نقاشیهای آرامش.بخش جعفر روحبخش را باید از بالا دید!

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

از نوجوانی، آن چشم.های نفوذگر و زیبا را پشت عینکی ته استکانی و مُحدب پنهان می.کرد. چشم.های به شدت زیبایی داشت و شدّت؛ زیبایی را ترسناک می.کند...

نیم رخ جعــفر روحبخش

شرحی بر نیـم رخ

همیشه از تمام رخ آدم.ها ترسیده.ام. همیشه از پس تاریکی، از پس روزنه ای، از پس دیواری یا شکاف کوچک کاغذی، نیم رخی از آدمی .را دیده.ام. ترس حضور در مقابل تمام رخ آدم.ها؛ اما در رؤیت نیم رخ دقیقم کرد. دقیقم می.کند. نیم رخ آدم.های نقاش، تلاش می.کند، آنان که از تمام رخِ یک آدم می.ترسند، در نیم رخی از او دقیق شوند. انگار همه از تمام رخ آدم.ها در این سال .ها ترسیده ایم و به چهره آنان نگاه نکرده ایم. نیم رخ می.خواهد، کم اما طولانی، به چهره.های گریخته شده از ما نگاه کند!

تا لحظه مرگ، از تأثیر رنگ.های مذهبی شهر زادگاهش (مشهد) جدا نشد. از خانواده «عینی».های معروف این شهر بود و چشم.های عجیبی داشت. از نوجوانی، آن چشم.های نفوذگر و زیبا را پشت عینکی ته استکانی و مُحدب پنهان می.کرد. چشم.های به شدت زیبایی داشت و شدّت؛ زیبایی را ترسناک می.کند. ترسناک بود. نقوشی نیز می.کشید ترسناک. آکرولیک.های روی بومش، کمپوزیسیون.هایی بود وهم انگیز و غریب. برگرفته از نقوش کولی وار و تصاویری که پیشتر از آنچه به وجود بیاورد، در نقش طلسم.ها و رمل و اسطرلاب می.دیدید؛ یعنی رنگ.هایی می.زد و بعد خط خطی.شان می.کرد و با ضرب در، به اضافه و خط.هایی منهامانند، جورشان می.کرد. عاشق رنگ.های انگشتری بود. در اغلب تابلوهایش نگین.های انگشتری دیده می.شود. از سینه ریزهای هندی تا گردن بندهای کولیان و سرخپوست.ها در کار او دیده می.شود. با این که در اوج و درخشش نقاشی مدرن در ایران (در دهه چهل) در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران درس می.خواند اما سنتی هم بود. یعنی فکر می.کرد و می.گفت که هر چه بعد از سنت پیش بیاید از خود سنت بر می.آید. در نتیجه با این که نقاشی آبستره شناخته می.شد اما این توهم امپرسیونیستی نیز همیشه با مخاطبین و منتقدینش نیز بود. و این شروع تناقض سنت و مدرنیته در کار او بود. رفتاری که در اولین نمایشگاه انفرادی اش در سالن تلوزیون ایران (سال 1345) نیز دیده می.شد؛ یعنی می.دانستی که او شاگرد حسین بهزاد است و درس خوانده مدرن.ترین مرکز دانشگاهی در پایتخت! اتفاقاً، از پی درس آموزی از بهزاد، هیچ گاه هم نتوانست از کشیدن خطوط مینیاتوری رهایی یابد. ظرافت و ریزه نگاری.های یک مینیاتور در آثارش به خوبی دیده می.شود. اگر در مقطع فوق لیسانس وارد رشتة معماری داخلی دانشکده هنرهای تزئینی نمی.شد، شاید برای همیشه او را مینیاتوریست می.شناختیم؛ چون در همین سال.ها (1348 و 1349) شیفتگی عجیبی به کار با تکنیک شیشه رنگی (ویترا) نشان داد و ویترا ناگزیر او را به خط.های مینیاتوری کشاند. سالی که از دانشکدة هنرهای تزئینی لیسانس گرفت (1346)، دو نمایشگاه انفرادی درخشان در گالری نگار و نگارخانه شهر (در پایتخت) برپا کرد. از همین جا دیگر رد آثار او را، به عنوان یکی از نقاشان مدرن ایرانی، منتقدین و تاریخ هنرنویسان پی گرفته اند. نمایشگاه او یک سال بعد، در دانشکدة هنرهای زیبا، او را به عنوان نقاشی سقاخانه ای معروف کرد؛ یعنی به اشتباه او را در زمره نسل دوم نقاشان سقاخانه ای قلمداد کردند. حال آن که؛ نقوش او نه مردمی.و عوام پسند، بلکه بیشتر بر مبنای تاریخ و جغرافیا بود. امروزه با یک نگاه دقیق می.توان به ردی از نقشه.های جغرافی (علمی) در کار او دست یافت. گاهی از نقشه.های هوایی تخت جمشید استفاده می.کرد و گاهی از نقشه.های هوایی (از بالا) آتشکده.ها بهره می.برد. زمانی که دقیق می.شوید، می.بینید که تابلوهای او را باید از بالا دید؛ یعنی نوع کار نقاشی (بوم را بر زمین یا میز می.گذاشت و خود در بالای آن مسلط بود) باعث شده تا از روبه رو آنچه را باید، مخاطب نبیند؛ این مسأله از همان قضیه جغرافیای هوایی می.آید. نقشه.های هوایی آتشکده.های پیش از اسلام را جلو خود می.نهاد و فضایی می.ساخت از آنها برای بوم.هایش. در حقیقت، می.توان گفت: نگاه او به جهان یک نگاه جغرافیاییِ هوایی و یک نگاه ویترایی است. ویترا (نقاشی روی شیشه)، نقش را از متن اثر درمی.آورد و حجمی .قابل لمس به آن می.دهد. در کارهایی از او، حباب.های آب مثل بلور و دایره وار هزاران قطره را چون نقطه.هایی ریزودرشت در سطح اثر می.نشانند. توّهم سقاخانه ای بودن او از خطوط ریز فارسی و عربی می.آید، که به نهایی.ترین شیوة ممکن آنها را به نقاشی تبدیل می.کرد و بر بوم می.نشاند. آنچنان با حروف کار می.کرد و آنها را از معنی می.انداخت و بعد که بی.معنی می.کرد، معنایی رنگی به آنها می.داد؛ یعنی آن قدر از نقطه می.گریخت و به حروف انحنا می.داد که حرف را از معنی می.انداخت. بعد که حرف تبدیل به خط شد، با خطوط کوفی و نستعلیق و چاق کردن حروف و پیچاندن شان در میان هم، توّهمی.از خط ساخت. این تصور، بینندگان او را به گفتن این حرف واداشت که: وی نقاشی سقاخانه ای است! اما، او فقط از این کار قصد داشت حروف را ابروبادی کند. زمینة همه کارهای او، به خاطر همان جغرافیای هوایی، از مربع و مستطیل تشکیل شده است. دایره.های کارهای او، در دل یک مستطیل یا مربع، میدانی از نقشه یک شهر را نشان می.دهد.

دانشجوی معماری داخلی؛ باعث شد تا در کارهای بعد از 1349، بیشتر به ترسیم نقشه در نقاشی رو بیاورد. حتا به کارهای بزرگ دیواری (فرسک) تمایل نشان داد و مدت مدیدی گرفتار یک تابلوی هشت متری و دیواری به نام «هفت خوان رستم» شد. اما همیشه به اشراقات و الهامات درباره نقاشی نیز اعتقاد داشت؛ یعنی می.پنداشت: این روح هنرمند است که نقاشی را به انتهای نگاه او می.رساند، نه تکنیک یا ابزار نقاشی. امروزه از دید رِیکی و انرژی.های شفابخش می.توان از آثار روحبخش به عنوان کمپوزیسیون.های رنگی آرام.بخش استفاده کرد. تمامی .آثاری که بر بوم نقش زده، از رنگ.های چاکراهای بالایی (سه چاکرای بالای ناف تا پیشانی که از جنبه انرژی مثبت اند) ساخته شده است. در نتیجه، در بوم.های مربع او، یک نوع آرامش حضور و تم.های آرامِ رنگ دیده می.شود. خود، در جوانی و در اوج تلاش.های کاری، وقتی اسماعیل خوئی در گفت وگویی پرسید، در آفرینش هنری به دنبال چه هستید؟، گفت: «من در نقاشی به آنچه می.آفرینم، هرگز نمی.اندیشم، طبیعت در آفریده.های خویش به دنبال چیست! نمی.دانم القای اندیشه به وسیلة رنگ و بوم یعنی چه! من از نقاشی لذت می.برم. در نقاشی تولد می.یابم. در کار خود به نتیجه نمی.اندیشم. حاصل کار نتیجه را نشان می.دهد. برخی از بینندگان آثارم می.گویند: تابلوها خیلی زیباست؛ آرامش می.دهد؛ در این شرایطی که بعضی از ماشینیسم و سایر مظاهر تمدن امروزی دم می.زنند، آدم در این تابلوها یک نوع امیدوار بودن و پویایی حس می.کند؛ خوب، رسیدن به یک نوع زیبایی، که از نظر تکنیک و هماهنگی با تحولات سبکی تا آن حد موفق باشد و بتواند بیننده امروز را این چنین برانگیزاند، می.تواند هدف آفرینش هنری باشد.»1

ریشه این آرامش بخشی اما پیشتر از آن دیده می.شد. اغلب مفاهیم تابلوهای او را می.توان در نقوش پارچه.هایی دید که در زمان قاجار از روسیه به ایران می.آمده. بعدتر، در نقوش لباس.های ترکمنی نیز دیده شد. چارخانه.هایی در میان هم، با گل وبته و پرندگانی بی شکل، که چون چاپ دستی بر هم ادغام شده اند. ریشه آثار جعفر روحبخش را در نقوش ترمه.های قاجاری و پارچه.های مخمل دورة پهلوی اول (هر دو نمونه از روسیه می.آمد) به وضوح نیز می.توان دریافت. اگر به تابلویی از او (کمپوزیسیون)، که در 1369 کشیده، دقت کنیم، با یکدست کردن و خنثی نمودن رنگ، به نقشة جغرافیای تخت جمشید برمی.خوریم! در کل، با خنثا کردن رنگ در کارهایش نقشه.های عجیبی از دل آن بیرون می.آید: نقشه هوایی زیگورات چغازنبیل در شوش، نقشه محله سکتور پنج در شوشتر، و نقشه پرستشگاه زرتشتیان در محله سرمسجد شهر مسجد سلیمان!

جعفر روحبخش، در 1353، بورسیه ای از دولت فرانسه (بنیاد مگ) گرفت و در زمینه گراور- حکاکی و چاپ چیزهایی آموخت. در دو سالی که آنجا بود (1976- 1974)، بهترین دوره کاری عمر خود را در گالری سیروس و گالری بلشاس در پاریس نمایش داد. در همین سال.ها زیبایی چشم.هایش در معرض خطر قرار گرفت و او را روانه بیمارستان کرد. در بازگشت از پاریس، بر خلاف همه نقاشان ایرانی که بوزاری می.شدند، حسین بهزادی شد؛ یعنی تمایلات نقوش سنتی در کارش هویداییِ بیشتری یافت. حتا در آخر عمر، از پی ذهنیتی اشراقی که داشت به بهشت می.رفت؛ گرفتار گل وبلبل و نقوش تزئینی شده بود. تا قبل از انقلاب (1357)، در نگارخانه گلی مقتدر (لیتو) کارهایش را به نمایش گذاشت؛ اما انقلاب و جنگ، نگارخانه.ها را بست و نقاشان را خانه نشین کرد. نمایش درخشان دیگری از او در ایران و در بعد از انقلاب دیده نشد.2

اما، خارج از ایران، تازه لُپ آثارش گل انداخت. هرچند چشم.هایش دیگر جهان را نمی.خواستند. گزارشی می.گوید: در سال 1371، وی با خطر از دست دادن بینایی مواجه شد؛ عمل جراحی پیوند قرنیه با عدم موفقیت روبه رو شد و او مجبور به اقامت طولانی، تحت نظر پزشک معالج، در کشور سوئیس شد. اما، علی رغم مشکل جدی بینایی، در این دوره نیز به مطالعه و خلق آثار همت گماشت ...3

کجا و برای کی؟ سؤالی است برای پژوهندگان هنر نوین ایران در دهه.های 60 و 70 هجری شمسی؛ چون، او پس از انقلاب 1357، دیگر بیشتر معلم یا استاد رشته.های طراحی، نقاشی و چاپ در دانشکده.های هنری بود تا نقاش خاصی که رنگ در تابلوهایش انرژیک بودند.

عمر هنری جعفر روحبخش، سه دوره عجیب دارد؛ ابتدا به شدت شرقی است (دهة 40)؛ بعد به پاریس می.رود و به شدت غربی باز می.گردد (دهة 50)؛ و دوباره در اواخر همین دهه به شرق تمایل می.یابد. گویی، در دهه 50، به حرف یکی از منتقدانش عمل کرده که درباره این دوره از آثارش می.گفت: «آیا امکان دارد روحبخش در عناصر تشکیل دهنده فرم.هایش گوشه چشمی .هم به عناصر سنتی ایرانی داشته باشد تا هنرش دربست غربی جلوه نکند؟ اگر به دنبال چنین تمایلی باشد، می.توان گفت: آثار آینده این نقاش پلی خواهند بود از شرق باستانی به غرب مدرن.»4

گویی که ما (امروز)، در دیدار از آثار وی، به این گفته پرویز کلانتری نزدیک شده ایم!

جعفر روحبخش، متولد 1319 مشهد، در 1357، در میانه دهه پنجم عمرش بود که مُرد. مرگ او ساده و مراسم یادمرگش معمولی برگزار شد. بر یک کاغذ قطع A 4، عکسی از او چاپ کرده و در بالای آن نوشته بودند: «بازگشت همه به سوی اوست.» در پایین آن نوشته بودند: «ضمناً، مراسم شب هفت آن مرحوم، در روز جمعه، 14/02/1375، از ساعت 5/4 الی 6 بعد از ظهر، در بهشت زهرا، سالن 1، برگزار می.گردد.» در همان جا اضافه کرده بودند: «حضور سروران عزیز باعث شادی روح آن مرحوم و تسلی خاطر بازماندگان خواهد شد.»

وقتی که داشت می.مرد هم چشم.های به شدت زیبایی داشت و شدّت؛ زیبایی را ترسناک می.کند.

پی نوشت

1- مجله نگین، سی ویکم شهریور 1349، ص 17.

2- دو نمایش انفرادی البته داشت در 1362 (گالری کتابسرا) و در 1367 (نشر نقره).

3- گزارش روزنامة سلام، شماره 1521، به نقل از مجلة کلک، تیر- مهر 1375، شماره.های 76-79.

4- نقد پرویز کلانتری بر آثار عرضه شده روحبخش در گالری لیتو (1356). نگاه کنید به: مجلة جوانان رستاخیز، شماره 70، آبان 2535، ص 44.

تهیه شده توسط: مجله تندیس/ داریوش کیـارس

اختصاصی سیمرغ

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 396]