محبوبترینها
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
جراحی و درمان ریشه دندان عفونی با خانم دکتر صفوراامامی
چه مواردی بر قیمت کابین دوش حمام تاثیر دارند؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1797783139
تأثیر مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی بر کاهش علایم افسردگی دانشجویان
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
تأثیر مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی بر کاهش علایم افسردگی دانشجویان
افسردگی، یکی از شایع‌ترین اختلال‌های روانی، به‌ویژه در زنان است و پیش‌بینی می‌شود در سال 2020 در جایگاه نخستین عامل ناتوان‌کنندة جامعه بشری قرار گیرد.
چکیده پژوهش حاضر به‌‌منظور تدوین پروتکل این مداخله و ارزیابی میزان اثربخشی آن در درمان افسردگی صورت گرفت. برای اجرای این پژوهش، 24 دانشجوی دختر دانشگاه علامه طباطبایی که بر اساس آزمون افسردگی بک و مصاحبة بالینی، دارای علایم افسردگی بودند، به‌طور تصادفی به دو گروه دوازده نفره (یک گروه درمان و یک گروه گواه) تخصیص داده شدند. سپس پروتکل دوازده جلسه‌ای مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی، در گروه آزمایش انجام شد.داده‌ها با آزمون t تحلیل شدند. نتایج این پژوهش نشان داد، آزمودنی‌هایی که مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی را دریافت کرده بودند، به‌نسبت گروه گواه در علایم افسردگی بسیار کاهش داشته‌اند. نتایج پیگیری نیز نشان داد که این مداخله بر کاهش علایم افسردگی در گروه آزمایش، به‌نسبت گروه گواه مؤثرتر است. مقدمه افسردگی، یکی از شایع‌ترین اختلال‌های روانی، به‌ویژه در زنان است و پیش‌بینی می‌شود در سال 2020 در جایگاه نخستین عامل ناتوان‌کنندة جامعه بشری قرار گیرد.1 انجمن روان‌پزشکی آمریکا2 در سال 1994 برآورد کرده است که از هر پنج نفر، یک نفر در طول زندگی دچار افسردگی می‌شود.3 همچنین مطالعة همه‌گیرشناسی کاویانی و همکاران،4 میزان شیوع افسردگی را در ایران بیش از کشورهای غربی نشان می‌دهد. احتمال ابتلای زنان به افسردگی اساسی5 در ایران نیز دو برابر مردان، یعنی 1/9% در مقابل 5/4% به دست آمده است.6 افزون بر جنسیت، متغیرهای دیگری نیز با افسردگی رابطه دارند که شامل نژاد و تجربة یک واقعة استرس‌زا در زندگی است.7 بیمارانی که گرفتار افسردگی‌اند، بیش از افراد دیگر دچار ترک کار، تعارض‌های زناشویی، کاهش عملکرد جسمی یا شغلی، سلامت جسمی ضعیف‌تر و بیماری‌های مختلف روانی و جسمی می‌شوند.8 اختلال افسردگی، دربرگیرندة حالتی همراه غمگینی9 و ملالت،10 و از دست دادن علاقه و لذت در تقریباً همة فعالیت‌ها یا سرگرمی‌‌هاست. این حالت خلقی، چند هفته تداوم دارد و با نشانه‌هایی که تقریباً هر روز تکرار می‌شوند همراه است. این نشانه‌ها عبارت‌اند از: اختلال در اشتها (از دست دادن یا افزایش اشتها)؛ تغییراتی در وزن؛ اختلالات خواب (داشتن مشکل در به خواب رفتن، بیدار شدن در نیمه‌شب و ناتوانی در به خواب رفتن دوباره، صبح زود بیدار شدن و داشتن احساسی بد)؛ و از دست دادن علاقه و لذت در چیزهایی که پیشتر لذت‌بخش بوده‌اند، مانند غذا، رابطة جنسی، کار، خانواده و دوستان.11 یکی از نشانه‌های اساسی اختلال افسردگی ـ که در بیشتر مطالعات مربوط به بررسی عوامل تأثیرگذار بر این اختلال به طور ویژه به آن توجه شده است ـ مشکلات ارتباطی است که دربرگیرندة کاهش روابط با خانواده و دوستان، بی‌انگیزگی در ایجاد ارتباط‌های جدید و تمایل به تنها ماندن است.12 افراد مبتلا به اختلال افسردگی (به‌ویژه افسردگی اساسی)، نسبت به اطرافیان بی‌تفاوت می‌شوند، که ریشة احتمالی آن، وجود مسائل حل نشده با این افراد است.13 نظریه‌های بسیاری دربارة عوامل تأثیرگذار بر پدیدایی و ادامة افسردگی ارائه شده‌اند که هر یک بر دسته‌ای از عوامل تأکید کرده‌اند. نظریه‌های زیستی،14روان‌کاوی،15 شناختی،16 رفتاری17 و بین فردی،18 از جملة این نظریه‌هایند.19 امروزه درمان‌های متعددی برای افسردگی وجود دارند؛ اما تعداد کمی از آنها توانسته‌اند در آزمایش‌های بالینی، اثربخشی خود را اثبات کنند. این درمان‌های اثربخش عبارت‌اند از: رفتاردرمانی؛ روان‌درمانی بین فردی و شناخت‌درمانی.20 برخی از مفهوم‌سازی‌های اخیر از خود،21 تأکید کرده‌اند که خود از اجزا یا جنبه‌های متعددی تشکیل یافته است. این مفهوم، دارای پیشایندهای تاریخی در نظریه‌ها و آثار افرادی چون زیگموند فروید،22 ویلیام جیمز،23 و گوردون آلپورت24 بوده است. فروید سه مفهوم «نهاد»، «من» و «فرامن» را معرفی کرد که می‌توان آنها را به‌عنوان جنبه‌های مختلف شخصیت در نظر گرفت. جیمز سه جزء از خود را تحت عنوان «خود مادی»، «خود اجتماعی» و «خود معنوی» مطرح می‌کند. همچنین آلپورت هفت خود رشدی و تحولی را تحت عنوان «نفس»25 مطرح می‌نماید که کارکردهای مختلف خود را توصیف می‌کنند. در سال‌های اخیر نیز نظریه‌پردازان و پژوهشگران دیگر به گسترش مدل‌های شخصیتی‌ای پرداخته‌اند که دربرگیرندة جنبه‌ها یا عوامل مختلف برای خود می‌باشند.26 رولند27 سه طبقه‌بندی اصلی از «خود» ارائه می‌دهد؛ خود فردی،28 خود خویشاوندی (خانوادگی)29 و خود معنوی.30 خود فردی، سازمان روان‌شناختی درونی است که فرد را قادر می‌سازد تا با جامعه‌ای در حال تغییر که خودمختاری را به او می‌بخشد یا تحمیل می‌کند، سازگاری یابد. از سوی دیگر، خود خویشاوندی (خانوادگی) به سازمان روان‌شناختی درونی اشاره دارد که یک زن یا مرد را قادر می‌سازد تا در روابط مبتنی بر صمیمیت و سلسله‌مراتبی در خانواده، اجتماع و دیگر گروه‌ها عملکرد خوبی داشته باشد. برای نمونه، در نظام سلسله‌مراتبی فرهنگ‌های شرقی، اصلی وجود دارد مبنی بر اینکه پایین‌دستی‌ها به‌گونه‌ای همدلانه، در برابر بالادستی‌ها از خود تمکین، احترام و وفاداری نشان دهند و در مقابل، بالادستی‌ها با نشان دادن راه و انتقاد کردن به شیوه‌ای شایسته، وظیفة خود را در قبال آنها انجام دهند. آنها به این شیوه احساس عزت را به‌طور متقابل در یکدیگر تقویت می‌کنند. خود معنوی نیز واقعیت معنوی درونی فرد است که افراد کمی، از طریق روش‌های گوناگون معنوی و به میزان‌های متفاوت، آن را درک و تجربه می‌کنند.31 حس پیوند با منبعی برتر، اعتقاد به ماهیت توأم با وحدت زندگی، تحقق دعا، تحمل تناقضات، عدم قضاوت و سپاس‌گذاری، از مهم‌ترین مؤلفه‌های خود معنوی است.32 فرهنگ‌های آمریکایی و غرب اروپا تمایل دارند که «خود»33 را یک «من»34 فردگرایانه تلقی کنند که بازنمایی فردی است مستقل، خودمختار و منحصربه‌فرد. در رویکردهای فردگرایانة فرهنگ غرب، خود را به مثابه مرکز چند دایرة متحدالمرکز در نظر می‌گیرند که فرهنگ در دایره‌های پیرامونی آن قرار دارد.35 بیشتر نظریه‌های مشاورة غربی، ماهیتاً بر فردگرایی36 استوارند. حتی خانواده‌درمانی و بیشتر رویکردهای فمینیستی به مشاوره نیز تحت تأثیر فردگرایی قرار دارند. برای مثال، نظریه و کاربست فمینیسم، زادة ایدئولوژی اصالت فرد است که بر حقوق بشر، خودمختاری37 فردی و برابری38 تأکید می‌کند. خانواده‌درمانی نیز تا حد زیادی با فردگرایی مدرن پیوند خورده است؛ اگرچه خانواده‌درمانی با تأکید بر اهمیت نظام‌های خانوادگی، داشتن دیدگاهی فردگرایانه به فرد را رد می‌کند.39 یاهودا،40 پذیرش خود، رشد و خودشکوفایی، یک‌پارچگی شخصیت، خودمختاری، دریافت درست از واقعیت جامعه و دیگران، و احساس قدرت و شایستگی را شش ویژگی سلامت روانی می‌داند که به نظر می‌رسد هم‌اکنون نیز به‌عنوان ویژگی‌های سلامت روانی، دربارة آنها توافق کلی وجود دارد. این ویژگی‌ها که آشکارا تحت تأثیر نظریه‌های روان‌پویشی و انسان‌گرایانه قرار دارند، به گونه‌ای عمیق در ارزش غربی فردگرایی ریشه دارند. در واقع، ارزش‌های سلامت روانی به‌شدت تحت تأثیر فردگرایی قرار دارند؛ چراکه فردگرایی اساسی‌ترین ایدئولوژی حمایت‌کنندة روان‌درمانی است.41 این در حالی است که مشاوران و روان‌درمانگران حرفه‌ای، به گونه‌ای فزاینده به زندگی معنوی مراجعان خود علاقه‌مند شده و اهمیت پرداختن به معنویت در درمان را تشخیص دادهاند.42 افزون بر این، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که می‌توان سلامت روان را از طریق پرداختن به امور معنوی و مخاطب قرار دادن خود معنوی افراد، ارتقا بخشید.43 بیشتر افراد، خود گزارش می‌دهند که دارای زندگی معنوی‌اند. مطالعاتی که بر جمعیت عمومی و بیماران انجام شده، به‌طور پیوسته نشان داده که بیش از نود درصد افراد، به وجودی برتر اعتقاد دارند. مطالعات بیانگر آن است که 94 درصد بیماران به سلامت معنوی وجسمی خود، به یک اندازه اهمیت می‌دهند. بیشتر بیماران، خواهان رسیدگی و برآورده شدن نیازهای معنوی و مذهبی خود هستند. برخی مطالعات بیانگر آن است که بدون سلامت معنوی، دیگر ابعاد زیستی، روان‌شناختی و اجتماعی نمی‌توانند عملکرد درست داشته باشند یا به بالاترین ظرفیت خود برسند و بنابراین، بالاترین سطح کیفیت زندگی، قابل دستیابی نخواهد بود.44 با اینکه پژوهش‌های بسیاری دربارة معنویت در طول دهه‌های گذشته انجام شده است، هنوز یک تعریف کاری یا تئوریک قابل قبول از آن ارائه نشده است؛ به‌گونه‌ای‌که مشکل شناسایی، تعریف و اندازه‌گیری ابعاد معنویت، همچنان پابرجاست.45 در این راستا، عدم افتراق معنویت از خود معنوی در بسیاری از منابع، یکی از مباحث قابل توجه است. اگرچه می‌توان به‌طور منطقی فرض کرد که هم‌پوشانی‌هایی بین تعریف معنویت و خود معنوی وجود دارد، می‌توان خود معنوی را مفهومی کاربردی در نظر گرفت که مولفه‌های معنویت را در قالب رفتارها، افکار و احساسات مرتبط با خود، به‌عنوان یک کارکرد در نظر می‌گیرد.46 برخی معتقدند که معنویت، فراتر از مذهب است و مفاهیم دیگری همچون سلامت معنوی، آرامش و راحتی ناشی از ایمان و تطابق معنوی، تجربیات و تظاهرات روح فرد در یک روند بی‌همتا و دینامیک که منعکس‌کنندة ایمان به خدا یا یک قدرت بی‌نهایت است، اتصال به یک فرد، دیگران، طبیعت یا خدا، و یک‌پارچگی همة ابعاد انسانی را در بر می‌گیرد.47 با توجه به آنچه دربارة تمایز میان معنویت و مذهب عنوان شده است، معنویت بدون مذهب، معنویتی منفی است و صرفاً به معنای نبودن اموری همچون خودخواهی و جاه‌طلبی است.48 بنابراین، با توجه به اهمیت باورهای مذهبی در فرهنگ ایران و نقش مذهب در سلامت روان افراد جامعه، ویژگی‌های خود معنوی در بافت اسلام بررسی، و در نهایت در جلسات درمان به کار گرفته شدند. از نظر اسلام، معنویت با فطرت و حقیقت وجود انسان سازگار می‌باشد و به تعبیر استاد شهید مطهری، «از نظر قرآن، معنویت پایة تکامل است.»49 از نظرعلامه طباطبایی نیز سیر باطنی و حیات معنوی انسان یک رشته واقعیت‌های بیرون از واقعیت طبیعت و جهان ماده، و بسیار اصیل‌تر، واقعیت‌دارتر و پهناورتر از جهان ماده و حس است.50 در ادبیات عرفانی، معنویت را در رهایی از مملوکیت نسبت‌به اشیا می‌دانند، نه در رهایی اشیا از مملوکیت نسبت‌به انسان؛ از این‌رو، معنویت راستین انسان، در اصلاح و بازسازی و سپس نوسازی درونی و بیرونی امکان‌پذیر است.51 روح حاکم بر معنویت در قرآن، عبودیت است که با توحید و عدالت الهی و اجتماعی در هم تنیده شده است و طبق این اصول، معنویت در قرآن از دو ویژگی اساسی و کلیدی برخوردار است: الف) جامعیت؛ یعنی همة ابعاد زندگی انسان اعم از فردی، خانوادگی، اجتماعی، دنیایی و آخرتی را دربرمی‌گیرد؛ ب) کمال؛ یعنی همة حدود و مراتب وجود انسان را در حرکت تکاملی شامل می‌شود. معنویت قرآنی دارای ساحت‌های عقلانی، نفسانی، جسمانی و معرفتی است. از نظر قرآن، ما باید در آنِ واحد، هم نظام روحی و فکری و اخلاقی و معنوی خودمان را درست کنیم و هم نظام اجتماعی و روابط بیرون را. بنابراین، معنویت جامع و کامل یا درونی و بیرونی می‌تواند معنویت همگرا به فطرت انسان باشد و فرجام و سرانجام آن، سعادت حقیقی فرد و جامعة انسانی خواهد بود.52 یکی از مؤلفه‌های خود معنوی، پرداختن به تفکر عقلانی است معنویتی که پایه‌های خردگروانه و عقل‌ورزانه ندارد و با عقلانیت در تعارض و حتی در ستیز است، معنویت نیست. عقل، ملاک و مبنای معنویت، و معیار فضیلت و آرامش درونی است.53 اسلام بر اهمیت نقش خرد و آموزش در زندگی مردم تأکید دارد.54 نخستین آیة نازل‌شده بر پیامبر اکرمˆ دعوت به خواندن بوده است: «بخوان به نام پروردگارت؛ آن‌که انسان را از لختی خون بسته‌شده آفرید. بخوان درحالی‌که پروردگار تو کریم‌تر است؛ آن کس که به‌وسیلة قلم علم آموخت؛ به انسان آنچه را نمی‌دانست، آموخت.»55 قرآن مملو از آیاتی است که از مسلمانان می‌خواهد تا عقل را به کار برند و فکر کنند.56 یکی دیگر از مؤلفه‌های خود معنوی، رسیدن به حالتی از تعادل حیاتی است. معنویت، نیاز روح انسان، و روح، محتاج تکامل و توسعة وجودی است تا به درجات عالیة کمال دست یابد؛ لکن هم نیاز روح باید همه‌جانبه تأمین شود و هم روح باید در سیر تکاملی‌اش به‌صورت متوازن و متعادل پیش رود تا رشدی هماهنگ و مناسب یابد.57 صبر و تحمل، از مهم‌ترین آموزه‌های اسلام برای مقابله با دشواری‌ها و کنترل امور بیرونی و درونی است.58 قرآن مؤمنان را به صبر دعوت می‌کند؛ زیرا در صبر فوایدی برای تربیت نفس، تقویت شخصیت و افزایش توانایی انسان در برابر سختی‌ها و بارهای سنگین زندگی و حوادث و مصائب روزگار نهفته است. آیات متعددی بر اهمیت صبر در زندگی تأکید کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود: «از صبر و نماز یاری جویید و این کار، جز برای خاشعان، گران است.»59 «ای افراد باایمان! از صبر و استقامت و نماز کمک بگیرید؛ زیرا خداوند با صابران است.»60 «قطعاً همة شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، زیان مالی و جانی و کمبودها آزمایش می‌کنیم و بشارت ده به استقامت‌کنندگان؛ آنها که هرگاه مصیبتی به آنها می‌رسد، می‌گویند: ما از آنِ خداییم و به‌سوی او باز می‌گردیم.»61 پژوهش‌ها نشان دادهاند، افرادی که خود معنوی قوی‌تری دارند، کمتر احتمال دارد به افسردگی مبتلا شوند؛62اما در صورت ابتلا، زودتر از دیگران بهبود می‌یابند.63 همچنین شمار زیادی از پژوهش‌ها نشان دادهاند، بیماران افسرده که مداخلات معنوی دریافت کرده‌اند، زودتر از دیگر آزمودنی‌هایی که مداخلات مادی‌گرایانه دریافت کرده یا هیچ مداخله‌ای دریافت نکرده‌اند، بهبود یافته‌اند.64 کوئنیگ65 به رابطة منفی بین خود معنوی قوی و اضطراب و افسردگی دست یافت. به‌علاوه، او مطالعات چندی انجام داد که یک رابطة منفی بین فعالیت‌های معنوی، مذهبی و دیگر اختلالات روانی را ثابت می‌کند. مطالعات دیگری نیز وجود دارد که چنین رابطه‌ای را گزارش کرده‌اند.66 پژوهش‌های زیادی بر تأثیر روابط خانوادگی نامناسب بر پدیدایی، ادامه و بازگشت افسردگی تأکید کرده‌اند. بیش از نیمی از مراجعان مبتلا به اختلال افسردگی، از عملکرد خانوادگی مشکل‌دار و پریشان رنج می‌برند. کمبود حمایت خانوادگی و ناتوانی در برقراری روابط مناسب با اعضای خانواده، می‌تواند خطر ابتلا به اختلال افسردگی را تا اندازة زیادی افزایش دهد.67 مشاوران در چنین فرهنگ‌هایی، باید به‌جای تأکید بر فرایندهای درون‌روانی مُراجع، بیشتر به روابط بین اعضای خانواده و ائتلاف‌های بین آنها توجه داشته باشند؛ از سوی دیگر، تحمیل ارزش‌های غربی بر خانواده‌های فرهنگ‌های دیگر، هم غیراخلاقی و هم بی‌نتیجه است.68 روان‌درمانی غربی به‌طور عمده در پی بازیابی هماهنگی درون‌روانی از طریق «به هشیار درآوردن مسائل ناهشیار» یا ترغیب فرد به شکوفایی خود، خود شدن، و دستیابی به تمایز و استقلال است؛ درحالی‌که در جوامع شرقی، این نوع روان‌درمانی اغلب موجب به وجود آمدن مواجهه‌ای سخت میان فرد و خانواده‌اش می‌شود. زمانی که فرد از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و روان‌شناختی به خانوادة خود وابسته است، در این مواجهه طرف ناکام و مغلوب خواهد بود و این نوع روان‌درمانی، موجب تشدید مشکلات وی می‌گردد.69 با توجه به اینکه خود فردی، اصل فرهنگی مسلط در فرهنگ و روان‌درمانی مبتنی بر فردگرایی است70 و در این نظام‌ها نقش خود معنوی و خود خانوادگی (خویشاوندی) در فرهنگ‌های شرقی نادیده گرفته شده است،71 این پرسش برای پژوهشگر پیش آمد که آیا مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی، بر کاهش افسردگی مؤثر خواهد بود؟ بنابراین، هدف این پژوهش، تعیین اثربخشی مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی در کاهش افسردگی است. روش طرح کلی مطالعة حاضر، از نوع نیمه‌آزمایشی متشکل از یک گروه آزمایشی و یک گروه گواه بود. این روش نمونه‌گیری، برای روش‌های آزمایشی مناسب است؛ زیرا برای این نوع طرح‌ها، گمارش تصادفی مهم است، نه انتخاب تصادفی نمونه از میان اعضای جامعه.72 برای اجرای این پژوهش، از نمونه‌گیری در دسترس استفاده شد. جامعة آماری مطالعه حاضر، دانشجویان دختری بودند که به کلینیک مراجعه می‌کردند. از میان این افراد، 24 نفر انتخاب شدند که دوازده نفر در گروه آزمایش و دوازده نفر در گروه گواه، به‌طور تصادفی گمارش شدند. به این منظور، با افرادی که به دلیل ابتلا به افسردگی به کلینیک مراجعه می‌کردند، یک جلسه مصاحبة تشخیصی انجام شد و اعضا بر اساس معیارهای زیر برای شرکت در این پژوهش انتخاب شدند: 1. ابتلا به افسردگی بر اساس مصاحبة بالینی ساختاریافته؛ 2. کسب نمرة بالاتر از چهارده در پرسش‌نامة افسردگی بک؛ 3. عدم استفاده از داروهای ضدافسردگی در شش ماه گذشته. ابزار: پرسش‌نامة افسردگی بک73 یا BDI احتمالاً شناخته شده‌ترین و پرکابردترین مقیاس افسردگی است. بررسی‌های مربوط به این پرسش‌نامه تقریباً همه‌جا وجود دارند.74 و گویه‌های آن نشانه‌های هیجانی، رفتاری و بدنی را دربردارند. این پرسش‌نامه نسخة بازنگری‌شدة آزمون افسردگی بک (BDI) می‌باشد و با ملاک‌های افسردگی در چهارمین ویراست راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-IV) منطبق شده است. همانند BDI، BDI-II نیز 21 پرسش دارد و پاسخ‌ها بین 0 تا 3 نمره‌گذاری می‌شوند. نقاط برش در BDI-II با BDI تفاوت دارد. این نقاط عبارت‌اند از: 0 تا 13 = افسردگی جزئی؛75 14 تا 19 = افسردگی خفیف؛76 20 تا 28 = افسردگی متوسط؛77 و 29 تا 63 = افسردگی شدید. نمره‌های بالاتر نشاندهندة علایم افسردگی شدیدترند. BDI-II با مقیاس درجه‌بندی افسردگی همیلتون78 (HRSD) همبستگی 71/. دارد و پایایی بازآزمایی یک‌هفته‌ای آن 93/. است. همسانی درونی این پرسش‌نامه نیز 91/. است.79 همچنین ضریب اعتبار این پرسش‌نامه در ایران به روش بازآزمایی و به فاصلة دو هفته، 80/0 گزارش شده است.80 روش اجرای پژوهش: روند اجرای پژوهش به این صورت بود که ابتدا با دختران دانشجویی که به دلیل افسردگی به کلینیک مراجعه می‌کردند، مصاحبة بالینی انجام، و پرسش‌نامة افسردگی بک در مورد آنها اجرا شد. از میان افرادی که نمرة آنها در آزمون افسردگی بک بیش از چهارده بود و در مصاحبة بالینی افسرده تشخیص داده شدند، 24 نفر به‌طور تصادفی انتخاب شدند. ابتدا یک جلسة توجیهی برای این افراد برگزار گردید و این نکته توضیح داده شد که دوازده نفر از آنها در یک گروه‌درمانی شرکت خواهند کرد و دوازده نفر دیگر پس از اتمام پژوهش، مورد گروه‌درمانی قرار خواهند گرفت. این کار به این منظور انجام شد که تأثیر انتظار درمان میان گروه آزمایش و گروه گواه یک‌سان باشد و اثر آن با اثر مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی بر کاهش میزان افسردگی، مشتبه نشود. سپس این 24 نفر به‌طور تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه جای‌گزین شدند. در ادامه، مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی به‌مدت هست جلسة نود دقیقه‌ای در مورد گروه آزمایش انجام شد. پس از اجرای جلسات، پس‌آزمون روی گروه آزمایش و گروه گواه اجرا شد و داده‌های به دست‌آمده از پیش‌آزمون و پس‌آزمون، مورد تحلیل آماری قرار گرفتند. برای تحلیل نتایج، از آزمون t استفاده شد. در بیشتر مطالعات انجام‌شده در این حوزه، از این آزمون برای تحلیل نتایج استفاده شده است.81 آشنایی با انواع خود و برقراری ارتباط با آنها، شناخت قدرت شفابخش ایمان و معنویت در زندگی، اکتشاف ارزشمندی شخصی و هدف و مأموریت فرد در زندگی، پذیرش مسئولیت، بخشودن و وداع با گذشته، درک و رشد عشق الهی و حرکت به سمت یک‌پارچگی و تعادل، شناسایی جایگاه اعضا در خانواده و نسبت آن با خود فردی اعضا، بررسی تراز پرداخت‌های عاطفی میان اعضا و خانواده‌هایشان و بخشودگی، بررسی قواعد و ارزش‌های خانوادگی و قدردانی، و تعهد برای حرکت به سمت پیوندهای عاطفی با خانواده، از مهم‌ترین اهداف جلسات در مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی‌اند. یافته‌ها مشخصات جمعیت‌شناختی گروه آزمایش و گواه، در جدول 1 آمده است. همچنین میان اعضای گروه آزمایش و گروه گواه از نظر سن، تفاوت معناداری وجود نداشت (56/1t=؛ 489/.=P). جدول 1. مشخصات جمعیت‌شناختی گروه آزمایش و گواه گروه گواه گروه آزمایش 12 12 تعداد 22 23 میانگین سن 5 7 سابقه افسردگی 5 2 سابقه استفاده از خدمات درمانی روان شناختی 2 1 سابقه استفاده از داروهای ضدافسردگی به منظور تعیین تأثیر مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی بر کاهش علایم افسردگی، ابتدا آزمون t برای تعیین تفاوت میانگین میان پیش‌آزمون گروه‌های آزمایش و گواه انجام شد. میانگین و انحراف استاندارد پیش‌آزمون گروه آزمایش و گروه گواه، در جدول 2 آمده است. نتایج آزمون t بر روی پیش آزمون گروه آزمایش و گروه گواه نشان داد که دو گروه، از نظر میزان حضور علایم افسردگی در ابتدای انجام پژوهش، تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند (517/0t=؛ 610/.=P). بنابراین می‌توان انتظار داشت که هرگونه تفاوت میان گروه آزمایش و گواه، در پس‌آزمون ناشی از تأثیر متغیر مستقل (مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی) بوده است. جدول 2. میانگین و انحراف معیار پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه‌های آزمایش و گواه انحراف معیار میانگین گروه 1/87 20/33 آزمایش پیش آزمون 2/06 19/91 گواه 1/16 9/91 آزمایش پس آزمون 1/64 19/16 گواه سپس آزمون t بر روی تفاضل پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه آزمایش و گروه گواه انجام شد (جدول 3). این نتایج نشان می‌دهد که میان تفاضل نمرات پس‌آزمون و پیش‌آزمون گروه آزمایش و گروه گواه، تفاوت معناداری وجود دارد. بنابراین مشخص شد که مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی در کاهش علایم افسردگی گروه آزمایش تأثیرگذار بوده است. جدول 3. نتایج آزمون t تفاضل نمرات پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه‌های آزمایش و گواه سطح معناداری درجه آزادی T مشاهده شده خطای انحراف استاندارد تفاوت میانگین ها حجم نمونه 000/ 22 12/03 0/80 9/66 12 آزمایش 12 گواه آزمون افسردگی بک، پس از سه ماه بر روی اعضای گروه آزمایش و گروه گواه اجرا گردید و نتایج حاصل از آن ارزیابی و تحلیل شد. برای تعیین پایداری اثر مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی بر اعضای گروه آزمایش، تفاضل نمرات پیش‌آزمون و نمرات حاصل از پیگیری سه‌ماهه، از طریق آزمون t بررسی شد. نتایج نشان داد که پس از سه ماه میان اعضای گروه آزمایش و گروه گواه، تفاوتی معنادار در میزان بروز علایم افسردگی وجود دارد. بنابراین مشخص شد مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی پس از سه ماه همچنان در کاهش علایم افسردگی مؤثر است. نتایج حاصل از انجام آزمون t بر روی تفاضل نمرات پیش‌آزمون و نمرات حاصل از پیگیری، در جدول 4 آمده است. بحث و نتیجه‌گیری یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که پروتکل مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی، بر درمان افسردگی مؤثر است. یافته‌های این پژوهش با یافته‌های مطالعاتی که نشاندهندة تأثیر خود معنوی بر کاهش افسردگی82 و همچنین تأثیر روابط خانوادگی بر کاهش افسردگی را نشان دادهاند،83 همسو می‌باشد. اهمیت این یافته در این است که از سازه‌هایی برای درمان افسردگی استفاده کرده است که پیش از این در نظریه و درمان‌های رایج در درمان افسردگی مورد غفلت قرار گرفته‌اند یا دست‌کم به آنها کم‌توجهی شده است. خود معنوی و خود خانوادگی از سازه‌های مهم شخصیتی و از ابعاد مهم خود در بسیاری از جوامع جمع‌گرایند.84 با توجه به آنچه فوکو85 دربارة رابطه دانش و قدرت و تلاش جریان‌های قدرت برای کنترل مسیر دانش مطرح می‌کند و با توجه به اینکه جریان اصلی روان‌درمانی در آمریکای شمالی و اروپای غربی شکل یافته و رشد کرده است، پارادایم‌های مطرح‌شده در جریان اصلی روان‌درمانی، آگاهانه یا ناآگاهانه بر اساس اصول و مبانی فکری و اعتقادی و ساختارهای شخصیتی و اجتماعی فرهنگ‌های آن کشورها بوده است. همچنین جریان اصلی روان‌درمانی، به سمت صادر کردن همین نظریه‌ها و درمان‌ها به فرهنگ‌ها و جوامع دیگر بوده است که این خود می‌تواند دلایل متعددی همچون تلاش برای نفوذ فرهنگی، عدم آمادگی جوامع مقصد برای صورت‌بندی نظریه‌های بومی یا بی‌توجهی به تفاوت‌های فرهنگی داشته باشد. بنابراین، پرواضح است که اصول و مبانی نظری و عملی این روش‌های درمانی، متناسب با پارادایم‌های فرهنگی غالب در جوامعی باشد که در آنها شکل گرفته‌اند. این پژوهش در راستای ساختاردهیِ دوباره به ترکیب مفاهیم نظری و صورت‌بندی عملی درمان‌ها، مداخلة مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی را طراحی و اثربخشی آن را ارزیابی کرده است. یافتة این پژوهش مبنی بر تأثیر این مداخله بر کاهش علایم افسردگی، نشاندهندة اهمیت این سازه‌ها در پدیدایی، تداوم و درمان افسردگی است. ازآنجاکه تاکنون پژوهشی از این پروتکل دوسازه‌ای استفاده نکرده است، شواهد پژوهشی برای تأیید اثربخشی یا عدم اثربخشی آن وجود ندارد. بنابراین، در اینجا به پژوهش‌هایی اشاره می‌شود که اهمیت ابعاد معنوی یا ابعاد خانوادگی در درمان افسردگی را تأیید کرده‌اند. پژوهش‌های زیادی به تعیین اثربخشی مداخله‌های مبتنی بر معنویت یا خود معنوی در درمان افسردگی پرداخته‌اند. توئرسکی86 در پژوهش خود به این نتیجه دست یافت که معنویت‌درمانی ده جلسه‌ای آنها که روی پانزده نفر انجام شده بود، در کاهش علایم افسردگی این افراد مؤثر بوده است. در این پژوهش بر مفاهیم معنوی سخت‌کوشی، ارتباط با یک منبع فرامادی، صبر، گذشت و قدردانی تأکید شده است و پس از ده جلسه آموزش این مفاهیم به‌صورت نظری و عملی به افرادی که بر اساس پرسش‌نامة افسردگی بک و همیلتون دارای علایم افسردگی بوده‌اند، مشخص شد که این درمان بر کاهش علایم افسردگی در این افراد مؤثر بوده است. تغییرات به وجودآمده در ساختار اجتماع، موجب پیچیده‌تر شدن روابط میان‌فردی و افزایش نقش این روابط در سلامت روان افراد شده است. پژوهش‌های زیادی به تأثیر روابط میان‌فردی نامناسب بر پدیدایی، ادامه و بازگشت افسردگی تأکید کرده‌اند.87 بیش از نیمی از مراجعان مبتلا به اختلال افسردگی، از عملکرد میان‌فردی و روابط خانوادگی مشکل‌دار و پریشان رنج می‌برند.88 مشکلات خانوادگی و میان‌فردی، شایع‌ترین پدیدة گزارش‌شده از سوی مراجعان مبتلا به اختلال افسردگی بوده است. همچنین کمبود حمایت خانوادگی و ناتوانی در برقراری روابط مناسب با اعضای خانواده می‌تواند خطر ابتلا به اختلال افسردگی را تا اندازة زیادی افزایش دهد.89 پژوهش‌های انجام‌شده در حوزة درمان افسردگی، همواره درصدد کشف عوامل تأثیرگذار بر پدیدایی، ادامه و بهبود این اختلال بوده‌اند.90 مطالعات انجام‌شده در این زمینه نشان می‌دهند که نقش روابط خانوادگی، همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر افسردگی مطرح بوده است.91 بنابراین، استفاده از آن دسته از کاربست‌های درمانی که به روابط خانوادگی و نقش‌های فرد در سیستم خانواده می‌پردازند، می‌تواند نقش مؤثری بر کنترل، بهبود و جلوگیری از بازگشت علایم افسردگی داشته باشد. پژوهش‌ها نشان دادهاند که خود خانوادگی و میان‌فردی افراد، تا اندازة زیادی به فرهنگ وابسته است و نمی‌توان بدون توجه به این مؤلفه در بسیاری از فرهنگ‌ها، به ویژه فرهنگ‌های شرقی جمع‌گرا، به بازده درمانی مناسبی دست یافت.92 بنابراین، مشاورانی که با مراجعانِ دارای فرهنگ جمع‌گرا کار می‌کنند، باید توجه خاصی به درک روابط بین میان‌فردی (تعارض‌ها، ائتلاف‌ها و موازنه‌های قدرت) و موقعیت فرد در خانواده داشته باشند. مشاوران و درمانگرانی که روابط خانوادگی را نادیده می‌انگارند و در مقابل بر مسائل درون‌فردی افراد تمرکز می‌کنند، به بیراهه می‌روند و در درک وضعیت واقعی مُراجع ناکام می‌مانند. مشاوران در چنین فرهنگ‌هایی، باید به‌جای تأکید بر فرایندهای درون‌روانی مراجع، بیشتر به روابط بین اعضای خانواده و ائتلاف‌های بین آنها توجه داشته باشند. از سوی دیگر، تحمیل ارزش‌های غربی بر خانواده‌های چنین فرهنگ‌هایی، هم غیراخلاقی و هم بی‌نتیجه خواهد بود.93 بنابراین، با توجه به اهمیت مسائل خانوادگی در فرهنگ و جامعة ایرانی، استفاده از آن دسته از رویکردهای درمانی که بر این مؤلفه‌ها تأکید دارند، بازده درمانی مناسب‌تری در پی خواهد داشت. همان‌گونه‌که پیشتر اشاره شد، نظریه‌های رایج روان‌درمانی تا اندازة زیادی بر خود فردی مراجعان و فرایندهای درون‌روانی آنها متمرکز شده‌اند که این امر تا حد زیادی به واسطة فرهنگ مسلط در کشورهایی است که این نظریه‌ها در آن کشورها به وجود آمده و توسعه یافته‌اند. این در حالی است که این گونة روان‌درمانی در جوامع غیرغربی، به واسطة نادیده گرفتن جنبه‌های ارتباطی، بازده درمانی مناسبی ندارد. بنابراین، ارائة روش‌های درمانی مبتنی بر ارزش‌های فرهنگی و مذهبی بومی در کشور ما نیز مهم و ضروری است. یکی از محدودیت‌های این پژوهش، استفاده از آزمودنی‌های یک جنس است. در این پژوهش، تنها از دختران دانشجو برای اجرای پژوهش استفاده شد که به دلیل مراجعة بیشتر دختران دانشجو به کلینیک بوده است. تشکیل منظم جلسات و حضور به‌موقع اعضای گروه، دیگر محدودیت این پژوهش بود. پیشنهاد می‌شود در آینده پژوهش‌هایی در زمینة اثربخشی مداخلات مبتنی بر خود معنوی و خود خانوادگی، بر روی پسران و جامعه‌های آماری دیگر انجام شود. بررسی افتراقی میزان تأثیر خود معنوی در مقایسه با خود خانوادگی نیز موضوع مناسبی برای پژوهش‌های آینده است. پی‌نوشت‌ها: 1. E. Schramm., etal., "Efficacy of Interpersonal Psychotherapy plus pharmacotherapy", Journal of Affective Disorders, v109 , p: 68. 2. APA. 3. A. Zuckoff, etal., Motivational interviewing as a prelude to psychotherapy of depression, In, Arkowitz, H., etal, 2008, Motivational Interviewing in the Treatment of Psychological Problems, p: 125. 4. حسین کاویانی وهمکاران، « شیوع اختلال‌های افسردگی در شهر تهران»، مجله دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، ش 5، 1379، ص 395. 5. Major depression. 6. مهدی سلیمانی و پروانه محمدخانی، « تأثیر روان درمانی بین فردی گروهی کوتاه مدت در کاهش علائم افسردگی دانشجویان و اثر این درمان بر سبک اسناد و نگرش‌های ناکارآمد»، پژوهش‌های روان‌شناختی، ش 1، 1378، ص 44. 7. M. P. Seligman., etal, The Abnormal psychology. 8. I. Elkin., etal., "National institutes of mental health treatment of depression collaborative research program, General effectiveness of treatments", Archives of General Psychiatry, v 4611, p: 978. 9. Sadness. 10. Dysphoric. 11. A. Zuckoff, etal., Motivational interviewing as a prelude to psychotherapy of depression, In, Arkowitz, H., etal, 2008, Motivational Interviewing in the Treatment of Psychological Problems, p: 230. 12. M. Weissma, J. C. Markowitz., Interpersonal psychotherapy, In B, J, Sadock, & V, A, Sadock Eds., Kaplan & the Sadock’s comprehensive textbook of psychiatry, p: 165. 13. I. Elkin, etal., "National institutes of mental health treatment of depression collaborative research program, General effectiveness of treatments", Archives of General Psychiatry, v 4611, p: 978. 14. Biological. 15. Psychoanalysis. 16. Cognitive. 17. Behavioral. 18. Interpersonal. 19. M. Weissman, J. C. Markowitz., Interpersonal psychotherapy, In B, J, Sadock, & V, A, Sadock Eds., Kaplan & the Sadock’s comprehensive textbook of psychiatry, p: 256. 20. M. P. Seligman, etal., The Abnormal psychology, p: 352. 21. Self. 22. Freud. 23. James. 24. Allport. 25. Proprium. 26. D. Pederson., "Identity characteristics of groups with high and lowspiritual identity", Journal of social behavior and personality, v 28, p: 532. 27. A. Roland., Cultural pluralism and psychoanalysis, p: 230. 28. Individualized self. 29. Familial self. 30. Spiritual self. 31. A. Roland., Cultural pluralism and psychoanalysis, p: 199. 32. J. Poll, T. Smith., "the spiritual self, toward a conceptualization of spiritual identity development",Journal of psychology and theology, v 31, p: 135. 33. Self. 34. “I”. 35. A. Roland., Cultural pluralism and psychoanalysis, p; 251. 36. Insividualism. 37. Autonomy. 38. Equality. 39. B. .Xie., Chinese International Students’ Perceptions and Attitudes Toward Seeking Psychological Counseling Services, A Qualitative Exploration, p: 134. 40. R . Yahuda., Predicting the development of PTSD from acute response to a trauma event, p: 341. 41. C. Yoonhwa., Mental health values, culture, and the therapeuticprocess, A systematic investigation of value-related discourse between a White American counselor and a Korean client, p: 121- 4. 42. J. Poll., T. Smith., "the spiritual self, toward a conceptualization of spiritual identity development",Journal of psychology and theology, v 31, p: 129- 132. 43. A.Twerski., the spiritual self, reflections on recovery and God, Minnesota, p: 123- 126. 44. L. Ross., "Spiritual aspects of nursing", Journal of Advanced Nursing, v 19, p: 439- 441. 45. Y. Levkovitz, etal., "Group interpersonal psychotherapy for patients with major depression disorder-Pilot study", Journal of Affective Disorders, v 60, p: 193. 46. A.Twerski., the spiritual self, reflections on recovery and God, Minnesota, p: 121- 125. 47. A. Roland., In search of self in India and Japan, p: 298. 48. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 22، ص 247. 49. همان. 50. محمدحسین طباطبایی، معنویت تشیع، ص 163. 51. عبدلله جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ص 110- 102. 52. مرتضی مطهری، همان، ج 22، ص276- 289. 53. عبدلله جوادی آملی، همان، ص 118. 54. M. A. Al-Jabiri., Formation of arab thought, p: 120-131. 55. علق: 1 ـ 5. 56. عبدلله جوادی آملی، همان، ص 126. 57. مرتضی مطهری، همان، ج 22، ص 315. 58. محمدعثمان نجاتی، قرآن و روانشناسی، ترجمة عباس عرب، ص 231. 59. بقره: 45. 60. بقره: 153. 61. بقره: 155 ـ 157. 62. H. Koenig., "Religion, spirituality and health in medically ill hospitalized older patients", J AmGeriatr Assoc, v 52, p: 556. 63. J. Rush, M. Thase., Psychotherapies for depressive disorders, A Review, In Maj, M, & Sartorius, N, 2002 Depressive Disorders, p: 174- 182. 64. مصطفی حمدیه و صدیقه ترقی جاه، « تأثیر گروه درمانی شناختی معنوی بر میزان افسردگی»، پژوهنده، ش 5، 1387، ص 185. 65. I. Elkin., etal., "National institutes of mental health treatment of depression collaborative research program, General effectiveness of treatments", Archives of General Psychiatry, v 4611, p: 985. 66. J. Rosselló & G. Bernal., The efficacy of cognitive-behavioral and interpersonal treatments for depression in Puerto Rican adolescents, Journal of Consulting and Clinical Psychology, v 67, p: 742. 67. A. DiMascio, etal., "A control group for psychotherapy research in acute depression, One solution to ethical and methodological issues", Journal of Psychiatric Research, v 15, p: 189. 68. J.Christopher., "Counseling"s inescapable moral visions", Journal of Counseling and Development, v 751, p: 19. 69. M. Dwairy., Counseling and Psychotherapy with Arabs and Muslims, p 324. 70. J.Christopher., "Counseling"s inescapable moral visions", Journal of Counseling and Development, v 751, p: 21. 71. A. Roland., In search of self in India and Japan, p: 211- 224. 72. S. Kittner., "Familial aggregation of ischemic stroke in young women, The Stroke Prevention in Young Women Study", Genet Epidemiology, v 30, p: 606. 73. Beck Depression Inventory 74. A, T. Beck., & M.E. Weishaar.,Cognitive therapy, In R, J, Corsini & D, Wedding Eds, Current psychotherapies, p: 247. A, T. Beck, etal., Manual for the Beck Depression Inventory- II, p: 168. 75. Partial Depression. 76. Light Depression. 77. Moderate Depression. 78. Hamilton. 79. M. Kelly, etal., "Non-treatment related sudden gains in depression, The role of self evaluation",Behaviour Research and Therapy, v 45, p: 740. 80. بنفشه غرایی، « بررسی پاره‌ای ازالگوهای شناختی در بیماران مبتلا به همبودی اضطراب و افسردگی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ص 115. 81. L. Mufson, etal., "Efficacy of interpersonal psychotherapy for depressed adolescents", Archives of General Psychiatry, v 566, p: 575. M. Weissman., etal., "The efficacy of drugs and psychotherapy in the treatment of acute depressive episodes", American Journal of Psychiatry, v 1364B, p: 556. P. Bolton, etal., "Group interpersonal psychotherapy for depression in rural Uganda, A randomized controlled trial", JAMA, v 289, p: 3121. 82. G. A. Hinrichsen, & K. F. Clougherty., Interpersonal psychotherapy for depressed older adults, p: 175- 178. 83. A. DiMascio, etal., "A control group for psychotherapy research in acute depression, One solution to ethical and methodological issues", Journal of Psychiatric Research, v 15, p: 192. W. Tseng, J. Streltzer, culture and psychotherapy, a guide to clinical practice, p: 202. 84. H. Koenig., Spirituality in patient care, Philadelphia, p 98. 85. M. Foucault., The Order of Things, An Archaeology of the Human Sciences, p: 111. 86. A. Twerski., the spiritual self, reflections on recovery and God, Minnesota, p: 54- 58. 87. R. Mulcahy., "A randomised control trial for the effectiveness of group interpersonal psychotherapy for postnatal depression", Archives of Women’s Mental Health, v 132, p: 127. 88. B. Xie, Chinese International Students’ Perceptions and Attitudes Toward Seeking Psychological Counseling Services, A Qualitative Exploration, p: 116. 89. P. Ravitz., "The interpersonal fulcrum-interpersonal psychotherapy for depression", CPA Bulletin, v 36, p: 15. 90. J. Markowitz., "Interpersonal psychotherapy for chronic depression", JCLP, v 59, p: 849. 91. V. McIntosh., "Interpersonal psychotherapy for anorexia nervosa", International Journal of Eating Disorders, v 27, p: 133. 92. K. Conner, & N. Grote., "A model for evaluating the cultural relevance of empirically-supported mental health interventions", Families in Society, v 89, p: 6. 93. M. Dwairy., Counseling and Psychotherapy with Arabs and Muslims, p: 142. منبع: فصلنامه روانشناسی دین – شماره 19 پایان متن/
93/06/12 - 00:45
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 48]
-
اجتماع و خانواده
پربازدیدترینها