خبرهایی مبنی بر تعطیلی «موزه آب» و احتمال جابه‌جایی «موزه ملی قرآن» موجی از نگرانی را در میان علاقه‌مندان به فرهنگ و تاریخ این سرزمین برانگیخته است. در حالی که دلایل رسمی این تصمیمات هنوز به طور شفاف اعلام نشده، انتقادات گسترده‌ای نسبت به این رویکرد مطرح شده و فعالان حوزه میراث فرهنگی نسبت به پیامدهای ناگوار این اقدامات هشدار می‌دهند. این ابهامات، پرسش‌های مهمی را درباره اولویت‌های فرهنگی و نحوه نگهداری از گنجینه‌های ارزشمند کشورمان به وجود آورده است. آیا این جابه‌جایی‌ها و تعطیلی‌ها به حفظ و دسترس‌پذیری این آثار کمک خواهد کرد یا زمینه‌ساز آسیب و بی‌توجهی به آن‌ها خواهد شد؟
زنگ خطر برای میراث فرهنگی: جابجایی های بحث برانگیز موزه ملی قرآن و موزه آب
در آستانه روز جهانی موزه، احمد محیط طباطبایی، رئیس کمیته ملی موزه های ایران (ایکوم)، با لحنی نگران و انتقادی، از تصمیمات اخیر در مورد جابجایی دو موزه مهم کشور، یعنی انتقال موزه ملی قرآن از کاخ مرمر به مجموعه سعدآباد و همچنین برنامه ریزی برای انتقال موزه آب از سعدآباد به پردیسان، پرده برداشت. این اظهارات که در نشست کمیته ملی موزه ها در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ بیان شد، بازتاب گسترده ای در میان دوستداران میراث فرهنگی و کارشناسان این حوزه داشته است. به راستی، چه آینده ای در انتظار این گنجینه های ملی است و این جابجایی ها چه پیامد هایی برای هویت فرهنگی و تاریخی ما به دنبال خواهد داشت؟
تعطیلی و جابجایی موزه ها: زخمی بر پیکر میراث فرهنگی
محیط طباطبایی سخنان خود را با اشاره به خبری ناگوار آغاز کرد: “در یکی دو روز گذشته، دو خبر خاص دریافت کردیم. می دانید که یکی از بدترین خبر ها برای حوزه موزه داری، تعطیلی موزه هاست.” وی توضیح داد که گاه موزه های خصوصی به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم حمایت کافی از سوی نهاد های عمومی مانند شهرداری و دولت، مجبور به تعطیلی می شوند. اما آنچه بیش از پیش مایه تاسف است، تعطیلی موزه های دولتی است که بخش های مهمی از میراث گرانبهای یک ملت را در سینه خود حفظ کرده اند. از دیدگاه رئیس ایکوم ایران، بدتر از همه این موارد، تعطیلی یا جابجایی یک موزه ملی است، چرا که موزه های ملی نماد هویت و تاریخ یک کشور به شمار می روند.
درس هایی از گذشته: یادآوری دو رویکرد مدیریتی در میراث فرهنگی
رئیس کمیته ملی موزه ها برای روشن تر شدن اهمیت موضوع، به دو نمونه از مدیریت های پیشین در سازمان میراث فرهنگی اشاره کرد. ابتدا از زنده یاد دکتر مهندس کازرونی یاد کرد که از وزارت مسکن و شهرسازی به سازمان میراث فرهنگی آمد و خدمات شایان توجهی، از جمله اختصاص بودجه قابل توجه و تبدیل سازمان به پژوهشگاه، انجام داد. با این حال، یک تصمیم نادرست در دوران مدیریت ایشان، همواره به عنوان نقطه ضعفی بزرگ در کارنامه او باقی ماند: تعطیلی موزه معروف و قدیمی “هنر های تزئینی” تهران واقع در خیابان کریمخان. بخشی از اشیای این موزه به اصفهان منتقل و موزه جدیدی در آنجا تاسیس شد، بخش دیگری به موزه میرعماد در مجموعه سعدآباد انتقال یافت و سایر بخش ها نیز در مکان های دیگر پراکنده شدند. اگرچه موزه به طور کامل منحل نشد و به تعبیر امروزی “جابجا” شد، اما این تصمیم بر سایر اقدامات مثبت دکتر کازرونی سایه افکند.
در مقابل، محیط طباطبایی از آقای موسوی نام برد که در دولت آقای احمدی نژاد، علی رغم دوره کوتاه مدیریت (حدود ۹ ماه)، اشتباهات مدیران پیشین را اصلاح کرد. از جمله اقدامات مهم وی، بازگرداندن سازمان میراث فرهنگی از شیراز و سازمان صنایع دستی از اصفهان به تهران بود. اما مهمتر از همه، بازگشایی موزه های ارزشمندی چون موزه میرعماد، موزه بهزاد و موزه هنر های ملی در میدان بهارستان بود. این اقدامات سبب شد تا از ایشان همواره به نیکی یاد شود و نامش در حافظه میراث فرهنگی کشور ماندگار گردد. این دو مثال تاریخی به خوبی نشان می دهد که چگونه یک تصمیم درست یا نادرست در حوزه مدیریت موزه ها می تواند تاثیرات عمیق و دراز مدتی بر جای بگذارد.
موزه ملی قرآن کریم: از تاسیس تا زمزمه های انتقال
محیط طباطبایی در ادامه به تفصیل به وضعیت موزه ملی قرآن کریم پرداخت. این موزه که در خیابان ولی عصر، تقاطع خیابان امام خمینی و در ضلع جنوبی کاخ مرمر واقع شده است، در مکانی بنا شد که پیشتر فرهنگسرای نگارستان، مربوط به دوران پیش از انقلاب، در آن فعال بود. پس از تخلیه فرهنگسرا، این مکان مدتی در اختیار مجلس خبرگان قرار گرفت و سپس مجموعه کاخ مرمر به بنیاد مستضعفان واگذار و با عنوان “موزه هنر ایران” به خانواده موزه های کشور پیوست.
اما در ضلع جنوبی این مجموعه، یکی از یادگار های ارزشمند شادروان دکتر حبیبی به نام “موزه قرآن” شکل گرفت. دکتر حبیبی با دریافت اعتبارات قابل توجه از دولت وقت، این موزه را راه اندازی کرد. موزه قرآن از معدود موزه هایی بود که به شکل هیئت امنایی اداره می شد، روندی که در دوران ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد نیز با ریاست مسجد جامعی بر هیئت امنا ادامه یافت. در آن دوره، ارتباط بسیار خوبی میان نهاد های قرآنی کشور و این موزه برقرار شد. در مراسم افتتاحیه موزه، مجموعه ای از قرآن های نفیس و بی نظیر، از جمله نسخه های موجود در کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی و آیت الله مرعشی نجفی، به نمایش درآمدند؛ قرآن هایی که شاید در هیچ نمایشگاه دیگری فرصت دیده شدن نمی یافتند. این موزه در مناسبت های مذهبی و ایام خاص، فعالیت های فرهنگی چشمگیری داشت و به طور جدی در حوزه گردآوری آثار قرآنی فعالیت می کرد.
یکی از نکات بسیار مهم در مورد موقعیت مکانی موزه ملی قرآن، همجواری آن با نهاد های مهم حاکمیتی از جمله ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی، مجلس خبرگان و به ویژه نهاد رهبری بود. پیشنهاد دکتر حبیبی این بود که مهمانان خارجی این نهاد ها، در بدو ورود به کشور از این موزه بازدید کنند تا با هنر قرآنی، به عنوان مهمترین جلوه هنر اسلامی در تاریخ ایران پس از اسلام، آشنا شوند. معماری ساختمان موزه نیز، به گفته چندین معمار برجسته کشور، یکی از بهترین آثار معماری ایران در ۴۵ سال اخیر به شمار می رفت.
چرا موزه قرآن جابجا می شود؟ و نگرانی ها از سرنوشت آن
با وجود تمام این ویژگی ها و اهمیت، مسائل امنیتی و برخی ملاحظات دیگر، منجر به ایجاد محدودیت هایی در بازدید از موزه ملی قرآن شد. متاسفانه، به جای یافتن راه حلی برای رفع این محدودیت ها، تصمیم به جابجایی موزه گرفته شده است. محیط طباطبایی معتقد است که این موزه می توانست به عنوان یک موزه تخصصی به فعالیت خود ادامه دهد. مخاطبان آن می توانستند طلاب، دانشجویان الهیات و علوم قرآنی، قرآن پژوهان و هنرمندان حوزه هنر های قرآنی و کتابت باشند. در این صورت، نیازی به باز بودن روزانه موزه برای عموم مردم نبود و می شد بازدید ها را در ایام خاص و با هماهنگی قبلی انجام داد و در سایر روز ها، موزه به فعالیت های پژوهشی و فرهنگی خود ادامه می داد. اما در نهایت، راه حل ساده تر، یعنی جمع آوری موزه قرآن کریم از محل فعلی و انتقال آن به مجموعه سعدآباد، انتخاب شده است.
رئیس ایکوم ایران با اشاره به سرنوشت “موزه میرعماد” در مجموعه سعدآباد، نگرانی خود را از آینده موزه قرآن ابراز کرد. موزه میرعماد با وجود داشتن آثار هنری بسیار با ارزش، یکی از ناموفق ترین موزه های سعدآباد از نظر جذب بازدید کننده است. در کنار موزه های پر بازدیدی چون کاخ سبز، کاخ ملت، موزه آشپزخانه و موزه مرکز اسناد، موزه میرعماد در جذب مخاطب ناکام بوده است. دلیل این امر، عدم تجانس موضوعی موزه با سایر بخش های مجموعه سعدآباد است. در حالی که در آستان قدس رضوی، موزه قرآن یکی از مهمترین و پربازدیدترین موزه هاست و یا در ماه رمضان، نمایشگاه بین المللی قرآن با استقبال گسترده ای روبرو می شود. این ها همگی نشان از ظرفیت عظیم فرهنگی و تخصصی قرآن دارد. امید است که موزه ملی قرآن دچار سرنوشت مشابه موزه میرعماد نشود و اگر در همان مجموعه کاخ مرمر باقی بماند، شاید به شکلی شایسته تر با آن برخورد شود.
موزه آب: از سعدآباد به پردیسان، یک جابجایی دیگر
موضوع دیگری که مورد انتقاد رئیس ایکوم ایران قرار گرفت، تصمیم برای انتقال موزه آب از مجموعه سعدآباد به پردیسان بود. این موزه در سال ۱۳۷۵، زمانی که موزه آب در مجموعه پردیسان هنوز راه اندازی نشده بود، به طور موقت در سعدآباد گشایش یافت. اما به دلیل ارتباط موضوعی آب با محیط سعدآباد، از جمله وجود قنات ها، شیوه های سنتی آبیاری و طبیعت خاص مجموعه، موزه به فعالیت خود ادامه داد. محیط زیست و منابع طبیعی به بخشی از هویت سعدآباد تبدیل شده و این موزه نیز می توانست در همین قالب به حیات خود ادامه دهد. دکتر میر، مدیریت مجموعه سعدآباد، تلاش فراوانی برای حفظ این موزه و باقی ماندن آن در قالب مدیریت یکپارچه سعدآباد انجام داد. اما آنگونه که شنیده می شود، وزارت نیرو قصد دارد این موزه را جمع آوری کرده و به پردیسان منتقل کند. البته محیط طباطبایی اذعان داشت که در پردیسان نیز کارشناسان برجسته ای چون دکتر کریم کریمی در حوزه موزه آب فعالیت دارند.
سخنی پایانی و امید به آینده
احمد محیط طباطبایی در پایان سخنان خود، ضمن گرامیداشت روز جهانی موزه، ابراز امیدواری کرد که موزه های قدیمی کشور همچنان به حیات خود ادامه دهند و شاهد تاسیس خانه موزه های جدید نیز باشیم. وی با اشاره به مشکلات مالی، اجتماعی و سایر مسائلی که ممکن است یک موزه را در معرض خطر قرار دهد، تاکید کرد که اگرچه این مشکلات در بخش خصوصی قابل پذیرش تر است، اما در بخش دولتی، امید می رود که دولت با نگاهی تازه و مسئولانه به این موضوع بنگرد، راه حل های موجود را بسنجد و از حذف موزه ها جلوگیری کند تا شاهد بهبود وضعیت و حفظ این گنجینه های ارزشمند برای نسل های آینده باشیم. جابجایی های اخیر، بار دیگر اهمیت برنامه ریزی دقیق، مشورت با کارشناسان و در نظر گرفتن تمامی جوانب فرهنگی، تاریخی و اجتماعی را در تصمیم گیری های کلان مرتبط با میراث فرهنگی کشور گوشزد می کند.
