیا مفتخر شد.
- مدال طلای سلطنتی ۲۰۱۶: نخستین زنی که به‌تنهایی این افتخار را کسب کرد.
- مدارک افتخاری و جوایز متعدد از مؤسسات علمی و فرهنگی در اروپا، آسیا و قاره آمریکا.
درگذشت زاها حدید
زاها حدید به طور غیرمنتظره‌ای در تاریخ ۳۱ مارس ۲۰۱۶ بر اثر حمله قلبی در حالی که در حال درمان برونشیت در میامی بود، درگذشت. او تنها ۶۵ سال داشت. درگذشت او با سوگواری گسترده‌ای در میان جوامع معماری و هنری روبرو شد. پیام‌های تسلیت از سراسر جهان سرازیر شد. شجاعت، نبوغ و نقش پیشگامانه‌اش به‌عنوان معمار و نماد تحسین شد.
