محبوبترینها
قیمت دیگ بخار و تولیدکننده اصلی دیگ بخار
معروف‌ترین هدیه و سوغاتی یزد مشخص شد!
آشنایی با انواع دوربین مداربسته ضد آب
پرداخت اینترنتی قبوض ساختمان (پرداخت قبض گاز، برق و آب)
بهترین دوره آموزش سئو محتوا در سال 1403 با نام طوفان ۱۴۰۳ در فروردین ماه شروع می شود
یک صرافی ارز دیجیتال چه امکاناتی باید داشته باشد؟
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
تعمیرگاه مجاز تعمیر ماشین لباسشویی در شرق تهران
جراحی و درمان ریشه دندان عفونی با خانم دکتر صفوراامامی
چه مواردی بر قیمت کابین دوش حمام تاثیر دارند؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1797822868
غزلهایی برای روزگار روزه
واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین:
شاعران چگونه به ماه رمضان نگریسته‌اند غزلهایی برای روزگار روزه روزه و رمضان، دو کلیدواژه مبارک هستند که در ادبیات دینی، همیشه همراه با قداست خاصی بوده‌اند؛ گاه برای تجلیل، گاه برای تحلیل و گاه به عنوان تکفیر (در ادبیات غنایی) که معمولا به شکل طنز و کنایه آورده شده است؛ البته در آثار عرفانی به شکل‌های نمادین هم آورده شده که حتی خارج موضوع ماه رمضان و واجب بودن آن در موعدی خاص است.
در اغلب موارد از روزه به عنوان برکات عارفانه و عاشقانه نام برده شده که در موارد عارفانه اش موضوع قبض و بسط عارف در مقام سلوک است و در شکل عاشقانه اش یادآور هجران و وصل یار و تلخی و شیرینی آن به تصویر کشیده شده است. در سبک های مختلف، نماد روزه و رمضان نیز متفاوت به نظر می رسد؛ هرچند اصل موضوع تشریعی و مقدس است. در سبک خراسانی به دلیل صراحت واژگان بر افعال و مصداقی نبودن آنها، قصد شاعر یا تقدیس روزه است یا تکفیر آن! و در سبک عراقی ضمن اذعان به این صراحت، با نمادهای عرفانی نیز همراه است و همان طور که پیش تر گفته شد، می تواند از افعال سلوک و شیوه های رفتاری در طریقت باشد که معمولا فراتر از رفتار متشرعین و با شکلی متفاوت در اشعار عرفانی بیان می شود. در سبک هندی هم ضمن تصریح تشریعی بودن آن، نه تنها به استعاره بسنده نشده که در تمثیل های مختلف و متفاوت از سبک های گذشته بیان شده است. اشعار ویژه ماه مبارک در آثار شاعران سبک هندی معمولا کمتر تکفیر می شود، بلکه به دلیل دوران حکومت های شیعی در ایران ضمن تشریعی بودن به عنوان تمثیل های حکمی و پندآموز نیز آورده شده است. اینک ضمن اشاره به نمونه اشعار شاعران مختلف در سبک های شعر فارسی، به نقد و تحلیل برخی از آنها نیز پرداخته می شود: سبک خراسانی رودکی (متوفای 329 هجری قمری) رودکی در بیت زیر، رسیدن عید فطر را به ممدوح خود تبریک می گوید و هر روز را برایش عید آرزو می کند که از نوع تقدیس آن است. روزه به پایان رسید و آمد نو عید هر روز بر آسمانت باد امروزا منوچهری (متوفای 432 هجری قمری) او نیز در قصیده ای، پایان یافتن روزه و عید را گرامی می دارد و از ساقی درخواست باده و عیش می کند. در این نوع هم، عید فقط دم غنیمتی است بعد از ماه روزه و امساک از عیش و نوش! برآمدن عید و برون رفتن روزه ساقی بدهم باده بر باغ و به سبزه فردوسی (متوفای 416 هجری قمری) در بررسی ابیات فردوسی به کلمه «روزه» زیاد برمی خوریم که منظور روز است؛ مثل پنج روزه، پی روزه، مثل همه روزه و در بیت زیر روزه به معنای اصلی خود و از نوع تقدس و تشریعی آن است که نه تنها بعد دینی دارد که در نهان خویش بعد حکمی و عرفانی آن کاملا آشکار است: همان بر دل هر کسی بوده، دوست نماز شب و «روزه» آیینِ اوست ناصرخسرو (متوفای 481 هجری قمری) در آثار ناصرخسرو، روزه فقط مصداق تشریعی دارد و مصداق یکی از ارکان فروع دین است؛ چون در فروع دین، فرق تشیع (حتی در تولی و تبری) با هم اختلافی ندارد. در چندین ابیات از قصاید او، روزه و ماه صیام تقدس شده و در برخی موارد نیز متشرعانه آن را نقد یا عملکرد مسلمانان را مورد نقادی قرار داده است: و آنگاه بپرسیدم از ارکان شریعت کاین پنج نماز از چه سبب گشت مقرر؟ و ز روزه که فرمودش ماه نهم از سال و ز حال زکات درم و زر مدور... چون روزه ندانی که چه چیزی است چه سود است بیهوده همه روز تو را بودن ناهار همه پارسایی نه روزه است و زهد نه اندر فزونی نماز و دعاست نظامی (متوفای 598 هجری قمری) در بیت زیر نظامی، از دو نوع نگاه تشبیهی و تشریعی استفاده کرده که هم اشاره ای به روزه سکوت حضرت مریم(س) پس از تولد حضرت عیسی(ع) دارد و هم شخصیت داستانش را به «مریم» تشبیه کرده است. چو مریم، روزه مریم نگه داشت دهان در بست از آن شکر که شه داشت سبک عراقی سنایی غزنوی (متوفای 545 هجری قمری) حکیم سنایی غزنوی، در آثارش به دلیل احاطه حکمت و شریعت ـ حتی تغزل های عرفانی که بعد از سرایش ایشان، به ادبیات شعر فارسی راه پیدا می کند ـ اغلب کلیدواژه های روزه و رمضانش یا نقد است یا تقدس یا تشبیه حکیمانه. در آثار سنایی کمتر با تکفیر و تنبیه روزه مواجه می شویم به دلیل این که هدف آثار ایشان در شریعت و طریقت، رسیدن به حقیقت دین است و علت ممتاز بودن ایشان، در بین شعرای «مکتب شعر دینی» نیز همین است. حکیم سنایی، در ابیات زیر به شریعت روزه توجه داشته و روزه های ریایی را نقد و تقبیح می کند: در رمضان و رجب مال یتیمان خوری روزه به مال یتیم مار بود در سله مال یتیمان خوری، پس چله داری کنی راه مزن بر یتیم، دست بدار از چله در قصیده زیر هم ماه روزه و هم عید روزه را مقدس می شمارد و رفتن رمضان را که با موفقیت انجام شده و آمدن عید را که با شادی و سرور همراه است، گرامی می دارد. ماه رمضان رفت و مرا، رفتن او به عید رمضان آمد، المنه لله آن کس که بود آمدنی، آمده بهتر و آن کس که بود رفتنی، او رفته به ده، به همچنین این بیت به نقل از دهخدا در آثار سنایی آمده و در آثار منوچهری که احتمال می رود سنایی از منوچهری استقبال کرده باشد یا به اشتباه برای منوچهری ثبت شده است. بر آمدن عید و برون رفتن روزه ساقی بدهم باده، بر باغ و به سبزه انوری (متوفای 585 هجری قمری) انوری در بیت زیر، اشاره به مبارک بودن ماه رمضان و غمباری و حرام بودن ماه محرم دارد. او در این شعر برای ممدوح خود ماه روزه و عید روزه را مبارک می داند که فقط به تشبیه بسنده کرده، نه تشریع و نه تکفیر. ماه رمضان خجسته بادت تا پیش صفر بود محرم خاقانی (متوفای 595 هجری قمری) خاقانی در بیت زیر، روزه را به عنوان تشبیه به کار برده و برای پرهیز از عشق ناسوتی و آتش هوا و هوس، حکم به پرهیز از عشق زمینی می دهد و اینجا روزه تنها امساک از عشق زمینی است و جنبه تشبیهی دارد. اغلب آثار خاقانی کمتر جنبه آیینی دارد و در اکثر قصایدش، حتی مقدس ترین کلمات را به نازل ترین وجه مورد تشبیه قرار داده است. عشق آتشی است کاتش دوزخ غذای اوست پس عشق، روزه دار تو در دوزخ هوا بیت زیر نیز نمونه ای از قبض و بسط عاشقانه است؛ همان طور که در مقدمه گفته شد هجر و وصل را به روزه و افطار تشبیه می کند. تا به رویش گرفتهام روزه جز به یادش نکردهام افطار خاقانی در بیت زیر نیز، همانند ابیات آورده شده از روزه به عنوان امساک و پرهیز نام می برد و تشبیه به ترک تعلق می کند. استعاره روزه و عید در این بیت همراه با تشبیهات شاعرانه بسیار زیبا آمده است. من کنون روزه جاوید گرفتم ز جهان گر شما در هوس عید بقایید همه و اما بیت: از جسم بهترین حرکاتی «صلاه» دان وز نفس بهترین سکناتی «صیام» دان در اینجا، نماز و روزه را که از فروع دین است با صفت تشریعی توصیف می کند. عطار (متوفای 627 هجری قمری) شیخ عطار در ابیات زیر کاملا به موضوع تشریعی روزه می پردازد و شیوه و شکل حقیقی آن را بیان می کند؛ با این که پیش تر گفته شد در عرفا، روزه نماد کلیدواژه های عرفانی در سلوک نیز هست، اما در این ابیات عطار به تشریع روزه واقعی و تشریح آن می پردازد. ای دوست ماه روزه رسید و تو خفته ای آخر ز خواب غفلت دیرینه سر بر آر پنداشتی که چون بخوری روزه تو نیست بسیار چیز است جزوِ آن شرط روزه دار هر عضو را بدان که به تحقیق روزه ای است تا روزه تو روزه بود نزد کردگار مولوی (متوفای 627 هجری قمری) مولوی در بیت زیر به توصیف تشریعی روزه می پردازد، هرچند در ابیات شورانگیزش در دیوان شمس، به موارد تشبیهی و سلوکی نیز می پردازد. ماه رمضان آمد ای یار قمرسیما بر بند سر سفره بگشای ره بالا ابیات زیر نیز از مولوی در توصیف شریعت روزه است: دعاها اندرین مه مستجاب است فلک ها را بدرّد آه روزه چو یوسف ملک مصر عشق گیرد کسی کو صبر کرد در چاه روزه سحوری کم زن ای نطق و خمش کن ز روزه خود شود آگاه روزه دلا در روزه مهمان خدایی طعام آسمانی را سرایی در این مه چون در دوزخ ببندی هزاران در ز جنت برگشایی... سعدی (متوفای 691 هجری قمری) سعدی در مثنوی زیر، به تشریع روزه پرداخته و روزه ریایی را تقبیح می کند که تظاهر کردن به هر گونه عبادتی، شاید در پیشگاه مردم میسر باشد ولی در باطن، مذمت آمیز است. شنیدم که نابالغی روزه داشت به صد محنت آورد، روزی به چاشت... پدر دیده بوسید و مادر سرش فشاندند بادام و زر بر سرش چو بر وی گذر کرد یک نیم روز فتاد اندر او ز آتش معده سوز به دل گفت اگر لقمه، چندی خورم چه داند پدر غیب، یا مادرم! چو روی پسر، در پدر بود و قوم نهان خورد و پیدا، به سر برد صوم که داند چون در بند حق نیستی اگر بی وضو در نماز ایستی در ابیات زیر نیز سعدی به تشریع پرداخته و ضمن مدح ماه رمضان، تودیعش را نیز گرامی می دارد و به زیبایی هر چه تمام تر، ماه رمضان را وداع می گوید و از رفتنش دلتنگ می شود. برگِ تحویل میکند رمضان بارِ تودیع بر دل اخوان یار نادیده سیر، زود برفت دیر ننشست نازنین مهمان غادرالحب صحبه الاحباب فارق الخل عشره الخلان ماه فرخنده روی برپیچید و علیک السلام یا رمضان الوداع ای زمان طاعت و خیر مجلس ذکر و محفل قرآن... و در ادامه چنین می گوید: روزه بسیار و عید خواهد بود تیر ماه و بهار و تابستان تا که در منزل حیات بود سال دیگر که در غریبستان... شیخ اجل، همان طور که گفته شد در بعد عرفانی نیز، به شکل استعاری از کلیدواژه های روزه و ماه روزه استفاده می کند که در شعر عاشقانه ـ عارفانه زیر، به موضوع «روی ماه یار» اشاره می کند. هر که را خاطر به روی دوست رغبت میکند بس پریشانی بباید بردنش چون موی دوست دیگران را عید اگر فرداست ما را ز این دهست روزه داران ماه نو بینند و ما ابروی دوست سلمان ساوجی (متوفای 778 هجری قمری) ماه رمضان رفت، دگر عذر میارید خیزید و می آرید که عید است و خزان است در غره شوال، محرم نبود، می آن رفت که گویند رجب یا رمضان است سلمان ساوجی نیز به استقبال عید می رود و ماه روزه را تکفیر نمی کند بلکه به اصطلاح عرفا، آن را فصل جدیدی از سلوک می داند و مرتبه ای که بعد از امساک و مراحل قبض به بسط و وصال می رسد؛ در این مرحله عارف، احساس آزادی می کند و به عیش می نشیند. البته گاه در آثار عرفایی از این دست نیز دیده شده که به ظاهر موضوع روزه به دلیل منع از دیدار یار، تکفیر یا مذمت شده است. حافظ (متوفای 791 هجری قمری) خواجه نیز در بیت زیر همانند دیگر عرفا، از حالت قبض شکوه می کند و به شکلی استعاری، امساک را نوعی تنبیه برای یار می داند که از دیدن جمال یار دور است. باز آی و دل تنگ مرا مونس جان باش وین سوخته را محرم اسرار نهان باش زان باده که در میکده عشق فروشند ما را دو سه ساغر بده و گو رمضان باش... در ابیات زیر خواجه، روزه داری و صیام را نوعی امساک و حالت قبض و هجران برای دیدار یار می داند و از آمدن عید شوال (فطر) و پایان مرحله ریاضت سلوک خوشحالی و خرسندی می کند. در عرفای رند و بزرگ همیشه نگاه به ماه رمضان، یک نگاه تنبیه آمیز است؛ به دلیل این که سالک مجبور به ریاضت و امساک است و آنگاه که گشایش حاصل می شود در مقام وجد شروع به تعریف و توصیف می کند. روزه یکسو شد و عید آمد و دل ها برخاست می ز خمخانه به جوش آمد و می باید خواست توبه زهدفروشان گران جان بگذشت وقت رندی و طرب کردن رندان پیداست ابیات زیر نیز از همان نوع اشعار یاد شده هستند که در توصیف مقام گشایش و پایان ریاضت و هجرانند: بیا که ترک فلک خوان روزه غارت کرد هلال عید به دور قدح اشارت کرد ثواب روزه و حج قبول آن کس برد که خاک میکده عشق را زیارت کرد خواجو (متوفای 753 هجری قمری) خواجو در این ابیات به اندازه یک کتاب عرفانی، سخن دارد؛ این که زهد زاهد و معرفت عارف را تشریح می کند؛ چرا که شریعت در نگاه عالمان زاهد به ظاهر است و طریقت در نگاه عرفا برای وصول به حقیقت باطن است. زاهد آن چنان غرق در صورت روزه است که از باطنش، لذت نمی برد و حکایت می و خمار است. در این ابیات از خواجو به نهایت شهود عرفانی او می رسیم. ز بس که در رمضان سخت گفت عالم شهر چو آبگینه دل نازک قدح بشکست چگونه از سر جام شراب برخیزد کسی که در صف رندان دُردنوش نشست سبک هندی صائب تبریزی (متوفای 1087 هجری قمری) ازجمله اشعار تشریعی که به مدح ماه مبارک می پردازد این غزل صائب است که در آن به زیبایی، هر روز ماه رمضان را عید می داند و همچنین نزول قرآن در این ماه را ، توصیف می کند. همان طور که گفته شد در آثار سبک هندی که بزرگ ترین پردازنده آن صائب تبریزی است، «تمثیل» اصلی ترین ویژگی اشعار آن است. در این غزل حقیقت شریعت دیده می شود نه تمثیلی از آن که در سبک خراسانی گاه تا تکفیر و تقبیح پیش می رفت و در سبک عراقی به نماد سلوک عارفانه و استعاره نزدیک می شد. در اینجا ضمن شکل رئالیستی شعر به ارسال مثل نیز می پردازد. افسوس که ایام شریف رمضان رفت سی عید به یک مرتبه از دست جهان رفت افسوس که سی پاره این ماه مبارک از دست به یک بار چو اوراق خزان رفت و در ابیات زیر بخوبی شکل ارسال مثل را می بینیم؛ چراکه در شب های قدر، حتی خود ماه نیز بخوبی دیده نمی شود، همانند نیمه ماه یا بدر کامل. می خورندت به نظر گرسنه چشمان جهان چون شب قدر نهان در رمضان کن خود را صائب این، آن غزل منصف وقت است که گفت گرنه آیینه شوی، آینه دان کن خود را شد زیر و زبر چون صف مژگان، صف طاعت شیرازه جمعیت بیداردلان رفت بی قدری ما چون نشود فاش به عالم؟ ماهی که شب قدر در او بود نهان، رفت صائب وداع ماه مبارک رمضان را به زیبایی هر چه تمام تر توصیف می کند؛ هم از نظر صورت و هم از نظر معنا و تشبیه آن به جمال حضرت یوسف، تحسین چندجانبه ماه مبارک است. از رفتن یوسف نرود بر دل یعقوب آنها که به صائب ز وداع رمضان رفت بیدل (متوفای 1133 هجری قمری) همان طور که گفته شد در سبک هندی علاوه بر تشریع و تشبیه، تمثیل نیز برای انتقال مفاهیم شعر، به کار می رود. در دو بیت زیر نیز، بیدل دهلوی نه تنها روزه و ماه رمضان را توصیف می کند و رفتار عوام و خواص را از هم جدا می سازد، در سلوک و سیر الی الله، عارف را مقید به یک ماه و یک عید نمی داند و برای وصول به حق، دائم او را در مسیر سلوک می پندارد؛ چراکه بی روی یار، عید رمضان نیز عید نیست؛ همان طور که اگر هلال رمضان هم رخ بنماید بی روی یار، روزه جز رنج و عیدش نیز، جز رنج روز هجران نیست. عید آمد و هر کس پی کار خویش است می نازد اگر غنی و گر درویش است من بی تو به حال خود نظرها کردم دیدم که هنوزم رمضان در پیش است هر گاه عارف و سالک، خویش را در محضر یار ببیند، عید اوست و در اینجاست که بخوبی، حالت قبض را حتی در عید رمضان که همه به گشایش می اندیشند، در حالت عارف می توان دید و علت تفاوت عارف و عامی برای رسیدن به حقیقت، در همین نکته است که عارف، وصول به حق را در طول سلوک و عامی (زاهد) در عرض سلوک می بیند. در این نوشتار سعی شد عمده نگاه شاعران در سه سبک معروف شعر فارسی به روزه و ماه رمضان، مورد نقد و تحلیل قرار بگیرد؛ هرچند مجال کندوکاو بیشتر نبود؛ ولی امیدوارم کاستی هایش به دیده اغماض نگریسته شود تا ان شاءالله در مجالی بهتر جبران گردد. سیدعلی اصغر موسوی / جام جم
پنج شنبه 02 مرداد 1393 2:00 بازدید:2
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: جام جم آنلاین]
[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 24]
-
فرهنگ و هنر
پربازدیدترینها