محبوبترینها
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
جراحی و درمان ریشه دندان عفونی با خانم دکتر صفوراامامی
چه مواردی بر قیمت کابین دوش حمام تاثیر دارند؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1796688198
بازنگری دستگاه نظری آینده‌پژوهی در جهان بینی اسلامی
واضح آرشیو وب فارسی:فارس:
بازنگری دستگاه نظری آینده‌پژوهی در جهان بینی اسلامی
آینده پژوهی از نگاه اسلام، ، سیر تمدن بشری را هدفمند دانسته و مهمتر این‌که با بشارت پیروزی صالحان و پرهیزکاران در آینده و ظهور امام حاضر، انگیزه درونی مضاعفی برای تلاش و استقامت، به انسان می‌بخشد.
بخش دوم و پایانی 4. یافته‌هایی از موضوع «آینده‌پژوهی از نگاه اسلام» در مجموع، اگر گونه‌های آینده پردازی، به سه طیف: 1. آینده پردازی آرمانشهری[22]2. ترسیم خط سیر تمدن آینده (فلسفة تاریخ) 3. تحلیل آینده برپایه داده‌های صنعتی و فن شناختی تقسیم شوند، بنا بر مباحث قبلی، در اسلام گزاره‌های حیاتی و مهمی برای بخش‌های اول و دوم وجود دارد. برای بخش سوم نیز اگر نگاه به آینده متمرکز بر حوزة فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی باشد (آینده‌نگاری نسل چهارم)، اسلام دراین زمینه نیز گزاره‌های ویژه و مهمی دارد؛ لذا اهمیت دارد که آینده‌پژوهی همچون یک علم میان رشته‌ای و فرارشته‌ای، ارتباط لازم را با علوم اسلامی[23] برقرار کرده و در وجوهی که ضروری است، مطابق جهان‌بینی اسلامی باز تعریف شود. 4-1. گزاره‌هایی در جهت بازتعریف آینده‌پژوهی از نگاه اسلام با توجه به مطالب پیش گفته شده بر اساس ادبیات آینده‌پژوهی و گزاره‌های مرتبط از دین مبین اسلام، به باز تعریف این فرایند می‌پردازیم: الف. همچنانکه خاستگاه اصلی انسان برای آینده پژوهی، دو عامل عقل و وحی(قرآن و روایات اهل بیت عصمت علیه السلام) می‌باشد، ساخت آینده نیز با این دو عامل امکان‌پذیر است. با این تفاوت که محصول عقل تجربی، علم و فناوری بوده و وحی، جهت دهنده و تکامل بخش آن به سوی حقایقی فراتر از عالم حس و تجربه است. ب. از نگاه اسلام، حوزة بحث و اثرِ آینده‌پژوهی ـ چه به مفهوم علم و چه به مفهوم فناوری ـ آیندة انسانی است که دو بعد جسم و روح داشته در شأن خلیفه الهی آفریده شده است تا با پاسداری از امانت الهی در عرصة خاک به نقش آفرینی مشغول شده و به مراتب عالی حیات مادی و دریافت‌های معنوی نائل گردد. انسان، در جهان بینی اسلامی، جایگاه و ویژگی‌های مشخصی در ابعاد فردی و اجتماعی در صحنة عالم دارد، لذا آینده‌پژوهی در فضای مفهومی اسلام، با چالش علم تجربی و فلسفی برای تعریف رابطه انسان، طبیعت و خدا، مواجه نیست. ج. در آینده‌پژوهی از نگاه اسلام، با تکمیل نقطه نظرات بعضی از دانشمندان، خاستگاه نگاه انسان به آینده، پس از نیاز انسان به حفظ بقای مادی، به حس کمال جویی و تأمین سعادت ابدی تعریف می‌شود. د. آینده‌پژوهی از نگاه اسلام، با حوزه‌هایی از مطالعه آینده ارتباط برقرار می‌کند که به نوعی با آیندة انسان و جامعه رابطه داشته باشد و برای این مطالعه نیز قائل به مطالعة بین رشته‌ای اعم از علوم تجربی، فلسفی و اسلامی است. د. آینده‌پژوهی از نگاه اسلام نیز دارای دو وجه اکتشافی و تجویزی است. از طرفی با وجهة اکتشافی خود، هم سعی در واکاوی محیط محسوس پیرامون انسان و جامعه (علوم طبیعی و فناوریهای سخت) برای تسلط بر طبیعت داشته و هم سعی در واکاوی ظرفیت‌های روحی و روانی انسان و جامعه (علوم انسانی و فناوری نرم) برای تدبیر بهتر امور فردی و اجتماعی دارد. از طرف دیگر، بر اساس وجه تجویزی متخذ از منابع قرآن و روایات اهل بیت علیه السلام آیندة مطلوب را ترسیم می‌کند. حتی برای رسیدن به آیندة امن و پایدار به آن تکاپوی اکتشافی ـ به ویژه در بعد نرم ـ جهت می‌دهد. نگاه به آینده‌پژوهی از زاویة دید اسلام، فراتراز سطح «روش و ابزار بررسی آینده» بوده و در خصوص «چرایی، محتوا و فلسفة بررسی آینده» و در حقیقت جهت دهی به روش‌ها، ابزارها و فرآیندها بحث می‌کند؛ اما هم در جنبة اکتشافی آینده و هم در جنبة تجویزی آن، بر روش‌شناسی‌های منطقی تأکید دارد. ه. آینده‌پژوهی از نگاه اسلام، با اتکای به منابع قطعی الصدور در بیان جهان بینی، فلسفه تاریخ بشری، آرمان‌ها و ارزش‌ها؛ انسان و جامعة انسانی را به دور از تشویش تجربه‌های ناقص بشری، در مسیر کلی منتج به سعادت فرا می‌خواند. و. آینده‌پژوهی از نگاه اسلام، جدا از این‌که فهم چیستی آینده را فراتر از ظرفیت عقلی و معرفتی بشر می‌داند، انسان را به بهره‌گیری از عقل تجربی و عقل فلسفی و فراسوی آنها خرد جمعی، برای طراحی آینده تشویق می‌کند. جالب این‌که گزاره‌های اسلام در باب آینده، بیش از آن‌که بر شناختن تأکید داشته باشد بر ساختن و برنامه ریزی برای آن، دلالت دارد. در مجموع، دین اسلام، امکان پیش بینی آینده را برای محدودی از نخبگان امکان پذیر دانسته است؛ ولی طراحی و ساخت آینده را نیازمند حضور، همگرایی وتعهد همگان می‌داند. ز. به اعتقاد جیمز دتیور، آینده، از تعامل چهارمؤلفه پدید می‌آید (وحیدی مطلق و ملکی‌فر، www.iranforesight.ir: ص5) رویدادها، روندها، تصویرهای آینده و اقدامات؛ اما با توجه به آموزه‌های دین اسلام، شکل‌گیری آینده در بستر ارادة الهی قابل بررسی است؛ لذا آرمان‌ها و اقدامات ما به انضمام پیش بینی و بررسی حوادث و روندهای جاری سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، طبیعی، وقتی میتواند به ساخت آینده‌ای امن و پایدار بینجامد که مبتنی بر بررسی و مطالعة ارادة الهی در جریان آفرینش باشد. به عبارتی در اسلام، گزاره‌ای مهمتر از آنچه دانشمندان غربی از عوامل شکل دهندة آینده مطرح می‌کنند، طرح می‌شود و آن، ارادة الهی است. اگر تلاش‌های بشری برای تحقق امری در آینده بسیج شوند، فصل الخطاب برای شکل‌گیری آینده، ارادة الهی خواهد بود. این گزاره، فقط در جهان بینی اسلامی قابل فهم و تحلیل می‌باشد. آینده متأثر از چیست؟ ح. آینده‌پژوهی از نگاه اسلام، به نحو هنرمندانه‌ای نگاه به آخرت را با نگاه به دنیا می‌آمیزد و این دو را لازم و ملزوم هم می‌داند. ضمن این‌که نگاه به آینده را فراتر از خاک، به افلاک می‌برد. ط. این آینده پژوهی، سیر تمدن بشری را هدفمند دانسته و مهمتر این‌که با بشارت پیروزی صالحان و پرهیزکاران در آینده و ظهور امام حاضر، انگیزة درونی مضاعفی برای تلاش و استقامت، به انسان می‌بخشد. اسلام، انسان‌ها را به تمهید ظهور واستقبال از حجت زندة الهی فرا می‌خواند، تا با بهره‌گیری از آن عقل کل، نه تنها به حل بهتر مسائل زندگی خود موفق شوند، بلکه در جایگاه اشرف مخلوقات، به کمال واقعی خود در معرفت و کشف رازهای خلقت نایل گردند؛ لذا مفهوم عمیق انتظار را همچون ذخیرة بی بدیلی برای معنا و هدف دهی به زندگی و ایجاد امید به آیندة روشن، همراه دارد. ذکر این نکته مفید خواهد بود که اگر ظهور امام زمان علیه السلام و مباحث آخرالزمانی اسلام که یک واقعة قطعی است، حتی یک واقعة شگفتی ساز[24] در نظر گرفته شود؛ به حکم عقل سلیم، می‌باید آمادگی لازم را در وجوه مختلف اجتماعی، اقتصادی و به ویژه فرهنگی برای آن، به وجود آورد. حاصل این‌که هر جامعه‌ای که جایگاه خود را بر اساس جهان بینی خالق هستی بازشناخته، و روند توسعة علمی و گسترش نوآوری و خلاقیت اجتماعی خود را همراه روند توسعه فرهنگی و انگیزش اجتماعی‌اش با ارادة الهی همگرا کند، نه تنها میتواند در آینده نه چندان دور، جایگاه ممتازی میان تمدن بشری بازیابد، بلکه خواهد توانست مسیر وصول خود را به آیندة امن و پایدار هموارنماید. شکل 2 به صورت نمادین عناصری را که میتواند به تعجیل در وقوع آیندة امن و پایدار بینجامد به تصویر می‌کشد. البته به طور حتم در مسیر رسیدن به آیندة امن و پایدار، روندها و حوادثی رخ خواهد داد که باید خود را برای آنها آماده کرد؛ اما مهم این است که اقدامات کنونی در راستای آرمان‌های همگرا با ارادة الهی بوده و حتی المقدور به بهره‌گیری مناسب از فرصت‌ها (روندها و حوادث مثبت ) و دفع به موقع چالشها (روندها و حوادث منفی) منجر شود؛ به ویژه آنچه در این میان به عنوان دو پیشران کلیدی و محوری قابل توجه و سرمایه گذاری جدی است، کلان روندهای توسعه علمی و توسعه فرهنگی است که هدایت آن در بلند مدت، مسیر توسعه ملی را دگرگون خواهد ساخت. لذا این امر، مستلزم تمرکز ساختاریافته بر آیندة «علوم و فناوری‌ها در بستر فرهنگ اسلامی» می‌باشد. 4-2. اصول آینده‌پژوهی از نگاه اسلام با استفاده از معارف دین اسلام، علاوه بر اصولی که در بخش 2.3 تصریح شد، اصول دیگری را می‌توان به اصول آینده‌پژوهی افزود. ضمن این‌که این اصول، سطح و عمق ممتازی به مطالعات آینده‌پژوهی می‌بخشد، برخی جوانب اصول آینده‌پژوهی عرفی را نیز تکمیل می‌نماید: الف. آیندة انسان، انتها ناپذیر و ابدی است. به استناد منابع علوم اسلامی، امتداد و جریان حیات انسان، ابدی بوده و به پایان حیات این دنیا منتهی نمی‌شود. اهمیت مطلب در این است که آن آیندة ابدی، متأثر از فرآیند زندگی دنیای او است. ب. گرچه انسان در یک چارچوب مشخص، امکان تصرف در آینده را دارد، ارادة او در ساخت آینده، در طول ارادة الهی قرارمی گیرد. عالم خلقت، بر اساس قوانین تکوینی الهی طراحی شده است که در آن میان، انسان دارای ویژگی‌های ممتازی چون عقل، اختیار و روح الهی است. کشف قوانین تکوینی و بهره‌گیری از آنها، میتواند اوج بهره‌گیری از طبیعت را برای انسان به ارمغان داشته باشد. با توجه به تمایز انسان از سایر مخلوقات، خداوند برای تضمین بیشترین بهره‌گیری انسان از عالم هستی و در راستای هدف خلقت او، به ابلاغ قوانین تشریعی پرداخته است؛ بنابراین به‌کارگیری ارادة انسانی درکشف و فهم قوانین تکوینی(علم و فناوری) و قوانین تشریعی (نهادها) و فلسفة خلقت است که میتواند انسان را در جهت تسخیر آیندة امن و پایدارش راهنمایی کند. ج. برخی آینده‌ها قطعاً وقوع خواهند یافت؛ همچنانکه بنا بر استدلالات و روشمندی‌های موجود در حوزة علوم طبیعی و انسانی، وقوع برخی رویدادها اثبات شده و بلکه بدیهی‌اند؛ برای نمونه: در علم ستاره‌شناسی، پایان یافتن عمر خورشید قطعی است و در علم جمعیت‌شناسی، پیر شدن جمعیت یا وقوع مرگ انسان ـ پایان زندگی دنیایی او ـ محرز است. در علوم اسلامی نیز بنا بر استدلالات و روشمندی‌های خاص خود، وقوع رستاخیز (معاد) و در ادامه، حیات ابدی انسان و نیز ظهورآخرین منجی بشریت اثبات شده است. گرچه در هیچ کدام از موارد فوق، زمان وقوع یا کیفیت وقوع آنها دقیقاً مشخص نیست، بنا به تناسب اهمیت و تأثیرگذاری هر یک از رویدادهای فوق درآیندة جامعه و فرد، باید به کسب آمادگی‌های لازم برای ورود به آینده پرداخت. د. آینده‌هایی مطلوب هستند که در راستای تأمین آیندة امن و پایدار جامعة انسانی تعریف شده باشند و آیندة امن و پایدار نیز ذیل آموزه‌های الهی اسلام قابل تعریف است. 4-3. پیدایش زمینة طرح آینده‌نگاری نسل پنجم آینده نگاری فرآیندی است که در ادامه مطالعات آینده پژوهانه در سطح کشورهای جهان مورد توجه قرارگرفته و دارای اهداف ااختصاصی و عام می‌باشد (عظیمی، همان: ص13-15). فرهاد نظری زاده چارچوبی از روند شکل گیری نسلهای چهارگانه آینده نگاری ارایه کرده است (نظری‌زاده، 1385). مرور نسلهای اول تا چهارم آینده‌نگاری و بررسی تمایز و جهش‌های معرفت شناختی هر یک، معطوف به ابعاد و ماهیت حوزه‌های مؤثر بر آینده علم و فناوری می‌باشد در نظر گرفتن فشار علم در نسل اول آینده نگاری، رایج بود. در نسل دوم آینده نگاری، کشش بازار نیز مورد ملاحظه قرارگرفت. مسایل اجتماعی، زیست محیطی، تعاملات محیط بیرونی و درونی، از ملاحظاتی بوده که موجب طرح نسل سوم آینده‌نگاری شده است. زمینة طرح آینده‌نگاری نسل چهارم، بسط نگاه از حوزه علوم و فناوریهای سخت، به علوم و فناوریهای نرم بوده است. نتیجة تجارب بین المللی حکایت از آن دارد که آینده، ساختنی است ـ و مهم‌ترین رویکرد برای ساخت آینده، یافتن بهترین مسیر توسعه علم و فناوری مطابق خواست‌ها و نیازهای جامعه است. آینده نگاری نسل پنجم: باز خوانی تجارب گذشته و نیز مرور آموزه‌های دین اسلام، فضای جدیدی برای تغییر رویکرد برای ساخت آینده پیش رو قرار می‌دهد که می‌توان از آن به عنوان آینده نگاری نسل پنجم یادکرد. جهش اصلی میان آینده‌نگاری نسل پنجم با نسلهای پیشین، در عمق نگاه به آینده است. در این رویکرد، هدف، ساخت آینده امن و پایدار است که متأثر و متصل به آینده جاودان تعریف می‌شود. در این رویکرد، بر محوریت مجموعه علوم و فناوری نرم و سخت، عرضه و تقاضای علم و فناوری، عوامل درونی و بیرونی تأکید می‌شود، با این تفاوت اساسی که فرآیند بسط و به‌کارگیری علم و فناوری ـ به ویژه علوم و فناوریهای نرم ـ هم جهت با آموزه‌ها و عقاید متقن اسلام و گسترش تقوای الهی و به عبارت دقیق‌تر در راستای اراده الهی صورت می‌گیرد. اگر یکی از اهداف عمده در آینده نگاری‌های نسلهای قبلی گسترش و توسعه نوآوری و خلاقیت اجتماعی باشد در آینده‌نگاری نسل پنجم؛ علاوه بر آن، هدف دیگری چون گسترش و توسعه انگیزش و هدفمندی اجتماعی، مطابق با یک جهان بینی بی بدیل و استثنایی می‌باشد. لذا از جمله نتایج عام آینده‌نگاری نسل پنجم، تمرکز بر آینده بلند مدتی است که در امتداد آیندة امن و پایدار و آیندة جاوید رقم بخورد. به عبارتی معاش نیکو را در جهت معاد نیکو هدف گذاری نماید. این مهم، فضای مفهومی مناسبی برای اتصال نقشه جامع علمی و مهندسی فرهنگی کشور ایجاد می‌کند. همچنانکه هدف از توسعه علوم و فناوریهای سخت تسلط بیشتر برطبیعت و هدف از توسعه علوم و فناوریهای نرم تسلط بیشتر بر روان انسان و جامعه بوده است؛ اگر این رویکرد هماهنگ با اراده الهی شده و در تعامل با بسط و تعمیق تقوی الهی در جامعه صورت گیرد، بهره جامعه انسانی از مواهب و نعم الهی در گستره آفاق و انفس به صورت تصاعدی فزونی(برکت) خواهد یافت. 5. اهمیت بازنگری آینده‌پژوهی از نگاه اسلام مرور ادبیات و مبانی آینده‌پژوهی در قسمت‌های قبل، دو سؤال کلیدی را بی پاسخ می‌گذارد: دغدغة ما برای ما نگاه به آینده چیست؟ گمشدة اصلی ما در فعالیت‌های آینده نگرانه چیست؟ به طور خلاصه، اگر محور مطالعات آینده‌نگر ما «انسان» است که باید هم همین باشد، بنابر منطق حاکم بر آینده‌نگری، ابتدا لازم است تعریف دقیقی از انسان و هستی و جایگاه او در عالم داشت، تا بتوان به آیندة او اندیشید. در آینده‌پژوهی عرفی، انسانی مد نظر قرارمی گیرد که بدون دغدغة مبدأ و معاد و نحوة ارتباط با خالق هستی، دربارة حیات محدود دنیایی رها شده است؛ در حالی که در آینده‌پژوهی از نگاه اسلام، وضعیت متفاوت است. در ادامه برخی دلایل بازتعریف فرآیند آینده‌پژوهی در فضای مفهومی اسلام، مورد اشاره قرارمی گیرند: الف. بحران معنویت و هدف زندگی، بر خلاف رشد علم و فناوری ارتقای نسبی توانمندی انسان با رشد و گسترش علوم و فناوری‌ها برای حل مسایل زندگی، این تصور غالب را ایجاد کرده است که کاوش در حیطة علم و فناوری، میتواند به تصاحب فرصت‌های آینده منتهی شود؛ لذا طی پنج دهة اخیر، کنار سایر گونه‌های مطالعات آینده پژوهانه، حرکتی آغاز شد که آینده را بر محور علم و فناوری دنبال کرد. این نوع فعالیت که به آن «آینده‌نگاری علم و فناوری» گفته می‌شود، ساختار و روشمندی خاصی یافته است که آن را از سایر انواع مطالعات آینده‌پژوهی متمایز می‌کند (عظیمی، همان: ص5-17). از نمودهای بارز این نوع فعالیت‌ها، رشد و توسعة علم و فناوری در تمام عرصه‌های زندگی انسان معاصر است. این، در حالی است که رشد یافتگی در علوم و فناوری‌ها نتوانسته است به باز تولید امنیت و آسایش روحی و روانی انسان بینجامد. خالی از لطف نیست که از بین گزارش‌های بسیار منتشر شده از سوی منابع رسمی بین المللی به چند مورد آن در تحلیل وضعیت کنونی و آیندة زمین، اشاره کنیم: شفیعی سروستانی از قول لستربرون، مدیر مجمع اندیشوران واشنگتن می‌نویسد: در دوره‌ای از پیشرفته‌ترین فناوری‌ها، اکتشافات فضایی، شبکه‌های اینترنتی و جراحی پیوند اعضاء، انسان ناگاه با مشکلات کهن مواجه شد: این‌که چگونه غذای مورد نیاز خود را فراهم کند، آسوشتیدپرس به نقل از سازمان غلات جهان، چنین گزارش می‌دهد: «گرسنگی جهان، ریشه در فرو ریختن ارزش‌های انسانی دارد (شفیعی سروستانی، ش49: ص48-53). فریتز ورهلز دربارة مشکلات زیست محیطی ناشی از رشد بدون هدف فناوری‌ها، چنین می‌گوید: زندگی بشر به اندازهای که اکنون و در آغاز هزارة سوم شاهد آن هستیم، مخرب و تهدید کنندة زندگی وی نبوده‌اند. امروز با دخالت بشر در اکوسیستم ها، چرخة آب، کربن و مواد غذایی تغییر کرده است. در نتیجة این امر، اکوسیستم‌ها به تدریج فرسوده شده و کارایی کمتری می‌یابند؛ صحراها گسترش می‌یابند، آب آشامیدنی کم‌تر می‌شود و بشر با استفادة بیش از حد از انرژی و تولید گازهای گلخانه‌ای، دمای کرة زمین را بالا می‌برد. هنور حدود یک پنجم مردم جهان در فقر به سر می‌برند و در انتظار خانه و غذای مداوم و مناسب هستند. مشکلات موجود در زمینة محیط زیست جهانی، از سه عامل عمده ناشی می‌شود: رشد جمعیت، میزان مصرف و فناوریهای نوین موجود (ولرهلز، ش44: ص56-59). در گزارش پروژة هزاره (جروم سی، جی گوردون، 1384: ص1) که هر ساله توسط دانشگاه سازمان ملل متحد منتشر می‌شود، ضمن تصریح به آثار مثبت اقتصادی و رفاهی نوآوری‌های فناوری، به این نکته اساسی اشاره می‌کند: «در صورتی که رفتار اجتماعی، اقتصادی، مالی، و زیست محیطی ما همزمان با رشد فناوریهای صنعتی ارتقا نیابد، آینده بلندمدت سختی در پیش خواهد بود». این‌ها همه حکایت از اهمیت و ضرورت نگاه به آینده بر اساس یک سامانة ارزشی متعالی دارد. در این زمینه، می‌توان به اعتراف آینده پژوه مشهوری چون تافلر، توجه کرد که رسیدن به آیندة پایدار توسط علم وفناوری را لازم، ولی ناکافی می‌داند. او می‌گوید: برای آن‌که تمدن موج سوم، تمدنی سالم و دموکراتیک شود، به چیزی بیش از عرضة منابع انرژی جدید یا فناوری الکترونیک نیاز است. حتی ایجاد نوعی مشارکت و همدلی اجتماعی هم کافی نیست؛ بلکه باید این تمدن بتواند به زندگی نظم و هدف و معنا بخشد (ابراهیم‌نژاد، 1385: ش2، ص602). ب. اهمیت فرهنگ درساخت آینده جامعه: آینده، بیش از آن‌که شناختنی باشد، ساختنی است. بیشتر مطالعات آینده‌نگاری تا نسل سوم، ساخت آینده را بر محور عامل علم و فناوری دنبال کرده‌اند. به همین لحاظ است که در تجارب آینده نگاری، کشورهایی چون آفریقای جنوبی و چک بهترین راه رسیدن به توسعه را ساماندهی علم و فناوری، بسط توجه جامعه به علم و فناوری و در نهایت توسعه خلاقیت و نوآوری در جامعه دانسته اند[25]؛ اما در مطالعات آینده‌پژوهی، برخی کشورها به این نتیجه رسیده اند که عناصر انگیزه، ارزش و اراده انسان یا بهرة عاطفی و انگیزشی، [26] عاملی به مراتب مهمتر از عامل نوآوری و خلاقیت یا بهرة هوشی[27] در ساخت آینده است؛ برای نمونه برخی محققان ژاپنی، سهم IQ در مقابلEQ را در موفقیت افراد و سازمان‌ها معادل بیست به هشتاد عنوان کرده‌اند (عظیمی، همان: ص129). لذا به اعتقاد گروهی از آینده پژوهان: «جهان در سال2020 و فراسوی آن، ماهیتاً یک جامعة فرهنگی خواهدبود و محور رقابت‌های جهانی نیز از رقابت‌های اقتصادی ـ نظامی به رقابت‌های فرهنگی منتقل خواهدشد» (ملکی‌فر، 1383). معنای این عبارت، این است که علم و فناوری به تنهایی عامل برتری ملت‌ها به شمار نخواهند رفت، بلکه این عامل فرهنگ است که میتواند کنار علوم و فناوری‌ها موجب برتری ملت‌ها شود. هر ملتی که ذخایرغنی تری از فرهنگ داشته و علاوه بر آن، توانایی اخذ گزاره‌های لازم از آنها یا تبدیل ذخایرخود به توانمندی‌هایی مورد نیاز جامعه (فناوری نرم) را داشته باشد، در آینده میتواند فرصت‌های بیشتری را در اختیار بگیرد. ج. غنای فرهنگی اسلام برای تأمین آیندة بشریت در فرهنگ اسلامی، آموزه‌ها و گنجینه‌های بی بدیلی برای هدایت و به تحرک واداشتن نسلهای فعلی و آتی وجود دارد. البته این، هنر نخبگان جامعة اسلامی است که بتوانند با بهره‌برداری از این گنجینه‌ها و منابع عظیم، نیازهای روز جامعه و بشریت را پاسخ دهند. به عبارت صحیح، این توانمندی، خود یک فناوری نرم است که به زمینه سازی برای تولید انبوه نیاز دارد. اهمیت موضوع از این زاویه بسیار قابل تأمل است که بدانیم اسلام ظرفیت جهانی شدن دارد و گزاره‌هایش آینده سازند. اسلام، دینی است که بنا بر ماهیت خود و نه به پشتیبانی‌های گسترده مالی و سیاسی، دین آینده و فراگیر بشری خواهد بود (کثیری، 1388: ش100، ص116-122). د. غنای فرهنگ اسلامی برای ایجاد انگیزه، امید، معنا و هدف اکنون باید به یکی از سرفصل‌های برجسته از «بررسی سیر تمدن تاریخی» تأکید کرد و آن، بحث «آخرالزمان» است؛ موضوعی که در تمام مکاتب به نوعی مورد بحث قرارمی گیرد[28] و در اسلام نیز گزاره‌های مستند و متقن بسیاری از جمله ظهور امام عصر علیه السلام در آن وجود دارد. کیفیت این گزاره‌ها می‌توانند همچون یک ورودی برای مطالعات آینده پژوهانه مورد استفاده قرارگیرند. یکی از این مفاهیم مرتبط با این موضوع «انتظارمنجی» است که به دقت و کار کارشناسی نیاز دارد. شهید مطهری دراین باره می‌گوید: انتظارفرج و آرزو و امید بستن به آینده، دو گونه است: انتظاری که سازنده و نگه دارنده، تعهدآور، نیروآفرین و تحرک بخش است؛ به گونه‌ای که میتواند نوعی عبادت و حق پرستی شمرده شود؛ و انتظاری که گناه است، ویرانگر، اسارت بخش و فلج کننده و نوعی اباحه گری باید محسوب شود (مطهری، 1383: ص7). لذا لازم است بیان دقیقی از انتظار را مطابق با منابع دینی ارایه کرد. شفیعی سروستانی می‌نویسد: انتظار، عملی ـ نه آرزویی ـ است آگاهانه در وجوه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برای ساختن آینده مطابق برنامه و نقشة الهی (شفیعی سروستانی، 1386: ش68، آبان 86). ذکر این نکتة اساسی بسیار مهم است که طرح موضوع انتظار و ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف با اصول آینده‌پژوهی ـ به ویژه عدم تحمیل آینده و قطعیت مطلق آن ـ منافاتی ندارد؛ چرا که بنا به آموزه‌های اسلامی، وقوع ظهور آن حضرت، قطعی است، ولی زمان ظهور، قطعی نمی‌باشد. نکتة جالب این‌که زمان ظهور امام علیه السلام بنا بر آمادگی و خواست جامعة انسانی و به ویژه شیعیان، ممکن است به تعجیل افتاده یا در غیر این صورت، به تأخیرافتد (نودهی، 1384: ص17-18) و این، همان تأثیر آگاهی و ارادة انسان‌ها برای رسیدن به آیندة مطلوبشان است. بر اساس چنین تعریفی است که می‌توان در غالب یک آینده نگاری نسل پنجم که یکی از موضوعات مهم فرهنگی آن موضوع انتظار و ظهور امام زمان باشد،گرد رخوت را از تن جامعه اسلامی زدود و آنها را برای ساخت آینده‌ای درخشان به تحرک مضاعف واداشت. لذا مفهوم «انتظار منجی» موضوعی است که میتواند همچون یک قوة محرکة بی بدیل در فرایند ساخت آیندة جامعه، مورد بهره برداری قرارگیرد. لذا آن نوعی ازآینده نگاری میتواند کشور ما را به مسیر اراده الهی رهنمون گردد که یکی از محورهای کلیدی آن تقویت فرهنگ انتظار و به قول شفیعی سروستانی: ساختن انسان‌هایی منتظر در شهر منتظران باشد (شفیعی سروستانی، 1380: ش2و1، ص72). ه. ضرورت بومی شدن آینده‌پژوهی به عنوان فناوری نرم اهمیت برقرای ارتباط لازم میان آینده‌پژوهی و فرهنگ اسلامی، از جهت دیگری قابل تأمل است و آن، بومی شدن آینده‌پژوهی به عنوان یک فناوری نرم است. اهمیت مطلب فوق نیز در رویکردی است که اقتضای جهانی شدن را بومی بودن می‌داند. به عبارتی می‌گوید: بومی باش، تا جهانی شوی؛ برخلاف رویکردی که جهانی شدن را از طریق همگرایی صرف با فرایند جهانی سازی می‌داند (ملکی‌فر، 1384: 5). در این باره، ملکی‌فر مثال خوبی می‌آورد. او می‌گوید: اگر آثار استاد فرشچیان شهرة جهانی دارند، به دلیل حفظ اصالت‌های بومی بوده است، نه حذف آنها. حال در مقایسة اصالت نقاشی و اصالت تفکر و نگاه به آینده، کدام یک مهمتر و راهبردی‌تر می‌باشند؟. و. جایگاه آینده‌پژوهی در تدوین الگوی توسعة ایرانی و اسلامی از آن‌جا که نگاه به آینده و به عبارت فنی آن؛ آینده پژوهی، در طلیعة فعالیت‌های تدوین الگوی توسعة هر کشور قراردارد، بازتعریف مطالعات آینده‌پژوهی متناسب با جهان بینی اسلام، ضروری به نظر می‌رسد. تدوین الگوی توسعة ایرانی و اسلامی، موضوع بسیار مهمی است که بارها مورد تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی قرارگرفته است. آخرین تأکید معظم له چنین است: … ما حالا باید برای شکستن این طلسم فکر کنیم؛ کدام طلسم؟ این طلسم که کسی تصور کند پیشرفت کشور، باید لزوماً با الگوهای غربی انجام بگیرد. این وضعیت کاملاً خطرناکی برای کشور است. الگوهای غربی، با شرایط خودشان، با مبانی ذهنی خودشان، با اصول خودشان شکل پیدا کرده، به علاوه ناموفق بوده. بنده، به طورقاطع این را می‌گویم: الگوی پیشرفت غربی، یک الگوی ناموفق است. درست است که به قدرت رسیده‌اند، به ثروت رسیده اند؛ اما بشریت را دچار فاجعه کرده‌اند….ما باید پیشرفت را بر اساس الگوی ایرانی ـ اسلامی پیدا کنیم. این، برای ما حیاتی است. چرا می‌گوییم اسلامی و چرا می‌گوییم ایرانی؟ اسلامی به خاطراینکه برمبانی نظری و فلسفی اسلام و مبانی انسان شناختی اسلام استواراست.چرا می‌گوئیم ایرانی؟ چون فکر و ابتکار ایرانی این را به دست آورده؛ اسلام در اختیار ملت‌های دیگرهم بود.این ملت ما بوده است که توانسته است یا میتواند این الگو را تهیه و فراهم کند…(سخنرانی در 25/2/1386، مشهد). ز. جایگاه فرهنگ درعملیاتی کردن چشم انداز1404ش از طرفی، با توجه به محتوای سند چشم انداز بیست سالة ملی[29]، برای «دستیابی به رتبة اول علمی و اقتصادی و نیز حفظ هویت اسلامی و انقلابی تا بیست سال آینده»، باید پرتو فرهنگی اسلام تا افق 1404ش بر فضای توسعة علمی کشور گسترده و رو به تکامل باشد. لازمة این امر، ساماندهی علم و تحقیق از جمله تهیة «نقشة جامع علمی کشور» در تعامل «مهندسی فرهنگ کشور» می‌باشد. در مقولة اهمیت فرهنگ در ساخت آینده، یا به عبارتی تحقق چشم انداز1404 به ذکر بیانات مقام معظم رهبری در زمینة مهندسی فرهنگی بسنده می‌کنیم: فرهنگ یک جامعه، اساس هویت آن جامعه است. فرهنگ،دارای انواعی است و در مهندسی فرهنگ، همه این انواع فرهنگ باید مهندسی شوند.انواع فرهنگ عبارتند از: فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی، فرهنگ سازمانی…. فرهنگ، مثل روحی است که در کالبد همة فعالیت‌های گوناگون کشورحضور و جریان دارد. فرهنگی که باید در تولید، خدمات، ساختمان‌سازی، کشاورزی، صنعت، سیاست خارجی و تصمیمات امنیتی رعایت شود و حدود را معین و جهت را مشخص کند، چیست؟(http: //mahandesifarhangi.net). 6. نتیجه گیری و پیشنهاد: ساخت آیندة جامعه بر محور دو پیشران عمده، یعنی فرهنگ و علم، امکان پذیر است. بنابراین تحقق چشم انداز 1404جمهوری اسلامی ایران و حتی نگاشت‌های بعدی از چشم انداز کشور در زمینة طراحی تمدن اسلامی و با هدف محوری زمینه سازی ظهور امام زمان علیه السلام، مستلزم انجام مطالعات «آینده‌نگاری با محوریت علم و فرهنگ» در فضای مفهومی و جهان بینی اسلامی می‌باشد؛ یا آینده نگاری نسل پنجم است؛ که پیش نیاز آن نیز بازنگری آینده‌پژوهی از نگاه اسلام است. منابع 1. شفیعی سروستانی، اسماعیل، استراتژی انتظار، تهران، موعودعصر، 1380ش. 2. شفیعی سروستانی، اسماعیل: «پیش‌نویس منشور راهبردی فرهنگ مهدویت»، موعود، شماره68، آبان 1386ش. 3. مردوخی، بایزید، سخنرانی در مؤسسه عالی آموزش و پژوهشهای مدیریت و برنامه ریزی، باعنوان: «روش شناسی آینده نگری»، 1386ش. 4. جروم سی گلن و جی گوردون، تئودور. وضعیت آینده 2002، دانشگاه ملل متحد، ترجمه. شرکت متن، ویرایش علمی فارسی بهرامی، محسن، 1384ش. 5. مصطفوی خراسانی، جواد، ترجمه و شرح اصول کافی، انتشارات قائم، تهران. 6. کثیری، حمید: «دین آینده و آینده دین»، موعود، شماره100، خرداد 1388ش. 7. قربانی، سعید: «آینده اندیشی از منظر اسلام»، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی، فناوری و چشم اندازتوسعه، تهران، دانشگاه امیرکبیر، خرداد1385، نشست آینده پژوهی (E1-4). 8. مسلمی زاده، طاهره: «اهمیت شناخت سنتهای الهی در آینده پژوهی»، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی، فناوری و چشم اندازتوسعه، تهران، دانشگاه امیرکبیر، خرداد 1385ش، نشست آینده پژوهی (E1-5). 9. ملکی فر، عقیل: «بومی باش تا جهانی شوی»، تهران، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی، 1384ش. 10. ملکی فر، عقیل، مرکز آینده‌پژوهی در یک نگاه، تهران، مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، 1383ش. 11. عظیمی، علی اکبر و همکاران، گزارش پروژه مطالعاتی، «تجارب آینده‌نگاری کشورهای منتخب با تأکید بر بخش کشاورزی»، تهران، مؤسسه پژوهشهای برنامه ریزی و اقتصادکشاورزی، شهریور86ش. 12. پایا، علی: «آینده اندیشی: هست‌ها و بایدها»؛ مندرج در: http://www.ayandehnegar.org/s_1.php?news_id=1726 13. پایا، علی: «ملاحظاتی شتابزده در باب معرفت شناسی آینده اندیشی»، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های نخستین کارگاه آینده اندیشی؛ تهران:مرکزتحقیقات سیاست علمی کشور، وزارت آموزش، تحقیقات و فناوری،1384ش. 14. نودهی، علیرضا: «نظریه اختیاری بودن ظهور»، تهران، موعود عصر، 1384ش. 15. ولرهلز، فرتیز: «آینده زمین و انسان»، موعود، سال هشتم، شماره44. 16. مؤمنی، فرشاد: «چندنکته دربارة چالشها و چشم اندازهای کاربست مطالعات آینده شناختی برای پیشبرد اهداف توسعة ملی»، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های نخستین کارگاه آینده اندیشی؛ تهران: مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، وزارت آموزش، تحقیقات و فناوری، 1384ش. 17. نظری زاده، فرهاد: نسل چهارم آینده نگاری فناوری، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی، فناوری و چشم اندازتوسعه، تهران، دانشگاه امیرکبیر، خرداد 1385ش، نشست آینده پژوهی(E2-3). 18. محمدی ری شهری، محمد، مؤلف.تلخیص: سیدحمیدحسینی. گزیده میزان الحکمه، قم، دارالحدیث،1380ش. 19. ابراهیم نژاد، محمدرضا: «پیامبران و تمدن آینده بشر»، مکتب اسلام، سال چهل و ششم شماره 2 (پیاپی 602)، اردیبهشت 1385ش. 20. میرباقری، محمدمهدی: «انسان و جهان آینده»، موعود، شماره 42، اسفند1382ش. 21. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی سلام الله علیه از دیدگاه فلسفه تاریخ، تهران. انتشارات صدرا، 1383ش. 22. فراستخواه، مقصود: «آینده اندیشی: ملاحظاتی معرفت شناختی»، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های نخستین کارگاه آینده اندیشی، تهران، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، وزارت آموزش، تحقیقات و فناوری، 1384ش. 23. وحیدی مطلق، وحید و ملکی فر، عقیل: «انقلاب جهانی فناوری» ، مندرج در سایت: www.Iranforesight.ir. پی نوشت: [22]. آرمانشهر سازی، به عنوان یک فعالیت آینده پژوهانه در راستای طراحی آینده و کوششی برای تعیین آگاهانه و ارادی تاریخ ذکر شده است که نمونه‌هایی از آن عبارتند از : آیین کشورداری افلاطون، کتاب جمهوری، و شهر خدای‌آگوستین، مدینه فاضله فارابی، شهر آفتاب کامپانلا و اتوپیای مور (اکرمی، همان: ص7-9). [23]. علوم اسلامی علومی هستند که موضوع و مسائل آنها، اصول یا فروع اسلام است یا مواردی هستند که اصول و فروع اسلام به استناد آنها [با استفاده از قرآن و سنت]اثبات می‌شود؛ مانند علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه، علم کلام، علم اخلاق (مطهری، 1369: ج1، ص15). [24]. در ادبیات آینده پژوهی، واقعه‌ای که احتمال رخداد آن پایین بوده ولی وقوع آن، آثار عمیقی به جای بگذارد Wild Card گفته می‌شود (عظیمی، همان: ص27). [25]. جمهوری چک، دومین کشور اتحادیه اروپا است که در آینده نگاری خود، در جلسات ویژه ای به توسعه نوآوری و خلاقیت در جامعه، پرداخته است. [26] -Emotional Quotient [27]. Intelligece Quotient [28]. مباحث آخرالزمان در سایر ادیان الهی و حتی مکاتب بشرساز نیز وجود دارد. در این‌باره نظریات هانتیگتون و فوکویاما در باره غایت تارخ بشری میتواند مدنظرقرارگیرد. [29]. متن سندچشم انداز سید علی اکبر عظیمی منبع: ماهنامه انتظار موعود - شماره 29 پایان متن/
93/05/31 - 00:26
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فارس]
[مشاهده در: www.farsnews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 34]
-
دین و اندیشه
پربازدیدترینها